Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

17.5. Kommerciyalıq banklerdiń komissiyalıq dáldalshılıq operaciyaları

Kommerciyalıq bankler óz jumısında túrli xızmetler kórsetedi. Kommerciyalıq banklerdiń bul xızmetleri olar ushın dáramat keltiredi. Bul dáramatlar komissiyalıq sıylıq, ótkermeler hám jıyımlar kórinisinde bolıwı múmkin. Keyingi jılları bank xızmetleriniń túrleri hám muǵdarı artıp, bul taraw bank xızmetiniń sezilerli baǵdarına, dáramatınıń dereklerinen birine aylanıp baratır. Ózbekstan kommerciyalıq bankleri jumısın talqılaw sonı kórsetedi, geypara bankler dáramatlarında tiykarǵı orındı hár túrli xızmetlerden keletuǵın túsimler quraydı.

Sońǵı jılları kommerciyalıq bankler jumısında ijara yaki lizing operaciyaların qarjılandırıw menen baylanıslı jumıs túrleri rawajlanbaqta. Bul operaciyalardıń mánisi sonda, bankler mashina, úskene, buyımlar, transport quralların sanaat kárxanalarına uzaq múddetli ijaraǵa beredi hám olar menen lizing shártnamasın dúzedi. Bul jaǵdayda bank qurallardı satıp alıw ushın sanaat kárxanalarına ssuda beriwdiń ornına olardı ózi satıp aladı hám tutınıwshılarǵa ijaraǵa berip, iyelik huqıqın ózinde saqlap qaladı. Bunda bank ssuda procentın emes, al ijara haqını (lizing tólemin) aladı. Kárxanalar ushın bolsa lizing investiciyaların qarjılandırıwdıń arnawlı usıllarınan biri esaplanadı.
Kommerciyalıq bankler óz jumısında túrli xızmetler kórsetedi. Kommerciyalıq banklerdiń bul xızmetleri olar ushın belgili dáramat keltiredi. Bul dáramatlar komissiyalıq sıylıq, ótkermeler hám jıyımlar formasında bolıwı múmkin. Keyingi jılları bank xızmetleriniń túrleri hám muǵdarı artıp, bul taraw bank jumısınıń sezilerli baǵdarına, olardıń dáramat dereklerinen birine aylanıp baratır. Ózbekstanda kommerciyalıq bankler jumısın talqılaw sonı kórsetedi, geypara bankler dáramatlarında tiykarǵı orındı túrli xızmetlerden keletuǵın túsimler quraydı.
Lizing operaciyalarında úsh subyekt – ijaraǵa beriwshi, ijaraǵa alıwshı hám tovar jetkerip beriwshi qatnasadı.
Ijaraǵa beriwshi bul – finanslıq xarakterdegi wazıypanı atqarıwshı, qánigelesken finanslıq (lizing) kárxanalar. Lizing, eń dáslep, finanslıq investiciyalardıń quralın hám isenimli finanslıq dereklerdi talap etken ushın jáhán ámeliyatında lizing kompaniyaları bankler tárepinen qadaǵalanadı yaki olardıń kárxanaları boladı.
Ijaraǵa alıwshı – islep shıǵarıw procesinde paydalanıw ushın qurallardı ijaraǵa alıwshı islep shıǵarıw yaki sawda kárxanası.
Tovar jetkerip beriwshi tárep lizing shártnaması obyektin islep shıǵarıwshı kárxana yaki shólkem bolıp, ol islep shıǵarıw yaki sawda kárxanası sıpatında bolıwı múmkin.
Tovar jetkerip beriwshi hám ijaraǵa alıw kommerciyalıq shártnamasınıń tiykarǵı shártlerin islep shıǵadı. Sonıń menen birge, ijaraǵa beriwshi (bank) qarjılandırıw shártlerin úyrenip shıǵadı hám ijaraǵa alıwshı menen ijara shártnamasına qol qoyadı.
Qarjılandırıw máselesin sheshiwde bank klienttiń dáramatın úyrenip shıǵadı. Lizing obyektinen tuwrı hám nátiyjeli paydalanıw imkaniyatların geyde qánigeler kórip shıǵıwı hám qosımsha kepillikler talap etiwi múmkin. Shártnamada lizing operaciyaları boyınsha ijara múddeti, muǵdarı, valyutasın, ijara haqını tólew múddeti hám shártleri, ijaraǵa alınıwshınıń (ásbap-úskene) quramı, jaramlılıǵı boyınsha minnetlemeleri hám basqa kórsetkishler kórinisin tabıwı lazım.
Ámeliyatta lizingtiń birneshe túrleri qollanıladı. Bular operativ yaki islep shıǵarıw lizingi, finanslıq lizing hám basqalar.
Operativ lizing kóbirek islep shıǵarıw dáwiri menen baylanıslı, obyekt qısqa dáwirge, yaǵnıy onıń jaramlılıq dáwirinen qısqa waqıtqa ijaraǵa beriledi. Bunda obyekttiń amortizaciyası (góneriwi) tolıq ámelge aspaydı, yaǵnıy obyektti jáne birneshe márte ijaraǵa beriw múmkinshiligi saqlap qalınadı.
Kommerciyalıq bankler hám olardıń lizing kompaniyaları tárepinen, negizinde kóbirek finans lizing operaciyaları ótkeriledi. Lizingtiń bul túri kóp tarqalǵan lizing forması. Ol shártnamanıń orta hám uzaq múddetligi menen xarakterlenedi. Bunda amortizaciya tolıq bolıwı yaki ijara obyekti qaldıq bahada qaytarıp beriliwi múmkin. Bul tuwralı ijaraǵa alıwshı ijara múddeti juwmaqlanıwınan aldın xabar beredi.
Finanslıq lizing haqıyqatında ijara obyektin uzaq múddetli kreditlew bolıp, ápiwayı sawda-satıqtan (iyelik huqıqı satıp alıw waqtında tutınıwshıǵa ótedi) ayırmashılıqqa iye. Lizing kompaniya tiykarǵı quralların ijaraǵa alıwshı kárxananıń kórsetpesi menen satıp aladı. Onı usı kárxanaǵa uzaq yaki ortasha múddetke (3, 5, 7 jılǵa) ijara shártnamasına tiykarların satıwı hám lizing múddeti juwmaqlanǵannan keyin qaldıq bahada satıp alıw huqıqı menen ijara shártnamasın dúziwi múmkin.
Kommerciyalıq banklerdiń finanslıq operaciyalarınıń jáne bir túri faktoring operaciyaları. Bul operaciyalar xojalıq boyınsha tólemler aylanısın ámelge asırıw menen baylanıslı. Faktoring (ing. factor – dáldalshı) – esaplasıwlardı shólkemlestiriw tarawındaǵı jańa xızmet túrinen, klienttiń aylanba kapitalın kreditlew menen muwapıqlastıradı. Bunday operaciyalardı sırt ellerde, negizinde, arnawlı faktoring kompaniyaları isleydi. Olar bankler menen baylanıslı yaki olardıń qánigelesken kárxana hám kompaniyaları sanaladı.
Finanslıq aktivler muǵdarınıń artıwı menen rawajlanǵan ellerde kommerciyalıq bankleriniń isenim (trast ing. trust «isenim») operaciyalarınıń kóleminiń artıwına alıp kelmekte. Banktiń ol xızmetleri bank penen klient arasında isenimli qatnaslardıń ornatılıwı menen baylanıslı. Kommerciyalıq banklerdiń trast bólimler klientler tapsırması boyınsha onıń atınan tiykarınan múlk iyeligi menen baylanıslı hám basqa xızmetlerdi isleydi. Bankler trast operaciyaların jeke menshik kárxana hám firmalar, adamlar hám basqa shólkemler ushın isleydi. Trast operaciyaların úsh túrge bóliwge boladı: akt, ǵamqorlıq penen baylanıslı operaciyalar hám dáldalshılıq xızmetleri boyınsha kórsetiletuǵın operaciyalar.
Miyrastı basqarıw menen baylanıslı trast operaciyaları jeke adamlar dalolatnaması boyınsha islenip, banktiń trast bólimi birqatar minnetlemelerdi óz moynına aladı. Onıń tiykarǵılar: miyrasxordıń miyrasın sud qararı yaki miyras xatı tiykarında toplaw, basqarıw, hákimshilik qárejetlerin tólew, miyrasxorlar arasında miyrastı bóliw hám usı shańaraq aǵzalarına jeke xızmetler kórsetiw.

17.6. Kommerciyalıq banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar menen ámelge asırılatuǵın emissiyalıq operaciyaları

Bank kreditlewine baylanıslı jáne bir usıl, qımbat bahalı qaǵazların qaytadan satıp alıw shárti menen aldı-sattı operaciyası yaki qısqasha «repo» operaciyası. Bul operaciyalar qısqa múddetli kreditlewde qollanıladı. Eger kárxana jaqın arada erkin pul qarjıların kirgizip atırǵan hám sol qımbat bahalı qaǵazlarǵa investiciya qılıwdı jobalastırıp atırǵan bolsa, usı waqıt ishinde bazı qárejetlerin qayta qarjılandırıw yaki eger qımbat bahalı qaǵazlardı kárxana satqısı kelmese hám procent stavkaları bazarda tómenlewin kútip, usı qaǵazlardı kredit ushın procent tólew ornına, kóp dáramat alıwdı kútip atırǵan bolsa, onda joqarıdaǵıday qısqa múddetli kreditlew ámelge asırıladı.

Operaciya mazmunı, bank kárxanaların sol waqıtta bazardaǵı bahadan arzanlaw satıp aladı hám satıw bahasınan da joqarıraq bahada satadı, sonda bahalar arasındaǵı ayırmashılıq bankke qısqa múddetli kreditlew stavkasınan da tómen dáramattı támiyinleydi. Bunıń bank ushın paydası, bank qımbat bahalı qaǵazlardı bazar bahasınan arzanǵa satıp alıp, procent stavkalarında bolatuǵın tólemge alternativligi júzege kelgende bank qaǵazların qaytadan satıp aladı.
Házirgi bankler akcionerlik kommerciyalıq bankler sıpatında shólkemlestirilip, bazar ekonomikasında islewge beyimleken hám olar qánigelesken bankler bolsa da, basqa tarmaqlardaǵı klientlerge de kredit hám esaplasıw boyınsha xızmet kórsetiwi múmkin. Banklerdiń universallasıwı olardıń arasındaǵı báseke payda bolıwına, bul bolsa olardıń bazar ekonomikasına turaqlı kirip barıwın támiyinleydi.
Bank akcionerleriniń materiallıq tárepten mápdarlıǵın arttırıw hám bank basqarıwındaǵı qatnasın kúsheytiw menen baylanıslı bolǵan mashqalalar:
a) bank akcionerleriniń materiallıq mápdarlıǵın támiyinlew menen baylanıslı bolǵan mashqala;
b) bank akcionerleriniń bank basqarıwındaǵı qatnasın jedellestiriw menen baylanıslı mashqala.
1998-jıl 2-oktyabrde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Akcionerlik-kommerciyalıq bankler jumısın jetilistiriw is-ilajları haqqında»ǵı Pármanına muwapıq:
- ustav kapitalında mámleketke tiyisli akciyalar paketi 25 procentten artıq kommerciyalıq banklerdiń bank keńesi quramına Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankinen isenimli wákil kirgiziledi, oǵan usı akciyalar paketin basqarıw wazıypası júkletiledi;
- akcionerlik-kommerciyalıq bank Keńesi bank filiallarınıń basqarması hám basshıları menen birge bankti nátiyjeli basqarıwdı shólkemlestiredi, kredit beriliwi hám olardıń óz waqtında qaytarıwı ushın juwapker esaplanadı.
Bank sistemasınıń finanslıq turaqlılıǵı hám isenimliligin jáne de arttırıw, kommerciyalıq banklerdiń resurs bazasın bekkemlew hám rawajlandırıw ushın qolay sharayatlar jaratıw, olardıń investiciyalıq háreketlerin xoshametlew, sonday-aq, ulıwma qabıl etilgen xalıqaralıq norma hám standartlarǵa muwapıq bank jumısın shólkemlestiriwdiń jáne de joqarı dárejege shıǵıwın támiyinlew maqsetinde 2015-jıl 6-mayda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Kommerciyalıq banklerdiń finanslıq turaqlılıǵın jáne de arttırıw hám olardıń resurs bazasın rawajlandırıw is-ilajları haqqında»ǵı PQ-2344-sanlı qararı daǵazalandı.
Usı qararda:
1. Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen Ózbekstan Bankler awqamı hám mámlekettiń kommerciyalıq bankleri menen birge Kommerciyalıq banklerdiń finanslıq turaqlılıǵı hám likvidliligin jáne arttırıw, olardıń resurs bazasın rawajlandırıw boyınsha islep shıǵılǵan kompleksli is-ilajları maqullandı, onda:
- xalıqaralıq norma hám standartlarǵa sáykes, sonnan depozit hám kredit siyasatında respublika banklerine qoyılatuǵın normativ talaplardı jáne de jetilistiriw;
- kommerciyalıq banklerdiń resurs bazasın bekkemlew, amanat hám depozitlerdiń jańa tartımlı túrlerin engiziw jolı menen xalıq hám xojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń bos qarjıların bank aylanısına keń túrde tartıw is-ilajların ámelge asırıw;
- jetekshi sırt el bankleri hám finans institutlarında basqarıwdı shólkemlestiriw sistemasın tereń úyreniw arqalı kommerciyalıq banklerde korporativ basqarıw usılları, sonnan, qáwiplerdi basqarıw hám ishki qadaǵalawdı jaqsılaw usılların jetilistiriw;
- aldınǵı xabar-kommunikaciya texnologiyaların keń tartıp kórsetilip atırǵan bank xızmetleri kólemin keńeytiw hám sapasın arttırıw, sonday-aq, bank plastik kartochkalarınan paydalanıp naq pulsız esaplasıwlar sistemasın keńeytiw ilajları belgilendi.
2. Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki:
- bank qadaǵalawı boyınsha Bazel komiteti tárepinen kommerciyalıq banklerge qoyılatuǵın normativ talapların jáne de jetilistiriwdi, atap ótkende, kapitaldıń jeterliligi hám likvidlilik kórsetkishi boyınsha jańa talaplardı názerde tutıp jańa standartlar hám usınıslar (Bazel-III standartları)ın 2015-2019-jılları basqıshpa-basqısh engiziwin támiyinlew;
- bankler awqamı hám kommerciyalıq bankler menen birge bir ay múddette Oraylıq banktiń qayta qarjılandırıw stavkaların, keyingi jıllarda inflyaciya dárejsin izbe-iz tómenletiwdi, sonday-aq, basqa makroekonomikalıq kórsetkishlerdiń turaqlılıǵın esapqa alıp kommerciyalıq bankler tartıp atırǵan depozitler procent stavkaların belgilew mexanizmin islep shıǵıp, tastıyıqlaw belgilendi.
3. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Kommerciyalıq banklerdiń investiciya joybarların qarjılandırıwǵa baǵdarlanatuǵın uzaq múddetli kreditleri úlesin kóbeytiúdi xoshametlew boyınsha qosımsha is-ilajlar haqqında» 2009-jıl 28-iyuldegi PQ-1166-sanlı qaarı menen kommerciyalıq banklerine kredit portfelindegi uzaq múddetli investiciyalıq qarjılandırıw úlesine qaray klaslarǵa bólingen stavkalar boyınsha payda salıǵın tólew boyınsha berilgen jeńilliklerdiń háreket etiw múddeti 2020-jıldıń 1-yanvarına shekem uzaytıldı.
4. Tómendegiler:
- jeńilletilgen túrde kreditlew arnawlı Fondınıń resursları esabınan berilgen kreditler arqalı kommerciyalıq bankler alatuǵın dáramatları, bosaǵan qarjıların usı Fond resursların ashıw ushın maqsetli baǵdarlaw shárti menen, payda salıǵın tólewden 5 jıl múddetke;
- Ministrler Kabineti tárepinen tastıyıqlanǵan dizimler boyınsha, támiynat, bankomat hám plastik kartochkalar arqalı tólewlerdi islew ushın paydalanatuǵın basqa úskenelerdi import boyınsha alıp kirgende kommerciyalıq bankleri bajı tólemlerin tólewden (bajıxana rásmiylestiriwi hám jıyımlardan tısqarı) 2020-jıldıń 1-yanvarınan shekem azat etildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 2-sentyabdegi «Valyuta siyasatın liberallastırıw boyınsha birinshi náwbettegi is-ilajlar haqqında»ǵı PP-5177-sanlı Pármanı menen respublikamızda valyuta bazarın erkinlestiriw mámleket ekonomikalıq siyasatınıń baslı baǵdarlarınan biri sıpatında belgilep berildi.
Óz gezeginde valyuta bazarı jumısın erkinlestiriw boyınsha islengen is-ilajlar, pul-kredit siyasatı mexanizmlerin jańa sharayatlardı esapqa alıp jetilistiriw ushın tiykar bolıp xızmet etti. Atap ótkende, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 13-sentyabdegi «Pul-kredit siyasatın jáne de jetilistiriw is-ilajları haqqında»ǵı PQ-3272-sanlı Qararı qabıl etildi. Usı qarar menen tastıyıqlanǵan 2017-2021-jılları pul-kredit siyasatın jáne de jetilistiriw is-ilajaları kompleksi pul-kredit siyasatınıń makroekonomikalıq turaqlılıq hám milliy valyutanıń bekkemligin támiyinlewdegi rolin kúsheytiw imkanın berdi.
Bul óz gezeginde, valyuta bazarı jumısın liberellastırıwdan keyingi dáwirde pul-kredit siyasatın júrgiziw basqıshına ótiliwi, bank sistemasında qadaǵalaw ilajlarınıń kúsheytiriliwi, bankten tısqarı pul aylanısınıń qısqartılıwı nátiyjesinde xalıq hám isbilermenlik subyektleriniń milliy valyutaǵa bolǵan isenimin jáne arttırıwǵa ekonomikalıq tiykar bolıp xızmet etedi.