Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

19.2. Xalıqaralıq valyuta fondı, onıń maqset hám wazıypaları. Jáhán banki toparı hám onıń quramı

XVF – aǵza mámleketler arasında valyuta-kredit qatnasıqların tártipke salıp turıw hám olarǵa tólew balansınıń kemshiligi menen baylanısı valyutalıq qıyınshılıqlar waqtında sırt el valyutasında qısqa hám ortasha múddetli kreditler beriw jolı menen finanslıq járdem kórsetiw ushın mólsherlengen húkimetler aralıq shólkem.

XVF – BMShniń qánigelestirilgen mákemesi bolıp ámeliy jaqtan jáhán valyuta sistemasınıń institucional tiykarı bolıp xızmet etedi. XVF BMShniń Bretton-Vidstegi (AQSh, Nyu-Gempshir, 1944-jıl, 22-iyul) xalıqaralıq valyuta-kredit konferenciyasında shólkemlestirilgen. Konferenciya 1945-jıl 27-dekabrden kúshke kirgen shólkem ustavı rolin atqarıwshı Kelisiw Statyasın qabıl etti hám XVF óz ámeliy jumısın 1947-jıl 1-marttan basladı.
Jáhán valyuta sistemasınıń evolyuciyası nátiyjesinde XVF ustavı 3 márte qaytadan kórip shıǵılǵan:
1) 1969-jılı SDR sisteması kirgiziliwi menen;
2) 1976-jılı Yamayka valyuta sisteması payda bolıwı menen;
3) 1992-jıl noyabr ayında Fondqa óz qarızların tóley almaǵan ellerge – dawıs beriw huqıqın toqtatıw sankciyasınıń kirgiziliwi menen.
Basqarıw strukturası. XVF joqarı basshı organı – aǵza mámleketlerden bes jıl múddetke saylanatuǵın wákil-basqarıwshı hám onıń orınbasarınan ibarat basqarıwshılar Keńesi. Bular finans ministrleri yaki oraylıq banklerdiń basshıları. Keńes Pitimler Statyasına ózgerisler kirgiziw, aǵza mámleketlerdi qabıl etiw shıǵarıw, olardıń kapitaldaǵı úlesleri kópligin alıqlaw hám qayta kórip shıǵıw, atqarıwshı direktorlardıń saylawı sıyaqlı máselelerdi sheshedi. Basqarıwshılar jılına 1 márte sessiyaǵa jıynaladı.
XVF akcionerlik kárxanası sıpatında dúzilgen. Sonıń ushın hárbir qatnasıwshınıń dawıs beriwi járdeminde onıń xızmetine tásir etiw imkaniyatı kapitaldaǵı úlesine qaray anıqlanadı. «Tartılǵan» dawıslar muǵdarı principine muwapıq, hárbir mámleket kapitalındaǵı úlesi kópligine qaramastan 250 «bazis» dawısqa hám óz kvotasınıń hár 100 mıń SDR birligine qosımsha birewden dawısqa iye. Basqarıwshılar Keńesinde qararlar, negizinde, ápiwayı kópshilik (yarımınan kem bolmaǵan), júdá áhmiyetli máseleler boyınsha bolsa aǵza mámleketlerdiń dawısı – tez –70%, ekonomikalıq hám siyasiy – 85%, yaǵnıy «arnawlı kópshilik» dawıs penen qabıl etiledi. Házirgi Ustavta Batıstıń jetekshi elleri mápleri jolında bunday máselelerden 53i belgilengen (XVF dúzilgende 9 edi). XVFında kópshilik dawıs muǵdarına iye eller: AQSh – 17,7%; Germaniya – 5,5; Yaponiya – 5,5; Ullı Britaniya – 4,9; Franciya – 4,9; Saudiya Arabstanı – 3,4, Italiya – 3,1; Rossiya – 2,9%. Evropa awqamı (EA) mámleketleriniń úlesi – 26,2%. 1970-80-jılları AQSh hám EA elleri dawısınıń salıstırmalı awırlıǵı biraz qısqarǵanına qaramastan, olar házir de qabıl etiliwi kópshilikti talap etetuǵın Fondtıń áhmiyetli qararlarına qoyıwı múmkin.
Xalıqaralıq Valyuta Fondınıń maqseti:
1. Xalıqaralıq birge islesiwdi rawajlandırıwda turaqlı shólkem sıpatında finanslıq-valyutalıq sferadaǵı xalıqaralıq finanslıq-valyutalıq mashqalalar boyınsha másláhátler berish hám bul mashqalalardı birgelikte sheshiw mexanizmin támiyinlew.
2. Xalıqaralıq sawdanıń ósiw teń salmaqlılıǵın uslap turıw hám onı keńeytiw procesleri esabınan joqarı dárejedegi bántlik hám real dáramatlılıqqv erisiw, sonday-aq, barlıq aǵza ellerdiń ekonomikalıq siyasatta birinshi gezektegi máseleleri sıpatında islep shıǵarıw resursların rawajlandırıw.
3. Aǵza eller arasında valyuta rejimin támiyinlep, valyuta turaqlılıǵın uslap turıw hám valyuta devalvaciyasınan paydalanıwdaǵı básekide ústinlikti qolǵa kirgiziw maqsetinen qashıw.
4. Aǵza eller arasındaǵı usı operaciyalar boyınsha esaplasıwlardıń kóp baǵdarlı sistemasın qáliplestiriwde járdem kórsetiw.
5. Joqarıda keltirilgenlerge muwapıq, aǵza ellerdiń sırtqı tólew balansı teń salmaqlılıǵın uslap turıwı boyınsha belgilengen tátiplerdiń buzılıwın kemeytiw.
Jáhán banki – birneshe shólkemlerden quralǵan, olar búgingi kúnde Jáhán bankiniń toparı sıpatında tanılǵan finanslıq institutlar:
- xalıqaralıq rawajlanıw banki (XRB);
- xalıqaralıq rawajlanıw associaciyası (XRA);
- xalıqaralıq finans korporaciyası (XFK);
- investiciyanı kepillew kóp tárepleme agentligi (IKKA);
- investiciyalıq tartıslardı basqarıw xalıqaralıq orayı (ITBXO).
Bul kórsetilgen finanslıq institutlar investiciyalıq joybarlardı qarjılandırıwda tuwrıdan-tuwrı yaki qıysıq kóriniste qatnasadı. Sanaat tarawındaǵı joybarlarǵa kredit resurslarınıń 1/5 bólegin ajıratadı.
Xalıqaralıq rawajlanıw hám progres banki (XRPB) Jáhán banki sıyaqlı keń tarqalǵan bolıp, tiykarǵı topar kredit mákemelerinen esaplanadı. Ol xalıq jan basına ortasha dárejede dáramat alıwshı rawajlanıp atırǵan ellerdi rawajlandırıw joybarlarında eń iri kreditor esaplanadı. Sońǵı jılları onıń aǵzaları 182 mámleket bankleri bolıp, bul bank aǵzası bolıw ushın dáslep xalıqaralıq valyuta fondına aǵza bolıw kerek. Bank tiykarınan, qarjılardı birge islesiw jolı menen xalıqaralıq kapitallar bazarınan aladı. Banktiń barlıq qarızların aǵza ellerdiń húkimetleri kepillewi kerek. Bank rawajlanıp atırǵan ellerge hár altı ayda ózgerip turatuǵın procent stavka tiykarında (6% átirapında) qarız ajıratadı hám tártipke sáykes, 15-20 jılǵa qarızlardı usınadı.
Xalıqaralıq rawajlanıw associaciyası (XRA) 1960-jılı shólkemlestirilgen, Xalıqaralıq bankler rekonstrukciyası hám rawajlanıwı bankinen qarız alıw imkaniyatları bolmaǵan eń jarlı ellerge járdem kórsetedi. Associaciya beriw múddeti 30-40 jıl bolǵan procentsız qarızlardı usınadı. Bul associaciyaǵa 160 mámleket aǵza. Xalıqtıń jan basına 835 AQSh dollarınan aspaǵan jıllıq dáramatqa iye eller associaciyadan qarız alıw huqıqına iye. Kreditler bay ellerdiń tólemleri hám Xalıqaralıq rawajlanıw hám progress banki (XRPB) niń paydaları esabına, sonday-aq, associaciyanıń aldın berilgen hám tólenip atırǵan kredit summaları esabınan támiyinlenedi. XRPB tárepinen beriletuǵın qarızlarǵa uqsap, associaciya kreditleri tiykarında ajıratılmaydı. Olardı múddetinde alıw minnetlemesi alınadı. XRPBnen óziniń huqıqıy ǵárezsizligine iye bolıwına qaramastan, uqsap personallar, imaratlar hám texnikalıq qarjılardan paydalanadı.
Xalıqaralıq Finans Korporaciyası (XFK) 1956-jılı dúzilgen bolıp rawajlanıp atırǵan ellerdiń jeke sektorlar jumısın xoshametlew maqsetinde shólkemlestirilgen. Bul shólkem jeke sektorlardıń joybarların qarjılandırıw, sonday-aq, bul rawajlanıp atırǵan eller kompaniyalarına xalıqaralıq finans bazarlarınan qarjıların kóbeytiwge járdem kórsetiw, másláhát beriw hám soǵan uqsas xızmetler ushın shólkemlestirilgen. Procent stavkası mámleket jaǵdayı hám joybarǵa qaray belgilenedi, qarızlardı tólew bolsa 3-15 jılǵa belgilenedi. XFK derlik 80% finanslıq qarjıların xalıqaralıq finans bazarınan támiyinleydi, 20% qarjıların bolsa XRPB menen óz ara sheriklikten támiyinleydi. Bul shólkemge aǵza eller (iyeleri) sanı búgingi kúni 174 ke jetti.
Investiciyanı kepillew kóp tárepleme agentligi (IKKA) 1988-jılı rawajlanıp atırǵan mámleketlerge tartılǵan investiciyalar iyeleri bolǵan sırt el investorına onıń investiciyası ushın siyasiy risklerden kepil usınıwı arqalı járdemdi kórsetiw maqsetinde shólkemlestirilgen. Bul risklerge áskeriy háreketler, puqaralıq tártipsizler, shártnama shártleriniń hám valyuta ótkermelerindegi buzılıslar kiredi. IKKAnıń qamsızlandırıw polyusı investiciyalardı 15 jıl múddetke shekem kepilleydi, hátte, eger kepillengen bir joybardıń búgingi summası 50 mln. AQSh dolların qurasa bul kepillik 20 jıl múddetke de uzaytılıwı múmkin. IKKA, sonday-aq, rawajlanıp atırǵan ellerge sırt el investiciyaların tartıw jolları menen baylanıslı máselelerge másláhát beredi. Búgingi kúnde IKKAne aǵza mámleketler sanı 151 ge jetti. IKKA óz jumısında birqansha wazıypalardı biypul orınlaydı. Mısalı, Rossiyanıń investiciyalıq hám menshiklestiriw imkaniyatları tuwralı maǵlıwmatlardan quralǵan interaktiv sistemanı biypul qaytadan isledi.
Investiciyalıq tartıslardı basqarıw xalıqaralıq orayı (ITBXO) 1966-jılı shólkemlestirilgen, húkimet hám sırt el investorları arasındaǵı kelisilgen arbitrajlı shártnama shártlerin támiyinlew maqsetinde investiciya aǵımın xoshametlep turadı. Sonday-aq, mámleket nızamshılıǵına sırt el investiciyalarınıń háreketi boyınsha usınıslar beredi hám baspasózde basıp shıǵaradı. Búgingi kúni ITBXOna aǵza mámleketler sanı 131 ge jetti.
Bul shólkemler, yaǵnıy Jáhán banki, Xalıqaralıq valyuta fondı, Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki (ETRB) hám basqalar mámleketler kelisiwi nátiyjesinde xızmet kórsetedi, basqaları bolsa, yaǵnıy mámleketlik emes finanslıq strukturalar joqarıda keltirilgen xalıqaralıq shólkemler bar bolıwı nátiyjesinde qáliplesedi, birlesedi. Shólkemniń bir-birine uqsap ketetuǵın xızmet konserciyaları jaqsı islengen. Sırttan qaraǵanda XVF menen Jáhán bankiniń ulıwmalıǵı kóptey kórinedi, ETRBniń xızmeti de usı Jáhán banki xızmetinen kóshirip alınǵanday. Biraq, talqılaw boyınsha olardıń xızmeti kórip shıǵılsa, bul shólkemlerdiń ózine tán bir-birinen ajıratıp turatuǵın qásiyetleri bar.

19.3. Regionallıq rawajlanıw bankleri. Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki. Aziya rawajlanıw banki

Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki (ETRB) 1990-jıl 29-mayda Pitim tiykarında dúzilgen xalıqaralıq shólkem. ETRBniń shólkemlestiriwshileri bolıp 40 mámleketten basqa barlıq Evropa elleri, AQSh, Kanada, Meksika, Marokko, Mısır, Izrail, Yaponiya, Jańa Zelandiya, Avstraliya, Qubla Koreya, sonday-aq, EIK hám Evropa investiciya banki esaplanadı. SSSR, Chexoslavakiya hám Yugoslaviya bólingennen keyin payda bolǵan jańa mámleketler onıń aǵzaları boldı. Onıń aǵzaları sıpatında XVF aǵzası bolǵan hárqanday mámleket bolıwı múmkin. 1994-jıl 1-yanvar jaǵdayına ETRB akcionerleri bolıp 57 mámleket esaplanadı. Banktiń shtab-kvartirası Londonda jaylasqan. ETRB dárejesi, jeńillikleri hám immuniteti, ETRB menen Ullı Britaniya hám Arqa Irlandiya húkimetleri ortasında shtab-kvartira haqqındaǵı anık operaciyaları baslanǵannan keyin, 1991-jılı 15-aprelde qol qoyılǵan pitim belgilep berilgen.

ETRB niń tiykarǵı wazıypası – Evropanıń burın socialistlik sistemada bolǵan ellerin ashıq bazarǵa baǵdarlaytuǵın ekonomikaǵa ótiwine járdem beriw hám sonıń menen birge jeke hám isbilermenlik baslamaların rawajlandırıwdan ibarat. ETRB kreditleriniń tiykarǵı obyektleri bolıp, jeke menshik firmalar yaki menshiklestirilip atırǵan mámleket kárxanaları, sonday-aq, sırt el investiciyası bar qospa kárxanalar kirgizilgen, jańadan dúzilip atırǵan kompaniyalar esaplanadı. Banktiń tiykarǵı maqseti regionallıq investiciyalardı xoshametlew.
ETRB kreditler hám kepillikler beriwde, akcionerlik kapitalına qarjıların beriwge basqa investorlar hám kreditorlar menen birge islesedi. Bul xızmet infrastrukturanı yaki jeke sektor baslamaların qollap-quwatlawǵa baǵdarlanǵan mámleket sektorındaǵı joybarlardı kreditlew menen toltırıwı kerek.
Dúziliw maqseti hám sebepleri.
1960-jıllarda Aziya, Afrika hám Latın Amerikasındaǵı iri regionallıq banklerdiń payda bolıwı birqatar faktorlar menen baylanıslı.
Ishki faktorlarǵa tómendegiler kiredi: 1) koloniya sistemasınıń juwmaqlanıwı, jáhánniń rawajlanıwında mámleketler roliniń artıp barıwı, jańa ekonomikalıq tártipler ushın olardıń gúresi; 2) Jáhán Banki toparı tárepinen hárqashan esapqa almaytuǵın aymaqlardıń ózine tán máselelerin sheshiw zárúrligi; 3) shet el básekisine qarsı turıw hám milliy ekonomika mashqalaların birgelikte sheshiw maqsetinde rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń ekonomikalıq integraciyasın hám regionallıq birge islesiwdi rawajlandırıw.
Sırtqı faktorlar tómendegiler esaplanadı: 1) sırt eldiń jeke investiciyaları tiykarǵı aǵımınıń rawajlanǵan mámleketlerge ótiwi. Bunda rawajlanıp atırǵan mámleketlerde olardıń ornına mámleket sırt el investiciyaların iyeleydi, mámleket sırt el investiciyaları ornın bolsa xalıqaralıq investiciyalar iyeleydi; 2) sanaatı rawajlanǵan ellerde «regionallıq» siyasatı, olar tásirindegi rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń birlesiwine járdemlesiwine umtılıw.
Ulıwmalıq uqsaslıq hám ayırmashılıq.
Birinshiden, bul bankler rawajlanıp atırǵan eller talaplarınan kelip shıǵatuǵın birdey maqsetti gózlep xızmet kórsetedi. Olardıń xızmeti regionallıq rawajlanıwdıń joybarların uzaq múddetli kreditlewdi ámelge asırıwǵa, regionallıq awqamlarınıń regionallıq birge islesiwine hám kreditlewge ayrıqsha itibar beriwge, regionallıq ózgesheliklerin esapqa alıp rawajlanıwdıń strategiyasın islep shıǵıwǵa qaratılǵan.
Ekinshiden, rawajlanıw banklerdiń úshten bir bólegi – sanaatı rawajlanǵan eller. Rawajlanıw bankiniń hárqanday qararı birgelikte 1/3 dawısqa iye bolǵan AQSh tárepinen, Aziya rawajlanıw banki – Yaponiya hám AQSh tárepinen tosıqqa ushırawı múmkin. Dáslep ustav boyınsha Afrika rawajlanıw bankiniń aǵzaları tek Afrika materiginiń mámleketleri bolıwı múmkin edi.
Resurslar jetispewshiligi sebepli AfRB 23 regionallıq donor-mámleketler qatnasında (ARF, 1972-jıl) Afrika rawajlanıw fondı degen ózine tán filial shólkemlestiriwge májbúr boldı. 1982-jıldan baslap bolsa bank aǵzalıǵına sanaatı rawajlanǵan mámleketler de qabıl etilip atır.
Hárqanday finanslıq sistema úsh elementten quraladı:
- tikkeley kreditlew procesi, likvidli qarjılardı almastırıw hám basqalar ámelge asıratuǵın investiciyalar bazarları;
- qarız minnetlemeleri hám táwekelshiliklerdi transformaciyalaw jolı menen tikkeley kreditlewdi támiyinleytuǵın bank sektorı;
- xojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń eń kem qárejetler hám táwekelshilik penen esaplasıwlardı islewine járdem beretuǵın tólew mexanizmi.