Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

17.2-sızılma. Depozitlerdiń bóliniwi
Depozit operaciyalarınıń subyektleri bolıp bir tárepten kommerciyalıq bankler qatnassa, al ekinshi tárepten, mámleketlik kárxana hám shólkemler, finans, qamsızlandırıw, investiciyalıq hám trast kompaniyalar, jeke menshik kárxana hám shólkemler, akcionerlik kompaniyalar, bankler hám basqa kredit mákemeleri, qospa kárxanalar, kooperativler, jámiyetlie shólkemler hám fondlar, fizikalıq tárepler yaki olardıń birlespeleri qatnasadı.
Depozit operaciyalarınıń obyekti bolıp talaptan artıqsha pul qarjıları (qoyılmalar) sanaladı.
Depozit operaciyaların shólkemlestiriwdiń tiykarı balans likvidliligi hám klientlerdiń finanslıq jaǵdayınıń turaqlılıǵı.

17.2. Kommerciyalıq banklerdiń aktiv operaciyaları hám olardı ámelge asırıw tiykarları

Kommerciyalıq bankler óziniń ekonomikada tutqan ornı hám ózine tán xızmeti menen bazar ekonomikasınıń ajıralmas bólegi sıpatında payda boldı. Kommerciyalıq banklerdiń búgingi kúndegi jumısına itibar beretuǵın bolsaq, bank xızmetinen paydalanbay atırǵan xalıq xojalıǵınıń hesh bir subyekti joq.

Bunnan tısqarı, bankler óz klientlerine finanslıq broker sıpatında da xızmet kórsetpekte. banklerdiń bunday funkciyanı atqarıwı kárxana, shólkemlerdiń qımbat bahalı qaǵazlar bazarı operaciyalarında qatnasıwı ushın qolay sharayat jaratpaqta.
Banktiń aktiv operaciyaları onıń operaciyaların anıqlap beriwshi bólegi esaplanadı. Aktivler strukturası degenimiz bank balansı aktivleri túrli sapalı zatlarınıń balans juwmaǵın salıstırıw túsiniledi. Bank aktivleriniń sapası aktivler strukturası, aktiv operaciyalardı diversifikaciyalaw, riskli aktivler kólemi, kritik hám tolıq bolmaǵan aktivler hám aktivlerdiń ózgeriw qásiyetleri menen anıqlanadı.
Kommerciyalıq bankler aktivlerin 4 kategoriyaǵa bóliwge boladı: kassadaǵı naq pul hám oǵan teńlestirilgen qarjılar; qımbat bahalı qaǵazlarǵa investiciyalar; ssudalar; imarat hám úskeneler.
Evropa ellerinde, Ullı Britaniyada eń likvid aktivleriniń salmaǵı shama menen 3% ti iyeleydi. Bul birinshiden, ayırım mámleketler oraylıq bankleriniń túrli rezerv talapları menen; ekinshiden, túrli mámleketler bankleriniń aktivler klassifikaciyası arasındaǵı tuwrı kelmey kalıwı menen túsindiriledi. L.Muradova óziniń ekonomikalıq boyınsha júrgizgen izlenislerinde bılay deydi; «Bunnan tısqarı, ekonomikası rawajalanıp atırǵan eller qatarında Ózbekstanda da kommerciyalıq bankler aktivleri menen baylanıslı ayırım mashqalalı jaǵdaylar bar. Tiykarınan bunday jaǵday kreditti jabıw ushın kóp muǵdardaǵı rezervler menen baylanıslı túrde iri kommerciyalıq bankler jumısında kóriwimiz múmkin», - dep bunı talqılaw kórsetkishleri menen dálilleydi.
Eger aktivler quramın bank jumısındaǵı tiykarǵı túrleri boyınsha toparlarǵa bólsek, onda tómendegishe juwmaq shıǵarıwǵa boladı:
1. Bank aktiv operaciyalarında tiykarǵı orındı kredit operaciyalari iyeleydi. Olardıń úlesi 19,90% ten 83,25% ke shekemdi quraydı.
2. Bank aktivlerinde ekinshi orındı qımbat bahalı qaǵazlarǵa qoyılǵan investiciyalar iyeleydi (2,15% ten 29,18% ke shekem).
3. Úshinshi orında — kassa aktivleri (0,2% ten 12,94% ke shekem).
4. Basqa aktivler úlesi esaplawlar ózgesheliginen kelip shıǵıp bank operaciyalarında júdá keń subyektıni óz ishine aladı (2% ten 78% ke shekem).
Dáramat keltiriwine qaray bank aktivleri: dáramat keltiriwshi hám keltirmeytuǵın aktivlerge bólinedi.
Dáramat keltiriw aktivlerge tómendegiler kiredi: barlıq berilgen kreditler (sonday-aq, bankler aralıq kreditler); investiciyalar; ǵazna vekselleri; mámleket obligaciyaları; qımbat bahalı qaǵazlar.
Dáramat keltirmeytuǵın aktivler: pul aktivler toparı; tiykarǵı qurallar; kapital qárejetler; barlıq materiallıq aktivler hám basqa aktivler; materiallıq emes aktivler.
Bul toparda pul qarjılarınan tasqırı barlıq aktivler hám likvidli aktivler kiredi.
Ekinshi topar aktivlerine bankte úlken itibar beriw lazım. Sebebi, bul toparda aktivlerdiń sapasın túsiriwshi aktivler, múddeti keshiktirilgen procentsız ssudalar, múddeti ótken ssudalar hám procentler, tólenbegen arenda hám basqalar bolıwı múmkin.
Bul aktivlerdiń dárejesi ulıwma aktivler kóleminen 3 procentten aspawı kerek. Eger bul aktivler 2 hám onnan artıq márte ornatılǵan normadan artıq bolsa, bank jumısı júdá mashqalalı, kredit siyasatı júdá hálsiz bahalanadı.
Bankler aktiv operaciyalarınıń jáne bir áhmiyetli túri tovarlar boyınsha ssudalar, yaǵnıy tovarlardı girewge qoyıp ssuda alıw. Tovarlar boyınsha ssudalar bank tárepinen tovardıń tolıq túser bahasında emes, al onıń bir bóleginde (50-60 procentten joqarı bolmaydı) beriledi.(17.3-sızılma).