Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawllar

1. Bank qarjıları túsinigi hám olardıń dúzilisin aytıp beriń.

2. Banktiń depozit operaciyası degenimiz ne.
3. Banktiń depozit emes qarjılarına neler kiredi?
4. Kommerciyalıq bankler passivlerin basqarıw mashqalaları nelerden ibarat?
5. Kommerciyalıq banklerdiń aktiv operaciyaları hám olardı ámelge asırıw tiykarların sáwlelendirip beriń.
6. Kommerciyalıq banklerdiń passiv operaciyaları hám olardıń turaqlılıǵınıń ekonomikalıq mánisin túsindirip beriń.
7. Kommerciyalıq banklerdiń kredit operaciyaların túsindirip beriń?
8. Banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar menen ámelge asırılatuǵın investiciyalıq operaciyaların túsindirip beriń.
9. Kommerciyalıq banklerdiń komission-dáldalshılıq operaciyaların ashıp beriń.
10. Kommerciyalıq banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar menen ámelge asıratuǵın operaciyaların aytıp beriń.

XVIII BAP. BANKLIK EMES FINANS-KREDIT MÁKEMELERI

Joba:

18.1. Banklik emes kredit shólkemleri: zárúrligi hám operaciyaları.

18.2. Ózbekstanda banklik emes kredit shólkemleri túrleri hám olardıń iskerligi.
18.3. Banklik emes kredit shólkemlerine qoyılatuǵın talaplar hám olardı rawajlandırıw.


Tayanısh sózler: mikrokredit, mikrolizing, aktiv passiv, licenziya, bas licenziya.

18.1. Banklik emes kredit shólkemleri: zárúrligi hám operaciyaları

Banklik emes kredit shólkkemleri degendi tar mánide qánigelesken hám bank operaciyaların islew huqıqına iye shólkem túsiniledi.

Biraq, banklik emes kredit shólkemleri hárqanday bank operaciyasın isley almaydı. Mısalı, olar kommerciyalıq bankler isleytuǵın tómendegi áhmiyetli operaciyalardı islew huqıqına iye emes:
- yuridikalıq hám fizikalıq táreplerge esap betin alıw hám júrgiziw;
- yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdiń pul qarjıların depozit esap betlerine tartıw;
- usı pul qarjıların óz atını qoyıw;
Hárqanday mámlekettiń kredit sistemasınıń tiykarǵı buwını kommerciyalıq bankler, biraq, kommerciyalıq bankler hárqanday operaciyanı joqarı dárejede isley almaydı. Sonıń ushın bank operaciyaların islewde qánigelesken kredit shólkemleri payda boldı.
Xalıqaralıq ámeliyatta kredit shólkemlerine tómendegiler kiredi:
1. Kredit awqamları. Olar tek ózlerine depozit qabıl etedi hám ózlerine kredit beredi. (Ózbekstan Respublikasında kredit awqamları biykar etilgen).
2. Mikrokredit shólkemleri. Mikrokredit shólkemleri xalıqtıq ekonomikalıq-sociallıq tárepten aktiv, biraq, kem támiyinlengen qatlamlarına kredit beredi. Olar depozit hám amanatlar qabıl etiw huqıqına iye emes.
3. Lombardlar altın hám altın taǵınshaqlardı girewge qoyıwǵa alıw jolı menen kredit beredi.
4. Lizing kompaniyaları.
5. Faktoring kompaniyaları.
Lizing kompaniyaları bahası joqarı hám múddetli paydalanılatuǵın tovarlardı tolıq bahada satıp alıp, olardı lizingke beredi.
1) Finanslıq lizing.
2) Operativ lizing.
Faktoring kompaniyaları tovarlar menen baylanıslı hújjetlerdi satıp alıw, olardı rásmiylestiriw hám buxgalteriya esabında júrgiziw menen shuǵıllanadı.
Kliring mákemeleri. Kliring palataları bankler arasında tólew instrumentleri boyınsha óz ara esaplasıwlardı isleydi.
• Kredit kooperativleri belgili bir salada xızmet kórsetip atırǵan subyektlerdi kreditlew maqsetinde shólkemlestiriledi.
• Pensiya fondı.
• Inkassaciya shólkemleri. Bul shólkem naq pullarlan hám tólew hújjetlerin inkassaciyalaw menen shuǵıllanadı. Biraq, Ózbekstanda bunday shólkemler joq. Respublikamızda naq pullardı inkassaciya «Respublikamız inkassaciya birlespeleri» tárepinen islenedi.
• Qamsızlandırıw kompaniyaları.
Banklik emes kredit shólkemleri jumısı tómendegi ózgesheliklerge iye: banklik emes kredit shólkemleri tek bir bank operaciyaların isleydi.
Banklik emes kredit shólkemleri jumısı tar sheńberde qánigelesken. Bul olardı básekige shıdamlılıǵın támiyinlew múmkinshiligin beredi. Sebebi, banklik emes kredit shólkmleri bir tarawda sapalı hám arzan bir tovardı jarata aladı.
Banklik emes kredit shólkemleri jumısı pás riskli esaplanadı.
Banklik emes kredit shólkemleri Oraylıq bank tárepinen Kommerciyalıq bankler jumısı sıyaqlı qattı qadaǵalanadı.
Banklik emes kredit shólkemleriniń resurs bazası tómendegi dereklerden quraladı:
a) ustav kapitalı;
b) basqa shólkemlerge berilgen finanslıq járdem;
v) óziniń aǵzalarınan tartılǵan pul qarjıları;
g) kommerciyalıq banklerdiń kreditleri;
d) taza payda;
e) payda esabınan qáliplestirilgen rezervler;
y) ótken jıllardıń bólistirilmegen paydası.
Banklik emes kredit shólkemleriniń aktiv operaciyaları olardıń baǵdarlarına mas túrde qáliplesedi. Mısalı: Kredit awqamları ózlerine aǵza bolǵan subyektlerdi kreditlew maqsetinde shólkemlestiriledi. Sonıń ushın, kredit awqamları bir aktiv operaciyaǵa iye. Ol da kredit operaciyası.
Mikrokredit shólkemleri xalıqtıń ekonomikalıq kámbaǵal qatlamlarına kredit beredi. Mikrokredit shólkemleriniń tiykarǵı aktiv operaciyası bul mayda summada, tómen procent stavkasında kredit beriw operaciyası.
Faktoring kompaniyası baǵdarlaǵan tovarlar hám kórsetilgen xızmetler boyınsha debitor qarızdarlıǵın inkassaciyalaw menen shuǵıllanadı. Olar tovar hújjetlerin 2 shárt tiykarında regress huqıqı menen hám regress huqıqısız satıp aladı.
Tovar hújjetleri regress huqıqı menen satıp alınǵan tólewshi tólewge qábileti bolmay qalǵanda faktoring kompaniyasına tólemdi tovar jetkerip beriwshige óndiriw huqıqı saqlanıp qaladı.
Eger tovar hújjetleri regress huqıqısız satıp alınsa, tólew riski tolıq, yaǵnıy 100% faktoring kompaniyasınıń moynında qaladı. Sebebi, tólewshi tólewge qábiletsiz bolıp qalǵanda faktoring kompaniyası tólemdi óndiriw boyınsha tovar jetkerip beriwshige múrájat ete almaydı.
Ózbekstan Respublikasında faktoring kompaniyaları joq. Faktoring operaciyaların kommerciyalıq bankleri isleydi. Biraq, olar tovar hújjetlerin regress huqıqı menen satıp alıwı múmkin emes. Bunnan tısqarı, Ózbekstan bankleri faktoring operaciyaların islep atırǵanda bul operaciyalardıń buxgalteriya esabatın júrgizbeydi. Rawajlanǵan ellerde faktoring kompaniyaları faktoring operaciyalarınıń buxgalteriya esabında júrgizedi.
Lizing kompaniyaları uzaq múddetli kreditler bazarında kommerciyalıq bankleri menen básekilese aladı. Olar bahası joqarı hám uzaq múddet paydalanılatuǵın tovarlardı uzaq múddetli ijaraǵa beredi. Lizing shártnamalarınıń ortasha múddeti 3-5 jıldı quraydı. Biraq, lizing kompaniyalarınıń hálsiz tárepi bar, yaǵnıy lizing kompaniyalarında resurslar jetispeydi. Olar jumısın tiykarınan óz qarjıları esabınan qarjılandırıwǵa májbúr. Sonıń ushın olar kommerciyalıq banklerdiń uzaq múddetli kreditlerin keń túrde tartadı.
Ózbekstan Respublikasında lizing operaciyası menen kommerciyalıq bankler hám lizing kompaniyaları shuǵıllanadı. Baslı mashqala sonda, lizing obyekti-alıwshı tárepinen qabıl etip alınǵanǵa shekem kommerciyalıq bankler lizing kreditine procent esaplay almaydı.
Kliring úyleri (palataları) banklik emes kredit shólkemleri banklik emes kredit shólkemleri esaplanadı hám olar chek hám qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha óz ara esaplasıwlardı isleydi.
Kliring palatası hárbir qatnasıwshı bankke esap betler ashadı. Bul esap betler mazmunına qaray aktiv-passiv esap betler sanaladı, yaǵnıy bul esap betler debetli qaldıqqa da iye bolıwı múmkin, kreditli qaldıqqa iye bolıwı múmkin. Kliring palatası bir jumıs kúni dawamında barlıq esaplasıwlardı isleydi hám jumıs kúni sońında hárbir bankke onıń esap betinen kóshirme beredi. Eger bank kóshirmeni debetli qaldıq penen alǵan bolsa, demek, oǵan tolıq beredi.
Kópshilik ellerde banklik emes kredit shólkemleri jumısı Oraylıq bank tárepinen tártipke salınadı hám qadaǵalanadı. Biraq, Angliya, Germaniya, Lyuksemburg sıyaqlı ellerde qadaǵalaw funkciyasına iye emes. Sonıń ushın, usı ellerde banklik emes kredit shólkmeleriniń jumısı finans bazarınıń regulyatorı tárepinen qadaǵalanadı. Qadaǵalaw dawamında banklik emes kredit shólkemleriniń ustav kapitalınıń minimal muǵdarına talaplar qoyıladı.
Ózbekstan Respublikasında Lombard ashıw ushın minimal is haqınıń 40 esesi muǵdarında qarjı kerek. Mikrokredit shólkemi ushın 100 mıń evro ekvivalent muǵdarında pul qarıjarı kerek. Ekonomikalıq ádebiyatlarda ilimpazlardıń bir toparı «Mikrokredit shólkemleriniń jumısı qadaǵalanbawı kerek» degen pikirdi aytadı. Kredit awqamları rawajlanǵan eller kommerciyalıq bankleri menen básekilese alatuǵın dárejede qáliplesken kredit mákemeleri esaplanadı. Olar óz aǵzalarınan depozitler qabıllaw huqıqına iye. Sol sebepli olardıń jumısın qadaǵalaw organları tárepinen qattı qadaǵalanadı.

18.2. Ózbekstanda banklik emes kredit shólkemleri túrleri hám olardıń iskerligi

Birinshi márte kredit kooperativin shólkemlestiriw konsepciyası 1850-jılı Germaniyada, xalıqtıń keń támiyinlengen qatlamlarınıń finanslıq talapların qanaatlandırıw maqsetinde payda bolǵan. Qarazshı hám nanbaylardıń dáslepki kooperativ kredit jámiyetin dúzgen German Shulse-Delich hám kredit awqamları jumısınıń tiykarǵı qaǵıydaların birinshi bolıp bayanlaǵan hám sońınan kredit awqamları federaciyası (associaciyası)n shólkemlestiriwge járdem bergen Frederik Rayfayzeng kooperativ háreketine tiykar salǵan. Frederik Rayvayzeng bul insan birinshi bolıp kredit awqamları ushın jumıs principlerin jazadı hám sońınan kredit awqamları associaciyasın shólkemlestiredi. Associaciyanı shólkemlestirip, jańa ashılǵan kredit awqamları nızamı, klientler menen támiyinlew menen shuǵıllanadı.

Kredit awqamları – kooperativ finans shólkemi bolıp, awqam aǵzalarına tiyisli hám olarǵa demokrativlıq principler tiykarında xızmet kórsetedi. Kredit awqamınıń maqseti fondlardı tartıw, ulıwmalıq qarjılardan aǵzalarǵa kreditler beriwde paydalanıw hám awqam aǵzalarınıń finanslıq awhalın jaqsılawshı basqa finanslıq xızmetlerdi kórsetiwden ibarat.
Mikroqarıjalandırıw shólkmeleri kommerciya tiykarında mikrokredit, mikrolizing beriw, sonday-aq, mikrofinanslıq xızmetler kórsetiw menen shuǵıllanatuǵın kredit mákemeleri.
Ózbekstanda nızamshılıq hújjetlerine tiykarlanıp mikroqarjılandırıw shólkemleri quramına bankler, mikrokredit shólkemleri, lombardlar hám basqa kredit shólkemleri kiredi.
Ózbekstan Respublikasında Mikrokredit shólkemleri jumısın shólkemlestiriw hám qadaǵalaw Oraylıq banktiń tiyisli normativ hújjetleri tiykarında tártipke salınadı. Atap ótkende, Oraylıq bank tárepinen tastıyıqlanǵan «Mikrokredit shólkemleri jumısın licenziyalaw tártibi haqqında»ǵı kórsetpesi usınday hújjetlerden sanaladı.
Usı nızamlar Ózbekstan Respublikasınıń Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq Banki haqqında», «Mikrokredit shólkemleri haqqında», «Jumısınıń ayırım túrlerin licenziyalaw haqqında»ǵı nızamları tiykarında islep shıǵılǵan, elimiz aymaqlarında mikrokredit shólkemlerin shólkemlestiriw menen baylanıslı hújjetler quramın, licenziya beriw hám qaytarıp alıw tártiplerin belgileydi.
2012-jıl 17-dekabrde Ózbekstan Respublikasınıń «Jeke menshik bank hám finans institutları hám olardıń jumısınıń kepillikleri haqqındaǵı ÓzRN-339-sanlı, 2015-jıl 20-avgustta Ózbekstan Respublikasınıń «Ózbekstan Respublikasınıń ayırım nızam hújjetlerine jeke múlkti, isbilermenlik subyektlerin isenimli qorǵawdı jáne de kúsheytiw, olardı jedel rawajlandırıw jolındaǵı bógetlerdi joq etiwge qaratılǵan ózgeris hám qosımshalar kirgiziw haqqında»ǵı ÓzRN-391-san Nızamları, 2015-jıl 24-aprelde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Akcionerlik jámiyetlerinde zamanagóy korporativ basqarıw usılların engiziw is-ilajları haqqında»ǵı PP-4720-sanlı, 2015-jıl 15-mayda «Jeke múlk, kishi biznes hám jeke menshik isbilermenlikti isenimli qorǵawdı támiyinlew, olardı jedel rawajlandırıw jolındaǵı bógetlerdi alıp taslaw is-ilajları haqqında»ǵı PP-4725-sanlı Pármanı, 2014-jıl 7-aprelde «Ózbekstan Respublikasında investiciya hám isbilermenlik ortalıǵın jáne de jetilistiriwge baylanıslı is-ilajlar haqqında» PP-4609-sanlı sıyaqlı Pármanları, 2013-jıl 17-aprelde «2013-2016-jılları awıllıq jerlerde xızmet kórsetiw hám servis tarawın jedel rawajlandırıw boyınsha qosımsha is-ilajlar haqqında» PQ-1957-sanlı, 2015-jıl 28-aprelde «Ekonomikada jeke múlktiń úlesi hám áhmiyetin arttırıw is-ilajları haqqında» PQ-2340-sanlı Qararları shıǵıwı, jeke bankler hám basqa finanslıq institutlar jumısın rawajlandırıwda áhmiyetke iye bolmaqta.
Mikroqarjılandırıw shólkemlerin shólkemlestiriwdiń tiykarǵı talaplarınan biri ustav kapitalın jeterli qáliplestiriw bolıp tabıladı.
Rawajılandırıw shólkemleriniń ustav fondı pul qarjılarınan, sonday-aq, usı shólkem ustav fondı muǵdarınıń jıynalǵan procentinen aspaytuǵın basqa mal-múlkten qáliplestiriliwi múmkin. Kredit esabınan hám girewge alınǵan qarjılardan hám basqa tartılǵan qarjılardan mikroqarjılandırıw shólkeminiń ustav fondın qáliplestiriwge ruqsat berilmeydi.
Mikroqarjılandırıw shólkemleri ustav fondın qáliplestiriwde basqa kredit shólkemleri, mámleketlik organlar, siyasiy partiyalar, kásiplik awqamlar hám diniy shólkemler shólkemlestiriwshi retinde qatnasıwı múmkin emes. Mikroqarjılandırıw shólkemleri ustav fondın qáliplestiriwde rezident emes fizikalıq hám yuridikalıq tárepler qatnasıwı múmkin, Oraylıq banktiń tiyisli normativ hújjetleri boyınsha, tek olar offshor aymaqlarda dizimge alınbaǵan bolıwı hám fizikalıq tárepler bolsa usı offshor aymaqlarında jasamawı talap etiledi.
Mikrokredit shólkemleri licenziya alıw ushın dizimnen ótkerilgennen soń bir aydan keshiktirmesten Oraylıq bankke yaki aymaqlıq basqarmalarına licenziya beriw boyınsha arza, mikrokredit shólkeminiń shólkemlestiriw hújjetleri, mikrokredit shólkemi dizimnen ótkerilgeni tuwralı gúwalıqtıń natorial tastıyıqlanǵan nusqası, mikrokredit shólkemin basqarıw organınıń quramı tuwralı maǵlıwmatlar, mikrokredit shólkeminiń ustav fondı qáliplestirigenin tastıyıqlawshı bank hújjetlerin usınıwı lazım boladı.
Mikrokreditlew shólkemleri licenziya berilgen waqıttan baslap altı ay ishinde óz jumısın islewi kerek, eger usı múddette mikrokreditlew shólkemi jumısın baslamasa, licenziya óz kúshin joǵaltqan sanaladı.
Oraylıq bank mikro qarjılandırıw shólkemlerine licenziya beriwden bas tartıwı da múmkin, bunday jaǵdayda ǵana bankke jazba túrde xabar beriledi, bank licenziya beriwden bas tarqanı tuwralı qararda kórsetilgen kemshiliklerdi tolıq joǵaltqannan keyin hújjetlerin Oraylıq bankke qaytadan usınıwı múmkin.
Mikrokreditlew shólkemleri tólewge qábiletsiz bolsa, esabat maǵlıwmatları turaqlı túrde buzıp kórsetilgende, mikrokreditler beriw boyınsha jumıstı islew licenziya berilgen waqıttan baslap altı aydan artıq múddetke keshikkende hám nızımda kórsetilgen basqa jaǵdaylarda olarǵa berilgen licenziya Oraylıq bank tárepinen qaytarıp alınadı.
Mikrokredit, mikrolizing beriw tarawında xızmet kórsetiw boyınsha jumıs islewshi hám mikrokredit shólkemleri haqqındaǵı nızamǵa muwapıq basqa mikroqarjılandırıw xızmetlerin kórsetiwshi yuridikalıq tárepler bolıp tabıladı. Mikrokredit shólkemi Ózbekstan Respublikası aymaǵında bank esap betlerin belgilengen tártipte ashıwǵa haqılı. Mikrokredit shólkemi islep shıǵarıw, qamsızlandırıw, sawda-dáldalshılıq hám usı Nızamda kórsetilmegen jumıs penen tikkeley shuǵıllanıwı múmkin emes. Mikrokredit shólkemleri yuridikalıq hám fizikalıq táreplerden nızam hújjetlerine muwapıq hárqanday shólkemlestiriw-huqıqıy formada shólkemlestiriliwi múmkin.
Mikrokredit shólkemleri mámleketlik organlar, siyasiy partiyalar, kásiplik awqamları, diniy shólkemleri, basqa mikrokredit shólkemleri hám lombardlar tárepinen shólkemlestiriliwi múmkin emes.
Mikrokredit shólkemin shólkemlestiriw hújjetleri tiykarında jumıs isleydi. Mikrokredit shólkeminiń shólkemlestiriw hújjetlerinde belgili shólkemlestiriw-huqıqıy formadaǵı yuridikalıq tárepler ushın nızam hújjetlerinde belgilengen maǵlıwmatlarǵa qosımsha tómendegi maǵlıwmatlar bolıwı múmkin:
- mikrokreditler, mikrolizing beriw hám basqa mikrofinanslıq xızmetler kórsetiw boyınsha xızmet haqqındaǵı;
- basqarıw organlarınıń dúzilisi hám wákilligi haqqındaǵı;
- mikrokreditler, mikrolizing beriw hám basqa mikrofinanslıq xızmetler kórsetiw ushın qarjılardı qáliplestiriw derekleri haqqındaǵı;
- mikrokredit shólkeminde audit ótkeriw tártibi haqqındaǵı.
Mikrokredit shólkeminiń ustav fondı pul qarjılarınan, sonday-aq, usı shólkem ustav fondı muǵdarınıń jıynalǵan procentinen aspaytuǵın basqa mal-múlkten qáliplestiriledi.
Mikrokredit shólkeminiń ustav fondın qáliplestiriwde kreditke, girewge alınǵan qarjılardan hám basqa tartılǵan qarjılardan paydalanıwǵa jol qoyılmaydı.
Mikrokredit shólkemi ustav fondınıń eń kem muǵdarı licenziya alıw ushın múrájat etilgen kúnge shekem tek pul qarjılarınan qáliplestiriliwi kerek.
Mikrokredit shólkemleri nızam hújjetlerine muwapıq mámleketlik dizimnen ótkeriliwi kerek. Mikrokredit shólkemi mikrofinanslıq xızmetker kórsetiw jumısın licenziya alnǵannan keyin baslaydı. Mikrokredit shólkemine licenziya beriw haqqındaǵı yaki licenziya beriwden tiykarlap bas tartıw haqqındaǵı qarar licenziya beriw haqqındaǵı arza menen múrájat etilgen hám licenziya alıw ushın zárúr bolǵan hújjetler usınılǵan kúnnen baslap otız kalendar kúni ishinde qabıl etiledi.
Mikrokredit shólkemleri licenziya alıw ushın Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankine yaki onıń aymaqlıq basqarmalarına tómendegi hújjetlerdi usınıwı kerek:
- licenziya beriw haqqında arza;
- mikrokredit shólkeminiń shólkemlestiriw hújjetleri;
- mikrokredit shólkemi mámleketlik dizimnen ótkeni tuwralı gúwalıqtıń nusqası;
- mikrokredit shólkemi basqarıw organlarınıń quramı haqqındaǵı maǵlıwmatlar;
- mikrokredit shólkeminiń ustav fondı qáliplestirilgenin tastıyıqlawshı bank hújjeti.
Usınılǵan hújjetler nızam hújjetlerinde belgilengen talaplarǵa muwapıq kelmegen hám olarda isenimsiz yaki buzıp kórsetilgen maǵlıwmatlar bolsa, Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki mikrokredit shólkemlerinen licenziya beriwden bas tartıwı múmkin.
Mikrokredit shólkemine licenziya beriwden bas tartıw haqqındaǵı qarar buyırtpa beriwshige bas tartıw sebepleri hám buyırtpa beriwshi usı sebeplerdi sheship, hújjetlerdi tákirar kórip shıǵıw ushın usınıwı múmkin múddet kórsetilip, jazba túrde jiberiledi. Bunda licenziya beriwden bas tartıw haqqındaǵı qararda kórsetilgen múddet kemshiliklerdi joǵaltıw ushın zárúr bolǵan waqıtqa tuwrı keliwi lazım.
Mikrokredit shólkemlerine licenziya beriw ushın usınılǵan hújjetlerdi qaytadan kórip shıǵıw arza barlıq hújjetler menen birge alınǵan kúnnen baslap on bes kúnnen kóp bolmaǵan múddette ámelge asırıladı. Mikrokredit shólkemine licenziya beriwden bas tartıw haqqındaǵı qararda kórsetilgen múddet ótkennen keyin berilgen arza jańadan berilgen dep esaplanadı.
Mikrokredit shólkemine licenziya beriw haqqındaǵı arza qaytadan kórip shıǵılǵanda licenziya beriwden bas tartıw haqqındaǵı xabarnamada burın kórsetilmegen jańa tiykarlar boyınsha licenziya beriwden bas tartıwǵa jol qoyılmaydı.
Mikrokredit shólkemine licenziya beriwden bas tartıw haqqındaǵı qarar ústinen nızam hújjetlerinde belgilengen tártipke sudqa shaǵım etiliwi múmkin.
Mikrokredit shólkemi:
- qarız alıwshı tárepinen shártnamaǵa muwapıq minnetlemeler orınlanıwın támiyinlew shárti yaki bunday shártsiz mikrofinanslıq xızmetler kórsetiwge;
- buyırtpa beriwshige mikrofinanslıq xızmet kórsetiwdi tiykarın kórsetip bas tartıwǵa;
- mikrofinanslıq xızmet kórsetiw hám shártnama boyınsha minnetlemelerdi orınlaw ushın zárúr hújjetlerdi buyırtpa beriwshiden sorap alıwǵa;
- maqsetli mikrokredit óz waqtında tólenbegen yaki belgilengen maqsette paydalanılmay, qarız alıwshıdan minnetlemeler múddetinen aldın orınlanıwın talap etiwge;
- másláhát hám maǵlıwmat xızmetleri kórsetiwge;
- mikrokredit shólkeminiń qarız alıwshıları tárepinen minnetlemeler orınlanbaǵanı yaki lazım dárejede orınlanbaǵanı ushın shártnamaǵa muwapıq járiyma (járiyma, penya) muǵdarın belgilewge;
- mikrofinanslıq xızmetler kórsetiw ushın mikrokredit shólkemleri haqqındaǵı Nızamǵa muwapıq qarjılardı tartıwǵa.
Mikrokredit shólkemi nızam hújjetlerine muwapıq basqa hújjetlerge de iye bolıwı múmkin.
Mikrokredit shólkemi:
- buyırtpa beriwshige onıń huqıq hám minnetlemeleri haqqında, sonan, shártnama boyınsha minnetlemeleriniń orınlanbawı yaki lazım dárejede orınlanbawı aqıbetleri, mikrofinanslıq xızmetler kórsetiw menen baylanıslı barlıq hújjetler haqqında, sonday-aq, kórsetiletuǵın mikrofinanslıq xızmet boyınsha procent stavkası tuwralı tuwrı hám tolıq maǵlıwmattı jazba túrde beriliwi;
- shártnamada belgilengen tártipte hám múddetlerde mikrofinanslıq xızmetler kórsetiwi;
- shártnama boyınsha minnetlemeler orınlanbaǵanı yaki lazım dárejede orınlanbaǵanlıǵı nátiyjesinde qarız alıwshıǵa jetkerilgen zıyannıń ornın jabıwı;
- belgilengen eń kem muǵdardan tómen bolmaǵan ustav fondına iye bolıwı;
- finanslıq hám kassa operaciyaları ótkeriw qaǵıydalarına, sonday-aq, belgilengen ekonomikalıq normativlerdi basshılıqqa alıwı;
- nızam hújjetlerine muwapıq buxgalteriya esabı, esabatın hám basqa hújjetlerdi júrgiziwi;
- esabattı belgilengen tártipte óz waqtında usınıwı;
- tekseriw ótkeriw ushın jiberilgen Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki wákillerine hújjetler hám mikrokredit shólkemi jumısı haqqındaǵı basqa maǵlıwmat dereklerinen paydalanıw imkaniyatın támiyinlew shárt.
Mikrokredit shólkeminiń moynında nızam hújjetlerine muwapıq basqa minnetlemeler de bolıwı múmkin.
Mikrokredit shólkemi tómendegi túrdegi mikrofinanslıq xızmetler kórsetiwi múmkin:
- mikrokreditler yaki mikroqarızlar beriw;
- qarız minnetlemelerin satıp alıw hám satıw (faktoring);
- mikrokredit shólkemi lizing beriwshi retide qatnasatuǵın mikrolizing (finans ijarası);
- nızam hújjetlerine muwapıq basqa mikrofinanslıq xızmetler kórsetiw, sonnan tutınıw kreditlerin beriw.
Mikrokredit shólkemi mikrokreditler, mikroqarızlar, mikrolizing beriw hám basqa mikrofinanslıq xızmetler kórsetiw menen baylanıslı másláhát hám maǵlıwmat beriw xızmetlerin kórsetiwi múmkin.
Mikrokredit shólkemi:
- qarız minnetlemelerin shıǵarıwǵa hám yuridikalıq hám fizikalıq táreplerden amamantlar (depozit) qabıl etiwge;
- fizikalıq táreplerden qarız qarjıların tartıwǵa, buǵan óz shólkemlestiriwshileri (qatnasshıları, múlk iyeleri, mulk iyeleri) kirmeydi;
- óz shólkemlestiriwshileriniń (qatnasıwshılarınıń, múlk iyeleriniń) minnetlemeleri boyınsha kepil bolıwǵa yaki kepil beriwshi bolıwǵa, sonday-aq, olarǵa óz minnetlemeleri orınlanıwın támiyinlewdiń basqa usılların usınıs etiwge haqısı joq.
Mikrokredit shólkemi tómendegiler esabınan mikrofinanslıq xızmetler kórsetedi:
- óz qarjılar, sonnan, alǵan dáramatları;
- investorlar, sonnan, sırt elli investorlar tárepinen investiciya shártnamaları tiykarında berilgen qarjılar;
- banklerdiń kreditleri hám mámlekettiń maqsetli fondlarınıń qarjıları;
- xalıqaralıq finans institutları, mámleketlik emes, kommerciyalıq emes shólkemlerdiń, sonnan, sırt eldiń mámleketlik emes, kommerciyalıq emes shólkemleriniń grantları hám qarızları;
- nızam hújjetlerinde qadaǵan etilmegen basqa derekler.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki finanslıq sistemasınıń turaqlılıǵın saqlaw, qarız alıwshılar hám kreditorlardıń mápleri qorǵalıwın támiyinlew maqsetinde «Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq Banki haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamına muwapıq mikrokredit shólkemleri jumısın tártipke saladı hám qadaǵalaydı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan tártipte:
- mikrokredit shólkemleri ustav fondınıń eń kem muǵdarın, finanslıq hám kassa operaciyaların ótkeriw, buxgalteriya esabı hám esabattı júrgiziw qaǵıydaları, sonday-aq, ekonomikalıq normativlerdi belgileydi;
- kórsetilip atırǵan mikrofinanslıq xızmetler ushın procentlerdi esaplaw tártibin tastıyıqlaydı;
- mikrokredit shólkemleriniń jumısın tekseredi hám olardıń jumısında anıqlanǵan mikrokredit shólkemleri haqqındaǵı nızam hújjetleri talaplarınıń buzılıwına shek qoyıwǵa baylanıslı orınlanıwı májbúriy bolǵan kórsetpeler beredi;
- mikrokredit shólkemleriniń jumısın auditten ótkeriwge baylanıslı talaplardı belgileydi;
- mikrokredit shólkeminiń artqarıwshı organı basshısınıń qánigeligine tiyisli talaplardı belgileydi;
- mikrokredit shólkemi tárepinen mikrokredit shólkemleri haqqındaǵı nızam hújjetleri talapları hám belgilengen ekonomikalıq normativler buzılǵanda, ustav fondınıń belgilengen eń kem muǵdarınıń bir procentine shekem járiyma óndiredi;
- mikrokredit shólkemi tárepinen geypara finanslıq operaciyalar ótkeriwdi úsh ayǵa shekemgi múddetke shekleydi;
- mikrokredit shólkemi licenziyasınıń háreket etiwin toqtatıp turadı yaki toqtatadı yamasa licenziyanı qaytadan rásmiylestiredi hám biykar etedi.
Lombardlar – qánigelesken kommerciyalıq shólkem, tiykarǵı jumısı hárekettegi múlkler girewi astında, qısqa múddetli kreditler beriw hám buyımlardı saqlaw menen shuǵıllanadı. Lombardlardıń qánigelesiw dárejesine qaray buyımlar, altın buyımlar hám avtomashinalar girewi sıpatında qabıl etiledi. Buyımlar táreplerdiń óz ara kelisiwi tiykarında bahalanadı. Lombard hám kredit alıwshı adam arasında dúzilgen shártnama tiykarında kredit beriledi.
Dáslepki lombardlar XV ásirlerde Franciyanıń Lombard qalasında sawdagerler tárepinen shólkemlestirilgen. Házirgi kúni ámeliyatta qollanılıp kiyatırǵan «lombard» termini usılayınsha payda bolǵan.
Lombardlardıń ózine tán qásiyetlerinen biri sonda, bul mákemeler klienttiń talabı ushın zárúr bolǵan summanı júdá tez arada beriw imkaniyatına iye. Bunda lombard hám qarız alıwshı arasında, kópshilik jaǵdaylarda qımbat bahalı buyımlar girew sıpatında paydalanıladı. Lombard shólkemi berilgen kredit ushın óndiriliwi lazım procentdı, kópshilik jaǵdaylarda aldın-ala kredit summasınan shegirip qaladı.
Lombard kredit ushın esaplanatuǵın procent summaları tómendegishe esaplanadı.
Mısalı, kredit summası – 1,0 mln som, aylıq procent tólemi – 3%, kreditten paydalanıw múddeti – 20 kún.
Kredit summasınan kelip shıǵıp, usı kredit summasına tólenetuǵın procent tólemi tómendegishe anıqlanadı: 1000000*0,003*20=60000 som. Ózbekstanda lombardlar bank sistemasınıń ekinshi basqıshındaǵı kredit mekemeleri quramına kiredi.
Amanatshılar hám kreditorlar máplerin qorǵaw, respublika bank sisteması likvidligi hám onıń turaqlı rawajlanıwın támiyinlew maqsetinde Oraylıq bank tárepinen finanslıq jaǵdayı ústinen qadaǵalaw júrgiziledi.

18.3. Banklik emes kredit shólkemlerine qoyılatuǵın talaplar hám olardı rawajlandırıw

Qánigelestirilgen banklerdiń túrleri sıpatında investiciya, fond, rawajlanıw hám rawajlandırıw banklerin keltiriw múmkin. Kredit sistemasınıń jáne bir bólegi banklik emes kredit mákemeleri bolıp, mámleket hám kárxanalardı qarjılandırıw, uzaq múddetli kreditlew menen shuǵıllanadı. Ózbekstanda 1997-jılı banklik emes kredit shólkemleri haqqındaǵı nızam joybarı kórip shıǵıldı. Qamsızlandırıw kompaniyaları, napaqa fondları hám basqa fondlardıń qarjılarınan aqılǵa muwapıq paydalanıw hám bul qarjılardıń nátiyjeliligin támiyinlew máselesi qoyılǵan. Hárbir mámlekettiń kredit sisteması óz qásiyetine iye bolıp, rawajlanǵan iri universal bankler tarmaqlarınıń kópshiligi hám hár túrliligi menen bir-birinen ajıralıp turadı. Germaniya bank sisteması eń joqarı dárejede rawajlanǵan mámleket esaplanadı. Tómendegi sxemada Germaniya bank sisteması keltiriledi. Germaniyanıń kredit sisteması basında Bundes bank turadı.

Oraylıq bank – kredit sistemasınıń bas banki bolıp, mámlekette pul-kredit siyasatın, emissiya proceslerin júrgizedi.
Birinshi Oraylıq Bankler bunnan derlik úsh júz jıl burın kommerciyalıq Banklerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan. Bular 1694-jılı shólkemlestirilgen Angliya Banki sanaladı.
Evropa mámleketlerinde Oraylıq Bankler biraz keyin, tiykarınan 18 ásirdiń ekinshi yarımınan baslap xızmet kórsete baslaǵan.
Bankler payda bolıwınıń dáslepki dáwirlerinde olar oraylıq emissiya yaki kommerciyalıq bankleri túrinde payda bolmaǵan, yaǵnıy olar arasında házirgidey bóliniw de bolmaǵan. Banklerdiń rawajlanıwınıń birinshi basqıshlarında rawajlanǵan ellerde kommerciyalıq bankler kapitalların toplaw maqsetinde aylanısqa banknotalar shıǵarǵan. Banklerdiń irileniwi, bank xızmetiniń rawajlanıwı nátiyjesinde banknotalardı aylanısqa shıǵarıw iri kommerciyalıq qolına óte baslaǵan hám sońınan bir iri bank ıqtıyarına berilgen. Bul bank milliy yaki emissiyalıq bank sońınan Oraylıq bank dep atalǵan. Oraylıq bank, yaǵnıy kredit sistemasın basqarıp turıwshı, barlıq bankler jumısın qadaǵalawshı kredit institutı sıpatında kórinedi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen respublikada xızmet kórsetip atırqan banklik emes kredit shólkemleri, sonnan, mikrokredit shólkemleri hám lombardlar jumısın tártipke salıw hám qadaǵalawda ámelge asırılıp atırǵan is-ilajlar, sonday-aq, olardıń jumısınıń normativ-huqıqıy bazasın jáne de jetilistiriliwi banklik emes kredit shólkemleriniń finanslıq turaqlılıǵın hám xızmeti kólemin keńeytiwge bekkem tiykar jaratpaqta.
Respublikamız aymaǵında jumıs isleytuǵın banklik emes kredit shólkemleriniń 2018-jıl 1-yanvar jaǵdayına ulıwma sanı 76, sonnan mikrokredit shólkemleri sanı 30 hám lombardlar sanı 46 nı quraydı.
2017-jıl dawamında mikrokredit shólkemleriniń tiykarǵı kórsetkishleri turaqlı ósiw tendenciyasına iye boldı. Sonnan, mikrokredit shólkemleri jámi aktivleri qaldıǵı 2017-jıldıń basına qaraǵanda 48,0 procentke artıp, 2018-jıldıń 1-yanvarına 139,3 mlrd somdı, ajıratılǵan kredit hám kórsetilgen lizing xızmetleri qaldıǵı 50 procentke artıp, 128,1 mrd. somdı hám ulıwma kapitalı bolsa 51,0 procentke ósip, 105,4 mlrd somdı quradı.
Ministrler Kabinetiniń 2016-jıl 26-fevraldaǵı «2016-2020-jıllarda xızmetler tarawın rawajlandırıw baǵdarlaması haqqında»ǵı 55-sanlı qararına muwapıq 2016-2020-jıllarda mikrokredit shólkemleri tárepinen kórsetiletuǵın mikrofinanslıq xızmetler kólemin 2,5 esege arttırıw boyınsha tastıyıqlanǵan is-ilajlar boyınsha mikrokredit shólkemleri tárepinen kórsetilip atırǵan mikrofinanslıq xızmetler kólemin 2017-jılı 20 procentke arttırıw boyınsha belgilengen prognoz kórsetkishi 44 procent artıǵı menen orınlandı.
2018-jıldıń 1-yanvar jaǵdayına respublikamızda xızmet kórsetetuǵın lombardlardıń jámi aktivleri 2017-jıl basına qaraǵanda 21,0 procentke artıp, 79,7 mlrd somdı, kreditler qaldıǵı 19,0 procentke artıp, 65,1 mlrd somdı hám jámi kapital kólemi bolsa 27,0 procentke artıp, 71,0 mlrd somdı quradı.
Banklik emes kredit shólkemleri tarmaǵı hám olar tárepinen kórsetilip atırǵan xızmetleri kóleminiń keńeyip baratırǵanı kishi biznes hám isbilermenlikti finanslıq qollap-quwatlaw, ásirese, xalıqtı kreditlew kóleminiń artıp barıwına xızmet etpekte.