Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

16.1-sızılma. Zamanagóy kommerciyalıq banklerdiń funkciyaları

Kommerciyalıq banklerdiń áhmiyetli funkciyalarınan biri – esaplasıwlar. Esaplasıwlar barısında bank klientler arasında dáldalshı xızmetin atqaradı. Banklerdiń bul funkciyası dáldalshılıq funkciyası bolıp, buǵan tiykar banklerdiń tólewdegi dáldalshılıǵı túsiniledi. Bankler arqalı kárxana, shólkem hám xalıqtıń tólemleri ótkeriledi. Ekonomikalıq ómir orayında jaylasqan bankler bun funkciyası arqalı xojalıq talaplarınan kelip shıǵıp kapitaldıń múddeti, kólemi hám baǵdarların ózgertiwge múmkinshilik aladı. Banklerdiń bul funkciyası kóbirek qarjılardı ótkeriw funkciyası sıpatında kórinedi.

Kommerciyalıq bankler qımbat bahalı qaǵazlar shıǵarıw hám jaylastırıw menen shuǵıllanıwı múmkin.
Kommerciyalıq bankler ekonomikalıq ahwaldı qadaǵalay otırıp, klientlerge túrli maǵlıwmatlar, másláhátler beriwi múmkin. Kóp muǵdardaǵı óz investiciyasına iye kommerciyalıq bankler iri investor sıpatında shıǵıwı, yaǵnı ulıwma xalıq xojalıǵı rawajlanıwına tikkeley tásir kórsetiwi múmkin quramlı qayta qurıw jumıslarına arasıwları, hátte bólimleriniń keleshegin belgilewi múmkin.
Múlkti basqarıw hám investiciya payda bolıwınıń biraz úlken akcionerlik-huqıqıy forması atın kommerciyalıq bankler alar eken, finans bazarlarına tásir kórsetiwi kóplegen xoldingler, bólim firmalar hám kárxanalar shólkemlestiriw, sonday-aq, qatnasıwshınıń túrli formaların rawajlandırıw tiykarında óz jumısın biraz diversifikaciyalawı múmkin boladı.
Solay etip, bul húkimet, kárxana, xalıqqa hám basqa banklerge pul hám qımbat bahalı qaǵazlar menen túrli operaciyalardı islewshi hám finanslıq xızmetlerdi kórsetiwshi finanslıq shólkem.

16.3. Kommerciyalıq banklerdi shólkemlestiriw hám licenziyalaw

Kommerciyalıq banklerdiń yuridikalıq tárep sıpatında xızmeti amanatshılar, kreditorlar, ulıwma, mámleket hám jámiyet máplerine baylanıslı bolǵanı ushın onıń shólkemlestiriliwi uzaq dawam etetuǵın proces bolıp tabıladı. Usı waqıt ishinde shólkemlestiriwshiler arasında óz ara qatnasıqlar ornatıladı, bank ustav kapitalı ushın zárúr qarjılar tayarlanadı, basshılar adamlar zárúr hújjetler tayarlaydı, tiyisli tekseriwden ótkeriledi hám basqalar.

Banklerge licenziya beriw Ózbekstan Respublikasınıń «Bankler hám bank jumısı haqqında», «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki haqqında», «Akcionerlik jámiyetleri hám akcionerler huqıqın qorǵaw haqqında»ǵı Nızamlar hám basqa nızamlar, banke tiyisli normativ hújjetlerde belgilengen talaplar tiykarında ámelge asırıladı.
Oraylıq bank kommerciyalıq bankler jumısın qadaǵalaw funkciyasın ámelge asırıwda tómendegi wazıypalardı atqaradı:
- bank jumısın júrgiziwde licenziyalar beriw;
- bankler esabatların tekseriw, orınlarda tekseriwler júrgiziw;
- bank operaciyaların islewde normalardıń basshılıqqa alınıwın qadaǵalaw.
Bank jumısın shólkemlestiriwde licenziya (ruqsat) beriw arqalı oraylıq bank shólkemlestirip atırǵan kredit institutınıń bank jumısın júrgiziw imkaniyatların anıqlaydı.
Oraylıq bank kommerciyalıq bankler isleytuǵın operaciyaların tekseriw, ishki audit halatına baha beriw huqıqına iye. Bunda dáslep kommerciyalıq banklerdiń aktivleri: kreditler hám qımbat bahalı qaǵazlar jaǵdayı, banklerdiń likvidliligi hám turaqlılıǵı tekseriledi. Tekseriw ótkeriwden maqset:
- banktiń finanslıq jaǵdayına obyektiv baha beriw;
- bankti basqarıw hám onıń basshısı jumısına baha beriw;
- banktiń finanslıq awhalın hám onıń atqaratuǵın operaciyalarınıń nátiyjeliligin támiyinlew boyınsha is-ilajlar islep shıǵıw;
- bank jumısınıń nızamlar hám normativ hújjetlerge muwapıq júrgiziliwin támiyinlew hám basqalardan ibarat. Oraylıq bank jáne kommerciyalıq banklerdiń júrgizetuǵın operaciyalarınıń norma boyınsha isleniwin qadaǵalaydı
Bankler respublika aymaǵında óz jumısın Oraylıq bank tárepinen beriletuǵın licenziya tiykarında júrgizedi.
Banklerge licenziya beriw Ózbekstan Respublikasınıń «Bankler hám bank iskerligi haqqında», «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki haqqında», «Akcionerlik jámiyetlerhám akcionerler huqıqın qorǵaw haqqında»ǵı Nızamlar menen banke tiyisli normativ hújjetlerde belgilengen talaplar tiykarında ámelge asırıladı.
Kommerciyalıq banklerin shólkemlestiriw 11-fevral 1999-jılı qabıl etilgen «Banklerdi dizimge alıw hám olarǵa licenziya beriw tártibi haqqında»ǵı 630-sanlı Nızam tiykarında alıp barıladı.
Usı nızamda Ózbekstan Respublikası aymaǵında banklerdi dizimge alıw hám olarǵa licenziya beriw tártibi, shártleri belgilep qoyılǵan, kommerciyalıq bankler ashıq yaki jabıq túrdegi akcionerlik jámiyetler formasın shólkemlestiriliwi múmkin.
Bank operaciyaların licenziyalawǵa bolǵan zárúrlik bankti mámlekettiń ekonomikalıq tólew qábiletine tásir etiwi menen baylanıslı. Bank operaciyaların ótkeriwdi ámelge asırıwı hám dizimge alınıwı lazım. Kommerciyalıq bankti shólkemlestiriwde oǵan licenziya berilgennen keyin licenziya tiykarında bank operaciyaların ótkeriw huqıqına iye boladı.
Eger bank Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen belgilengen bank operaciyaların licenziya alıw ushın dizimnen ótpey xızmet kórsetse, bul operaciyalar nızamǵa qayshı hám juwapkershilikke tartıladı.
Kommerciyalıq bank Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankinde mámleketlik dizimnen ótse ǵana shólkemlestirilgen dep sanaladı hám yuridikalıq tárep statusın aladı.
Yuridikalıq hám fizikalıq tárepler kommerciyalıq banktiń shólkemlestiriwshileri sanaladı hám olar bank hám onıń ustav kapitalın qáliplestiriwde qatnasadı.
Ózbekstan Respublikası «Bankler hám bank jumısı haqqında»ǵı Nızamǵa muwapıq bank ustav kapitalın qáliplestiriwde mámleketlik hákimiyat organları, jámiyetlik birlespeler, jámiyetlik fondlar qarjıları, sonday-aq, kredit hám girewge alınǵan qarjılardan paydalanıw qadaǵan etiledi.
Bank shólkemlestiriwshileri óz moynına tiyisli hújjetlerdi rásmiylestiriw, ustav kapitalın qáliplestiriw, materiallıq-texnikalıq bazanı jaratıw, klientlerdı anıqlaw, ótkeriletuǵın bank operaciyaları túrin anıqlaw hám basqa da máselelerdi sheshiwi lazım.
Shólkemlestiriwshiler shólkemlestiriw shártnaması yaki akcioner jámiyet dúziw shártnamasın rásmiylestiredi. Bul shártnamada bankti basqarıw forması, ustav kapitalınıń muǵdarı hám shólkemlestiriwshilerdiń ustav kapitalındaǵı úlesi anıqlanadı. Shártnamada tárepler minnetlemelir, huqıqları hám basqalar sáwlelendiriledi.
Bankti Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen dizimge alıw hám licenziyalaw tiyisli talaplar islengennen keyin bir ay múddette sheshiledi.
Banklerdi múlkshiliktiń hárqanday forması tiykarında akcionerlik jámiyeti túrinde shólkemlestiriw múmkin. Hárqanday yuridikalıq hám fizikalıq tárepler bank mákemesi sıpatında qatnasa aladı. Hárbir akcionerdiń ustav kapitalındaǵı úlesi «Banklerdi dizimge alıw hám olarǵa licenziya alıw tártibi haqqında»ǵı Nızamda kórsetiliwinshe «Qımbat bahalı qaǵazlar bazarı haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń 53-statyasına tiykarlanıp, yuridikalıq hám fizikalıq tárep yaki óz ara kelisim menen baylanısqan yaki bir-biriniń mal-múlkin qadaǵalawshı yuridikalıq hám fizikalıq tárepler toparı tárepinen bir yaki birneshe pitim nátiyjesinde bank akciyalarınıń 5 procentinen artıǵın alıw Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki xabardar etiliwin, 20 procentten artıǵın alıw bolsa, aldın ala onıń razılıǵın alıwdı talap etedi.
2017-jıl 1-oktyabden baslap kommerciyalıq bankler ustav kapitalınıń eń kem muǵdarı 100 mlrd som muǵdarında belgilenedi. Xızmet kórsetip atırǵan kommerciyalıq bankler 2019-jıldıń 1-yanvarınan shekem óz ustav kapitalın usı muǵdarǵa jetkeriwi lazım. Banklerdiń akciyaların alıw nızam hújjetlerinde ayrıqsha kórsetiledi.
Bank mákemeleriniń áhmiyetli ózgesheliklerinen biri sonnan ibarat, bank akcionerleri quramınan ol dizimge alınǵan kúnnen baslap bir jıl dawamında shıǵıp ketiw huqıqına iye emes.
Hárqanday yuridikalıq tárep sıyaqlı bankler ustavına iye bolıwı hám usı ustavı tiykarında xızmet kórsetiwi kerek. Bank ustavında tómendegi statyalar kórinisin tapqan bolıwı kerek:
- banktiń (tolıq hám qısqartılǵan) ataması hám jaylasqan (pochta) mánzili;
- bank kórsetetuǵın operaciyalar dizimi;
- ustav kapitalınıń muǵdarı, shólkemlestiriwshiler dizimi hám olardıń ustav kapitalındaǵı úlesleriniń bólistiriliwi;
- banktiń basqarıw organları, olardı shólkemlestiriw tártibi, wákilligi hám wazıypaları tuwralı maǵlıwmatlar;
- bank auditi tártibi, sonday-aq, buxgalteriya esabı xalıqaralıq standartlarǵa muwapıq belgilengen esabatlar hám auditorlıq baǵdarlamalarınıń maqsetleri kórsetpeleri.
Bulardan tısqarı, bank ustavında basqa nızam hújjetlerinde kózde tutılǵan maǵlıwmatlar bolıwı kerek.
Nızamda kórsetiliwinshe, kredit hám girewge alınǵan qarjılardan, salıqqa tartılǵan qarjılardan banktiń ustav kapitalın qáliplestiriw múmkin emes. Biraq, nızamlarda kórsetilgen bolsa, byudjet qarjılarınan paydalanıwǵa ruqsat etiliwi múmkin.
Oraylıq bank tárepinen bank operaciyaların islew ushın berilgen licenziyanı biykar etiw ushın licenziyanı usınday halatqa keltiriw biraz quramalı ilaj bolıp, kommerciyalıq bankler jumısınıń toqtawı hám juwmaqlawında áhmiyetli tiykar bolıp tabıladı.
Bank jumısın toqtatıw hám banklerdi jabıw «Bankler hám bank jumısı haqqında»ǵı nızamda kórsetilgen. Bank tómendegi jaǵdaylarda jumısın toqtatadı: akcionerler jıynalısı qararına, Oraylıq bank licenziyanı qaytıp alǵanda, bankrot dep daǵazalanǵanda óz jumısın toqtatqan bank Oraylıq bank tárepinen banklerdi mámleketlik dizimge alıw dápterinen shıǵarıladı. Jumısı toqtatılǵanı baspasózde járiyalanadı. Jumısın toqtatıw hám onı jabıw tártibi nızamda belgilep berilgen.
Nızamda kórsetiliwinshe, kreditke hám girewge alınǵan qarjılardan hám salıqqa tartılǵan qarjılardan banktiń ustav kapitalın qáliplestiriw múmkin emes. Biraq, geypara jaǵdaylarda, nızamda kórsetilgen bolsa, byudjet qarjılarınan paydalanıwǵa ruqsat beriwge boladı.
Bank shólkemlestirilgenshe, yaǵnıy mámleketlik dizimnen ótkerilgenshe onıń atınan islenetuǵın bank operaciyaları huqıqıy dep sanalmaydı.
Bank diziminen ótkerilgennen keyin on kúnlik múddette salıqqa tartıwdı shólkemlestiriw ushın finans-salıq organına zárúr hújjetlerdi usınıw kerek.
Bank ustavına qosımsha hám ózgerisler kirgiziw ushın bank akcionerleri jıynalısı yaki shólkemlestiriwshilerdiń sheshimine muwapıq belgilengen tártipte Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankine múrájat etiledi hám tómendegi hújjetler:
- ustavqa ózgeris kirgiziw tuwralı bank keńesi baslıǵı qol qoyǵan iltimasnama;
- bank akcionerleriniń ustavqa ózgeris hám qosımsha kirgiziw tuwralı májilisi bayanlaması (3 nusqada);
- bank keńesi baslıǵı qol qoyǵan ustavqa kirgizilgen ózgeris hám qosımshalar dizimi (3 nusqada) usınıladı.

16.4. Pul qarjılarınıń kommerciyalıq banklerde toplanıwı hám tártipke salınıwı

Ssuda kapitalisti óz bos kapitalın qarızǵa berse, bankirler tiykarınan shetten tartılǵan qarjılarǵa súyenedi. Ssuda kapitalistiniń dáramatı ssuda procenti bolsa, bankirdiń dáramatı – bank paydası. Bankler kárxana, shólkem, mámleket mákemeleri xalıqtıń bos pulların tartıw arqalı kóp kapitaldı óz qollarında jıynaydı hám dáramat keltiriwshi kapital háreketin basqarıp baradı.

Bankirlerdiń irilesiwi hám olardıń jumısınıń jetistiriliwi olardıń arnawlı kárxanalar – kredit mákemelerine aylanıwǵa alıp keledi.
Solay etip, bank jumısı xalıq xojalıǵındaǵı bos qarjılardı tartıw hám ssuda kapitalın bólistiriwdi óz ishine aladı. Bank óz jumısında belgili dáramatqa iye boladı. Bul dáramat bankke tartılǵan resurslarǵa jollanatuǵın procent penen jaylastırǵan resursları boyınsha alatuǵın procent arasındaǵı parıqtan ibarat boladı.
Bankler atqaratuǵın funkciyalar olardıń atqaratuǵın wazıypalarına qaray túrli-túrli bolıwı múmkin. Bul temada biz banklerge baylanıslı ulıwmalıq funkciyalar tuwralı aytıp ótpekshimiz.
Solay etip, bank sistemasın alıp qarasaq, bankler tómendegi funkciyalardı atqaradı:
- waqıtsha bos turǵan qarjılardı jıynaw hám kapitalǵa aylandırıw;
- kredit qatnasıqlarında dáldalshılıq etiw;
- tólew proceselirnde dáldalshılıq etiw;
- aylanısqa kredit quralların shıǵarıw.
Xalıq xojalıǵındaǵı waqıtsha bos turǵan qarjılardı jıynaw hám kapitalǵa aylandırıw – banklerdiń dáslepki funkciyalarınan biri esaplanadı. Bul funkciyanıń isleniwi nátiyjesinde bir tárepten huqıqıy hám fizikalıq tárepler tartılǵan qarjıları boyınsha belgili muǵdarda dáramatqa iye boladı, ekinshi tárepten bul qarjılar banklerdiń kreditlew qúdiretin quraydı hám bul resurslarǵa tiykarlanıp, bankler ssuda operaciyaların júrgizedi.
Ulıwma alǵanda, sonı atap ótiw lazım, waqıtsha bos qarjılar bankler qatnasısız bir kárxana (tarmaq) tárepinen ekinshi kárxana (tarmaq)ǵa waqıtsha paydalanıwǵa beriletuǵın bolsa, bul qatnasıqlardı shólkemlestiriwde belgili qıyınshılıqlar payda bolıwı múmkin:
- birinshiden, kreditke soralıp atırǵan summa menen kreditke beriliwi múmkin summa ortasında teń salmaqlılıq buzılǵan bolıwı múmkin;
- ekinshiden, artıqsha bos qarjıǵa iye kárxananıń qarjıların waqıtsha paydalanıwǵa beretuǵın múddeti qarjı zárúr bolǵan kárxananı qanaatlandırmawı múmkin;
- úshinshiden, bankler aralasıwısız kárxanalardı tuwrıdan-tuwrı kreditlewde qarız beriwshi qarız alıwshı kárxananıń finanslıq awhalın tolıq úyrene almawı múmkin. Qarız alıwshınıń tólewge qábiletsiz bolıwı kreditor kárxananıń da finanslıq awhalınıń jamanlasıwına hám basqa keri jaǵdaylarǵa alıp keliwi múmkin.
Xalıq xojalıǵındaǵı barlıq bos qarjılardıń bank tárepinen jıynalıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın kredit resursları esabınan qarız alıwshı kárxanaǵa zárúr summada, zárúr múddette kredit beriwge múmkinshilik jaratıladı.
Kommerciyalıq banklerdiń tólew operaciyaları arqalı pul aylanısınıń tártipke salınıwı.
Ekonomikalıq rawajlanıwdıń ósiwi bank kreditiniń qollanılıw kólemin keńeytip baradı. Kredit tek hár kúnlik jumıs penen baylanıslı islep shıǵarıw hám aylanıs procesiniń qısqa múddetli talapları ushın emes, al uzaq múddetke kapitalǵa bolǵan talaptı qanaatlandırıwǵa baǵdarlanadı.
XX ásirdiń 60-jıllarınan baslap bankler iri klientlerge xızmet kórsetiwge qánigelese basladı. Bul maqsetti áselge asırıw ushın bankler qarjıların tartıw kólemin, tutınıw ushın kreditler beriw kólemin keńeytti. Tólemlerde dáldalshılıq funkciyasında bankler óz klientleriniń tapsırmasına tiykarlanıp tólew proceslerin ámelge asıradı, esap betlerinen qarjıların qabıl etedi, pul túsimleriniń esabın aladı, klientlerge pul qarjıların beredi.
Esaplasıwlardıń bank arqalı júrgiziliwi aylanıs qárejetleriniń kemeyiwine alıp keledi. Klient mámleket ishinde hám basqa mámleket penen qıyınshılıqsız óz qarjıların bank arqalı óz esap betinen basqa kárxana esap betine yaki basqa mámleket bankine ótkeriwi múmkin.
Aylanısqa kredit quralların shıǵarıw. Bank kreditiniń deregi tek waqıtsha bos qarjılar hám kapital bolıp qalmastan, kredit tiykarında chek-depozit emissiyası da ámelge asırıladı. Bank tárepinen beriletuǵın kredit muǵdarı amanatlardan kóp bolsa, bank chek-depozit emissiyasın ámelge asırıwı múmkin. Bunnan tısqarı, kredit járdeminde aylanısqa naq pullar banknotalar shıǵarıladı.
Bank kredit pulların shıǵarıw depozitler jaratıw jolı menen tolıq pullar ornın basıwshı kredit quralların payda etedi.