Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

15.1-keste
Oraylıq banktiń demokratiyalıq juwapkershilik indeksleri boyınsha mámleketlerdiń reytingi

Orın	Mámleket	Juwmaqlawshı maqset	Transparentlik	Juwmaqlawshı juwapkershilik	Demokratiyalıq májbúrlik boyınsha ulıwma indeks
1	Birlesken patshalıq	4	3	4	11
2	Jańa Zelandiya	4	2	4	10
3	Qubla Koreya	3	2	4	9
4	Polsha	2	3	3	8
5	Avstraliya	1	1	5	7
	Kanada	1	2	4	7
	Yaponiya	2	2	3	7
	Norvegiya	1	1	5	7
6	Chexiya Respublikası	2	2	2	6
	Franciya	3	1	2	6
	Islandiya	І	1	4	6
	Ispaniya	2	2	2	6
	Túrkiya	2	1	3	6
	AQSh	1	3	2	6
7	Avstriya	2	2	1	5
	Chili	1	1	3	5
	Evro aymaǵı	3	1	1	5
	Finlyandiya	2	1	2	5
	Vengriya	2	1	2	5
	Irlandiya	2	1	2	5
	Portugaliya	2	2	1	5
	Rossiya Federaciyası	1	0	4	5

Esletpe: Rossiya bankiniń juwapkershiligin bahalaw 2000-2008-jılları Rossiya Banki haqqındaǵı nızam hám onıń maǵlıwmat siyasatı, pul-kredit siyasatı ámeliyatın dodalaw arqalı ámelge asırıldı.

Oraylıq bank baslıǵın óz lawazımınan pul siyasatındaǵı úzilisleri ushın azat etiw múmkin be?

Indekstegi hárbir poziciya 0 («yaq») yaki 1 («awa») dep bahalanadı. Barlıq esaplawlar kategoriyalarǵa bólinedi hám keyin qosıladı, nátiyjede indeks bahası 0 den 13 ke shekem ózgeriwi múmkin.
Sukerman indeksi hám GMT kórsetkishi Milliy oraylıq bankler ushın standart qural boldı. Sukermannıń indeksi boyınsha tórt toparǵa bólinetuǵın 16 ózgeriwshi parametr kiredi: xızmetkerler ǵáresiz, pul-kredit siyasatın islep shıǵıw, onıń maqsetleri hám mámleket byudjetin qarjılandırıw boyınsha sheklewler.
16 ózgeriwshiniń hár biri 0 den (NKB minimal dárejesi) 1 ge (NKBnıń maksimal dárejesine) teń bolıwı múmkin.
Argumenttiń bahası Sukermannıń usınǵan alternativ variantlarına baylanıslı.
Eger kerek bolsa (talqılaw maqsetlerinde), ózgeriwshiler awırlıqqa iye bolıwı múmkin.


15.2-keste.
Sukerman indeksindegi ózgeriwshilerdiń xarakteristikası¹⁹

№	Argumentler xarakteristikası	Bahalaw
1.	Xızmetkerlerdiń avtonomlıǵı
1.1.	Oraylıq bank basqarması wákili
1.2.	8 jıldan berli	1,00
1.3.	6 jıldan 8 jılǵa shekem	0,75
1.4.	5 jıl	0,50
1.5.	4 jıl	0,25
1.6.	4 jılǵa shekemgi yaki óz betinshe múddetke tayınlaw	0,00
1.2.	Oraylıq bank basqarma baslıǵın tayınlaw institutı
	Oraylıń bank basqarması	1,00
	Oraylıq bank, húkimet hám parlamenttiń basqarıw keńesi birge	0,75
	Oraylıq bank, húkimet hám parlamenttiń basqarıw keńesi birge	0,75
	Parlament	0,50
	Húkimet	0,25
	Ministrler Kabinetiniń aǵzası	0,00
1.3.	Oraylıq bank basqarıwshısın ofisten alıp taslaw
	Imkaniyatı joq	1,00
	Tek ekonomikalıq siyasat penen baylanıslı bolmaǵan sebeplerge bola	0,83
	Oraylıq bank basqarıw keńesi qararına muwapıq, nızamshılıq normalarına muwapıq	0,67
	Nızamshılıq normalarına muwapıq parlamenttiń ıqtıyarına muwapıq	0,50
	Hárqanday sheklewsiz parlamenttiń ıqtıyarı boyınsha	0,33
	Húkimet qararı menen nızamshılıq normalarına muwapıq	0,17
	Húkimettiń ıqtıyarı boyınsha, heshqanday sheklewlersiz	0,00
1.4.	Oraylıq bank basqarması húkimette basqarması húkimette basqa wazıypalardı atqarıwı ushın imkaniyatlar
	Yaq	1,00
	Húkimettiń ruqsatısız	0,50
	Kórsetilmegen	0,00
2.	Pul-kredit siyasatın islep shıǵıw
2.1.	Institut pul-kredit siyasatın rawajlandırıw menen shuǵıllanadı
	Oraylıq bank	1,00
	Oraylıq bank, húkimet penen másláhátleskennen keyin	0,67
	Húkimet	0,33
	Belgisiz	0,00
2.2.	Institut, ol ushın máplerdiń tuwrı keliwindegi aqırǵı sóz
	Oraylıq bank	1,00
	Húkimet	0,80
	Oraylıq bank, húkimet hám parlament basqarıw keńesi birgelikte	0,60
	Parlament	0,40
	Belgisiz	0,00
3.	Oraylıq banktiń fiskal siyasatın qáliplestiriwdegi qatnası
	Issheń	1,00
	Belgisiz	0,00
3.1.	Pul-kredit siyasatınıń baslı wazıypaları
	Bahalardıń turaqlılıǵı – bul sońǵı maqset hám oraylıq bank húkimet penen máplerdiń tuwrı keliwin sheshiwde sońǵı pikirge iye	1,00
	Tek bahalardıń turaqlılıǵı	0,80
	Bahalar turaqlılıǵı hám onıń qosımsha maqsetleri, mısalı, bank sistemasınıń turaqlılıǵı	0,60
	Bahalardıń turaqlılıǵı basqa maqsetlerge, máselen, tolıq jumıs ornınan túsip qalıwı múmkin	0,40
	Sońǵı maqset nızamshılıqta kórsetilmegen	0,20
	Bahalardıń turaqlılıǵı oraylıq bank maqsetleri qatarında emes	0,00
4.	Mámleket byudjetin qarjılandırıw boyınsha sheklewler
4.1.	Húkimetke qarız beriwdi sheklew
	Tuwrıdan-tuwrı kreditlerge jol qoyılmaydı	1,00
	Tuwrıdan-tuwrı kreditlerdi beriwge ruqsat beriledi, biraq qatań sheklewler menen	0,67
	Tuwrıdan-tuwrı kreditlerdi beriw jumsaq sheklewler menen ámelge asırıladı	0,33
	Heshqanday sheklew joq	0,00
4.2.	Mámlekettiń qımbat bahalı qaǵazların satıp alıw
	Qımbat bahalı qaǵazlardı satıp alıw qadaǵan etiledi	1,00
	Qımbat bahalı qaǵazlardı satıp alıwǵa ruqsat etiledi, biraq sheklewler menen	0,67
	Qımbat bahalı qaǵazlardı satıp alıwǵa sheklewler qoyıladı	0,33
	Heshqanday sheklew joq	0,00
4.3.	Qarjılandırıw shártleri
	Oraylıq bank tárepinen shólkemlestirilgen	1,00
	Bank nızamshılıǵı menen belgilenedi	0,67
	Húkimet penen kelisip dúzilgen	0,33
	Húkimet qararı menen dúzilgen	0,00
4.4.	Oraylıq bank kreditlerin alıwshılar
	Oraylıq húkimet	1,00
	Atqarıw hákimiyatınıń barlıq dárejeleri	0,67
	Atqarıwshı hám mámleket kárxanaları	0,33
	Mámleket hám jeke sektor	0,00
4.5.	Kreditler kólemi boyınsha muǵdarlıq sheklewler
	Absolyut shártler summaları nızam hújjetlerinde belgilenedi	1,00
	Oraylıq bank kapitalınıń úlesi	0,67
	Byudjet dáramatlarınıń úlesi	0,33
	Byudjet qárejetleriniń úlesi	0,00
4.6.	Kredit shártleri boyınsha sheklewler
	6 ayǵa shekem	1,00
	1 jılǵa shekem	0,67
	1 jıldan artıq	0,33
	Nızamshılıqta kórsetilmegen	0,00
4.7.	Procent stavkaları
	Oraylıq banktiń qayta qarjılandırıw stavkası
	Bazardıń procent stavkaları	0,67
	Nızamda kórsetilmegen	0,33
	Nol procent stavkası	0,00
4.8.	Birinshi bazarda mámleket qımbat bahalı qaǵazları menen operaciyalar

Ulıwma alǵanda, sanaatı rawajlanǵan eller Oraylıq bankleri ǵárezsizliginiń obyektiv faktorlarǵa baha beriwde tómendegi ólshemlerin kirgiziw múmkin:

• 
  Oraylıq bank kapitalında hám paydanı bólistiriwde mámlekettiń qatnası;
  
• 
  Bank basshıların tayınlaw (saylaw)daǵı tártip hám olardıń xızmet kórsetiw múddeti hám mámleket tárepinen milliy banktiń jumısın qadaǵalaw forması;
  
• 
  Oraylıq bank wazıypaların anıqlawdıń nızamshılıqta kórsetiliw dárejesi;
  
• 
  Oraylıq bank basshılıǵı qararın mámleket organları ornatqan nızam menen toqtatıwın yaki mámlekettiń ulıwma ekonomikalıq baǵdarı menen Oraylıq banktiń pul-kredittegi ilajların tártipke salıwdıń bolıwı;
  
• 
  Mámleket Oraylıq bankiniń mámleket qárejetlerin tuwrı hám qáte qarjılandırıwın tártipke salıwshı qaǵıydanıń bolıwı hám onıń formaları.
  

Ekinshi ataqlı indeks GMT-indeksi. Bunda siyasiy hám ekonomikalıq Milliy oraylıq banklerdiń ekonomikalıq ǵárezsizligin sáwlelendiriwshi indeksiniń dinamikası bar. Qosımsha indekslerdiń hár biri birneshe ózgeriwshi esapqa aladı. Olar eki tárepleme bolıp, tek eki qunǵa iye: «haqıyqıy» yaki «qáte». Solay etip, jámi indeksi, ortasha tartılmaǵan ballı sistemada esaplanadı.

GMT-indeksine kirgizilgen ózgeriwshiniń xarakteristikası

Argumentler belgileri Argumentler xarakteristikası
Siyasiy ǵárezsizliktiń kishi indeksi
Oraylıq banktiń gubernatorı
G1-Oraylıq bank basqarıwshısı parlament hám húkimet tárepinen birge tayınlanadı
G2-Oraylıq banktiń gubernatorv 5 jıldan artıq múddetke tayınlanadı
Oraylıq bank basqarması
G3-Oraylıq bank basqarması keńesi aǵzaları húkimet tárepinen tayınlanbaǵan
G4-Oraylıq bank basqarması aǵzaları 5 jıldan artıq múddetke saylanadı
G5-Oraylıq banktiń basqarma keńesi aǵzasınan lawazımınan alıp taslanıwı tek siyasiy bolmaǵan sebeplerge baylanıslı júz beriwi múmkin
Húkimet penen baylanıslar
G6-Oraylıq bank basqarmasında húkimet wákili joq
G7-Parlament yaki húkimet tárepinen pul siyasatın tastıyıqlaw talap etilmeydi
Nızamshılıqtı qollap-quwatlaw
G8-Oraylıq banktiń esapbatları nızam hújjetlerinde sáwlelendirilgen
G9-Hákimiyat penen qarama-qarsılıq júz berse oraylıq banktiń háreketlerine huqıqıy járdem kórsetiw
Ekonomikalıq ǵárezsizliktiń tómengi indeksleri
1. Mámleket byudjetin qarjılandırıw
D1-Tuwrıdan-tuwrı byudjetti kreditlew avtomat túrde emes
D2-Byudjetti tikkeley kreditlew bazardıń procent stavkası yaki qayta qarjılandırıw stavkası boyınsha ámelge asırıladı
D3-Byudjetke tikkeley kredit beriw waqıtsha
D4-Byudjetke tikkeley kredit beriw qarızdarlıq kólemi menen sheklenedi
D5-Oraylıq bank mámlekettiń qımbat bahalı qaǵazları ushın tiykarǵı bazarda islemeydi
2. Pul-kredit instrumentleri
D6-Esaplasıw stavkası oraylıq bank tárepinen ǵárezsiz túrde belgilenedi
D7-Kommerciyalıq banklerin qadaǵalaw oraylıq bank funkciyalarına kirgizilmegen

Oraylıq banktiń kapitalında hám paydasın bólistiriwde mámlekettiń qatnası faktor Oraylıq bank ekonomikalıq ǵárezsizliginiń qanshelli dárejede ekenligin kórsetedi. Biraq, bul qaraslılıq ekinshi dárejeli rol oynaydı, sebebi, Oraylıq banktiń kapitalı tuwrıdan-tuwrı mámleketke tiyisli bolmasa da, nızamshılıqta belgili túsinik boladı. Eger joq bolsa, mámleket keri usıllardan paydalanadı.

Mısalı, Avstriya Milliy banki tuwralı nızamdı alayıq. Bul bank tap úlesi bar jámiyet formasında dúzilgen hám jumıs islep atır (Oraylıq banktiń 50 procent kapitalı Federciyaǵa, qalǵan 50 procent kapitalı avstriyalı huqıqıy hám fizikalıq táreplerge tiyisli). Oraylıq bank kapitalına tek Finans ministrliginen ruqsat alǵan huqıqıy hám fizikalıq tárepler ǵana úles qosa alıw huqıqına iye.
Úles (pay) miyras arqalı ótiwi yaki Finans ministrligi ruqsatı menen satılıwı múmkin. Usı arqalı mámleket tikkeley qadaǵalawdı ámelge asırıwı múmkin.
Bunnan tısqarı, Oraylıq banktiń funkciya hám wazıypaları nızamda kórsetilgen. Sol sebepli úles iyeleri jıynalısı shegaralanǵan máselelerdi ǵana sheshe aladı. Álbette, bul máseleler banktiń ekonomikalıq siyasatı menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı bolmaydı.
Solay etip, mámleket Oraylıq bankiniń kapitalında 110 procent mámlekettiń qatnası – kóbirek Oraylıq bank dárejesi hám dástúrlerine hám úles iyelerine de baylanıslı. Mısal ushın, AQShtıń Federal Rezerv Sisteması hám Germaniyanıń Federal bankin kórsetiwge boladı. Eki Oraylıq bank jáhánde eń ǵárezsiz bankler sıpatında tán alınǵan. Solay bolsa da, nemec Federal bankiniń 100 procent kapitalı Federaciyaǵa, Federal Rezerv Sisteması kapitalı bolsa, 100 procent aǵza-banklerdiń tolıq múlkine tiyisli. Kerisinshe, bankler hám qamsızlandırıw kompaniyalarınıń múlkine tiyisli bolǵan Italiya Oraylıq banki mámleket basqprıw organlarına qaraslı.
Bul faktordı talqılawdan sol kórinedi, oraylıq bankler iyeleriniń quramına qaramastan, olar pul-kredit siyasatındaǵı ǵárezsizligine áhmiyetli tásir kórsete almaydı.
Oraylıq banktiń ǵárezsizlik dárejesin belgilewshi keyingi faktor bank baslıǵınıń saylanıw tártibi sanaladı.
Bul faktor Oraylıq banktiń mámleket organları basqarıwınan qanshelli siyasiy ǵárezsizligin belgilewde áhmiyetli faktor bolıp esaplanadı. Birinshi kózqarasta, mámleketler arasındaǵı ayırmashılıq Oraylıq banktiń basqarıw lawazımına talabanlardı kim usınıwında kórinedi. Kóplegen rawajlanǵan ellerde (Yaponiya, AQSh, Avstriya) bank baslıǵına húkimet usınıs etken kandidatları saylanadı yaki tayınlanadı.
Oraylıq banklerdiń baslıqları hám basqarma aǵzaların nızam boyınsha jumıstan alıw tártibi de qızıq etip rásmiylestirilgen. Kóplegen sanaatı rawajlanǵan eller (Germaniya, Ullı Britaniya, Yaponiya, AQSh, Daniya, Avstriya, Shveycariya hám Gollandiya)diń oraylıq bankleri baslıqların, basqarma aǵzaların saylanǵan múddetlerinen burın jumıstan bosatıwǵa bolmaydı. Húkimetke joqarıdaǵı ellerde salıstırmalı kemlew bolǵan oraylıq bankler buǵan kirmeydi (Italiya, Franciya).
Oraylıq banktiń siyasiy ǵárezsizligin kórsetiwshi úshinshi faktor, onıń nızamda kórsetilgen xızmeti dárejesi hám maqsetleri sanaladı. Bul faktor bir tárepinen Oraylıq bank jumısınıń erkinligine shegara qoysa, basqa tárepten onıń nızamda kórsetilgen wákilligin anıqlaydı.
Birqatar ellerde, mısalı, AQSh, Shveciya, Ullı Britaniya hám Italiyada Oraylıq bank wazıypalarınıń táriyipi nızamda jazılmaǵan yaki ulıwmalıq halda kórsetilgen. Solay bolsa da, eki toparda júdá ǵárezsiz hám sonıń menen birge kemlew bolǵan oraylıq bankler de bar.
Solay etip, bul faktordıń tásirin tek Oraylıq banktiń shólkemlestiriliwi hám úrp-ádetlerdi talqılaw menen ǵana kóriw múmkin. Oraylıq banktiń wazıypa hám maqsetleri nızamda anıqlanıw faktorı usı sebepli ekinshi dárejeli rol oynaydı.
Oraylıq bank ǵárezsizligin belgilewshi faktorlarınan biri, onıń pul-kredit siyasatına mámleket organlarınıń aralasıwın nızam boyınsha qanshelli dárejede úyrenilgeni sanaladı. Bul faktor birinshi jaǵdayda Oraylıq banktiń siyasiy ǵárezsizligine tásir kórsetedi.
Ǵárezsizlik dárejesi salıstırmalı tómen bolǵan oraylıq banklerge Franciya hám Italiya oraylıq banklerin mısal etip kórsetiwge boladı. Bul ellerde pul-kredit siyasatı baǵdarın húkimet belgilewi nızam menen bekkemlengen. Oraylıq bank bolsa, húkimet kórsetpelerin orınlaydı hám oǵan másláhátshi wazıypasın óteydi.
Ekinshi jáhán urısı dáwirinen baslap Franciya banki Finans ministrligi qaramaǵında. Pul bazarındaǵı intervenciyanıń baslawshısı da, nemec markasına salıstırmalı francuz franki kursın uslaw máselesi hám Evropa Jámiyetshiligi bazarınıń shólkemlestiriwinde valyuta operaciyaların tártipke salıwda da húkimet qatnaspaqta.
Álbette, Franciya Oraylıq banki tárepinen húkimettiń pul-kredit siyasatın tártipke salıwdaǵı háreketin qaralawlar boldı. Mısalı, 1982-jılı Oraylıq bank Finans Ministrligi talabına muwapıq húkimettiń kreditlep atırǵan summa muǵdarın arttırıwdan bas tarttı. Biraq, baslıqqa qarsı basımlar boldı hám Franciya banki ádettegidey, Finans ministrligi kórsetpesine baǵınıwǵa májbúr boldı.
AQShtıń Federal Rezerv Sistemasınan ayırmashılıǵı nemec Federal banki parlamentke esap bermeydi, óz jumısın «Nemec Federal banki haqqında»ǵı nızamǵa muwapıq ámelge asıradı. Shveycariya, Italiya, Shveciya hám Daniyada húkimetti kreditlew kólemin shegaralaw rásmiy túrde joq, olar oraylıq banklerdiń bul ólshem boyınsha mámleketke baǵınıshlı ekenligin kórsetedi.
Joqarıda kórsetilgenler tiykarında sonı aytıw múmkin, rawajlanǵan eller oraylıq bankleri ózlerin ǵárezsiz tásir ótkere alatuǵın institut sıpatında kórsetiwi zárúr.
Bul bir tárepten olarǵa nızam tiykarında ruqsat etilgen qurallar járdeminde ekonomikanı tártipke salıwdı ámelge asırıw huqıqın beredi, basqa tárepten bolsa Milliy bank hám pul sisteması mápleriniń qorǵawshısı sıpatında maydanǵa shıǵadı.
Sol sebepli Oraylıq banktiń ekonomikanı tártipke salıw procesindegi hám ulıwma ekonomikadaǵı dárejesi, sonday-aq, mámleket húkimeti menen óz ara baylanısların talqılar ekenbiz, onıń pul-kredit sisteması hám húkmimet organları arasında ápiwayı dáldalshı emesligin, al, maǵlıwmat, izertlew, tártipke salıwshı hám qadaǵalawshı oray ekenligin ayrıqsha atap ótiwdi qáledik.
Biraq, mámleket pul-kredit tarauındaǵı Oraylıq banktiń ǵárezsizlik dárejesi máselesi elege shekem tartıslı bolıp qalmaqta.
Milliy pul birligi qunı artıwı menen baylanıslı is-ilajlar tek ǵana kredit salasına tiyisli emes, al bir pútin ekonomikaǵa tásir ótkeredi, bul bolsa hárqanday dárejedegi ekonomikalıq siyasat penen kelisiwdi hám mámleketti turaqlastırıw baǵdarlamasınan shetke shıqpawdı talap etedi.
Bunnan tısqarı, Oraylıq banktiń ǵárezsizlik dárejesi kóplegen makroekonomikalıq kórsetkishlerge tikkeley tásir kórsetedi.

15.3. Sırt eller Oraylıq bankleriniń ǵárezsizlik dárejesi

Kórilip atırǵan dáwirde oraylıq bankler dárejesinde xalıqaralıq baylanıslar tabıslı rawajlandı. Buǵan ayqın mısal etip, Evropa Valyuta Sistemasınıń shólkemlestiriliwi hám Evropa Oraylıq bankin dúziw jobasın kórsetiwge boladı.

Biraq, 1980-jıllardıń ortalarınan, milliylik ózgeshelikleriniń joǵalıwı hám oraylasqan siyasatlardıń baslanıwı menen oraylıq banklerdiń qúdiretliligi teoriyası tárepdarları sırt el ilimiy ortalıǵında sezilerli dárejede kemeydi. Solay etip, 1980-jıllardıń aqırlarında Batıs Evropada oraylıq banklerdiń pul-kredit siyasatındaǵı roli hám valyuta bazarındaǵı operaciyalar ústinen qadaǵalawdıń tómenlewi júz berdi.
Sonnan kelip shıǵıp, Oraylıq bankti tártipke salıw mexanizminiń xarakterli belgileri menen usı dáwirde ámel etken ekonomikalıq teoriyalar baǵdarları arasında jeterli dárejede uqsaslıqlardı mısal etip keltiriwge boladı. Mámleket aralasıwı kúsheygen dáwirde (keynsshiler tárepdarları teoriyası boyınsha) Oraylıq banklerdiń roli de kúsheyedi, tártipke salıwdıń hákimshilik metodların qollaw keńeyedi, sonday-aq, kerisinshe, monetaristler teoriyasınıń tásiri kúsheyiwi hám mámlekettiń ekonomikaǵı aralasıwınıń kemeyiwi aqıbetinde oraylıq banklerdiń ekonomikanı tártipke salıwda bazar mexanizmlerinen paydalanıwǵa májbúr boladı. Usınday jaǵdaylarda Oraylıq bank wákilliginiń bir bólegi ishki pul-kredit hám valyuta siyasatındaǵı mashqalalardı sheshiw ushın Finans ministrligine beredi.
Biraq, batıs ekonomistleri kózqarası sonı kórsetedi, Oraylıq banktiń ekonomikadaǵı ornınıń ózgeriwine subyektiv faktorlar da úlken tásir etiwi múmkin, sonnan, hátte bank basshısınıń jeke belgilerin ajıratıp kórsetiw múmkin.
Mısalı, Evropadaǵı eller Oraylıq bankleriniń roli ózgeriwin úyreniwge baǵıshlanǵan izertlewlerde birqatar ekonomistler 1970-jıllarda Oraylıq banklerdiń kúsheyiwin usı milliy bank sistemasınıń basqarıwında kózge kóringen húkimet hám xalıqaralıq ortalıqta abırayı joqarı bolǵan finans ǵayratkerleri basqarǵanın atap ótedi. Bunıń aqıbetinde, sol dáwirdegi milliy valyutaǵa qáwip salıwshı húkimettiń ekonomikalıq is-ilajlarına qarama-qarsı qattı siyasat qollanıw múmkin bolǵan edi.
Anaw yaki mınaw Oraylıq banktiń óz jumısındaǵı ǵárezsizlik dárejesin anıqlaw ushın olardıń ǵárezsizlik ólshemi (belgisi)ne qalıs baha beriw kerek. Sırt el ádebiyatlarında oraylıq bankler ǵárezsizligin anıqlawdıń birneshe usılları jazılǵan. Tiykarınan oraylıq banklerdiń ekonomikalıq hám siyasiy ǵárezsizligi ajıralıp turadı.
Oraylıq banktiń ǵárezsizlik dárejesin anıqlawda onıń pul-kredit siyasatı tańlaw hám ótkeriwde mámleket basqarıw organlarına kóbirek yaki kemlew baǵınıshlılıqqa itibar beriledi.
Oraylıq banktiń ekonomikalıq ǵárezsizligi – bul onıń instrumentlerinen ózi qálegen baǵdarda hám shegaralanbaǵan muǵdarda paydalana alıwına aytıladı.
Ekonomikası rawajlanǵan eller oraylıq bankleriniń toparǵa bóliniwi pul-kredit siyasatı máselelerin sheshiwdegi ǵárezsizligi sırt el ádebiyatlarında túrli ólshemlerge qaray islenedi.
Ulıwma alǵanda, oraylıq bankler ǵárezsizliginiń ústinligin úyreniw boyınsha izertlewlerde ya subyektiv, yaki obyektiv faktorlarǵa baha berip ajıratıw múmkin. Mısalı, subyektiv faktorlar sıpatında mámleket Oraylıq banki menen húkimet arasındaǵı óz ara rásmiy qatnasıqlardı hám Oraylıq bank basshılarınıń húkimet penen bolıwı múmkin bolǵan rásmiy emes baylanıslardı tańlap kórsetken. Sırt el avtorlarınıń izertlewlerinde ǵárezsizliktiń 4 ballı sisteması tańlanǵan: 1 balǵa – oraylıq banklerdiń mámleket basqarıwınan tómen dárejede ǵárezsizligi, yaǵnıy qaraslılıǵı; 4 balǵa – ǵárezsizlik dárejesi joqarı bolǵan oraylıq bankler kiredi.
Oraylıq banktiń ǵárezsizligi dárejesin belgilewshi faktor, bank basshınıń saylanıw tártibi sanaladı.
Bul faktor Oraylıq banktiń mámleket organları basqarıwınan qanshelli dárejede siyasiy ǵárezsizligin belgilewde áhmiyetli faktor bolıp esaplanadı. Bir qaraǵanda mámleketler arasındaǵı ayırmashılıq tek Oraylıq banktiń basqarıw lawazımına talabanlardı kim usınıwında kórinedi. Kóplegen rawajlanǵan ellerde (Germaniya, Ullı Britaniya, Franciya, Daniya, Shveycariya, Avstriya) bank basshılıǵına húkimet usınıs etken adamlar saylanadı yaki tayınlanadı.
Bunday jaǵdayda mámleket Oraylıq bank basshılıǵı basqarıwında jetekshi lawazımdaǵı adam úlken rol oynaydı. Mısal, nemec Federal banki basshılıǵına Franciya banki basshılarına qarama-qarsı túrde joqarı shólkem esaplanǵan Finans ministrliginen shıqqan xızmetkerler saylanbaydı. Franciya banki baslıǵı hám onıń birinshi 2 járdemshisi Respublika Prezidenti tárepinen arnawlı dekret tiykarında tayınlanadı. Bul dekret Ministrler Keńesinde tastıyıqlanadı. Avstriyada milliy banktiń ulıwma jıynalısında bas keńeske 6 aǵzalı shólkemlestiriwshiler saylaydı; prezidentti, 2 vice prezidentti hám keńestiń qalǵan 5 aǵzasın Finans ministrligi tayınlaydı. Bunda saylanıp atırǵan adam islewge razılıq bildirmese yaki basqa adamnıń kandidaturasın kórsetse, saylawlar shólkemlestiriledi, eger saylanǵan adam qaytıs bolsa, onda jańa kandidaturanı Finans Ministrligi tayınlaydı. Keńestiń 6 aǵzası saylanıw dáwirinde akcionerlerden jeterli dawıs ala almasa, olardı da Finans ministrligi tayınlawı múmkin.
Kórsetilgen ellerden tek Italiya hám Gollandiyada Oraylıq banktiń basqarmasına saylaw onıń óziniń talabanlarınan kelip shıǵadı. Biraq, bunda da saylanıw mámleket sistemaları tárepinen tastıyıqlanıwı kerek.
Oraylıq banklerdiń baslıqları hám basqarma aǵzaların nızam boyınsha jumıstan shıǵarıw tártibi de qızıq etip rásmiylestirilgen. Kóplegen sanaatı rawajlanǵan eller (Germaniya, Ullı Britaniya, Avstriya, Shveycariya)nıń oraylıq bankleri baslıqların, basqarma aǵzaların saylanǵan múddetlerinen burın jumıstan bosatıw múmkin emes. Joqarıdaǵı mámleketlerge salıstırǵanda kemirek bolǵan oraylıq bankler buǵan kirmeydi (Italiya, Franciya).
Kóplegen ekonomikalıq tárepten rawajlanǵan eller (Germaniya, Shveycariya, Franciya, Yaponiya, Daniya, Avstriya)de Oraylıq banktiń jumıs sheńberi hám tiykarǵı maqsetleri Konstituciyada hám Oraylıq bank haqqındaǵı nızam hám usı sıyaqlı bankler jumısı haqqındaǵı nızamshılıqta kórinisin tarqan.
Nemec Federal bankiniń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları sheńberi mámleket Konstituciyasında anıq belgilep qoyılǵan. Bul milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlew kepillligi bolıp tabıladı.
Nemec Federal banki haqqındaǵı nızamda bas bank sisteması aldına úsh tiykarǵı wazıypa:

• 
  pul aylanısın tártipke salıw;
  
• 
  ekonomikanı kredit penen támiyinlewdi tártipke salıw;
  
• 
  tólew aylanbasın ámelge asırıw qoyılǵan.
  

Sońǵı 10 jıl ishinde ulıwma ekonomikalıq rawajlandırıw mámleketlerinde sezilerdi dárejede ósti. Siyasiy ǵárezsizlik subindeksleriniń ortasha bahası arttı hám 6.1ge shekem. Bul evro aymaqtı jaratıw hám milliy nızamshılıqtı Germaniyanıń Bundesbank dárejesine (onıń modeli Evropa Oraylıq bankiniń tiykarǵı principleri institutında belgilendi) muwapıqlastırıw menen túsindiriledi. Masstrixt shártnaması boyınsha juwmaq milliy oraylıq banklerdiń jumıs shártnamasın birlestiriwge hám olardıń ǵárezsizligin sheshiwge alıp keldi.
Ulıwmalıq pul-kredit siyasatı ushın institucional sistemalar haqqındaǵı shólkemlestiriw hújjetleri Evropa Oraylıq bankiniń siyasiy tásirlerden ǵárezsizligi principin qoydı. Kóplegen teoriyalıq izertlewler nátiyjeleri hám keń qollanılatuǵın empirikalıq tájiriybe Oraylıq banktiń ǵárezsizligin, bahalardıń turaqlılıǵın saqlap qalıwǵa járdem beredi.
Maastrixt shártnamasınıń 108-statyası «Óziniń wákilligin ámelge asırıw hám oǵan isenip tapsırılǵan wazıypalar hám minnetlemelerdi orınlawda EMB, ya milliy Oraylıq bankler, ya olardıń basshı organları Evropa Awqamı mákemeleri yaki organlarınan hesh bir mámlekettiń húkimetinen kórsetpe alıw huqıqına iye emes. Evropa awqamınıń mákemeleri hám organları, aǵza mámleketler húkimetleri de usı principti orınlawı hám EMB basqarıw organları aǵzalarına tásir ótkermewi kerek.
Evroaziya sistemasınıń hám Evropa Oraylıq bank basqarıw organlarınıń ǵárezsizligi ushın basqa kepillikler bar. Mısalı, Evropa awqamı menen ayrıqsha esaplasıw sistemasın saqlaydı. Evropa awqamı óziniń byudjeti menen ajıralıp turadı hám onıń kapitalı qol qoyılǵan minnetlemeler hám evro aymaq mámleketleriniń milliy oraylıq bankleri esabınan qáliplestiriledi. Basqarıwshılar keńesi aǵzalarınıń uzaq múddetli xızmeti hám ekinshi múddetke atqarıw keńesi aǵzaların tayınlaw imkaniyatı da Evropa awqamı basqarıw organları aǵzalarınıń hár birine siyasiy tásir kórsetiwdi kemeytiwge járdem beredi.
Bunnan tısqarı, Evrosistemasınıń ǵárezsizligi de mámleket sektorına anaw yaki mınaw formada kredit beriwdi qadaǵalawshı shártnama menen támiyinlenbekte.
Shártnama, sonday-aq, baha turaqlılıǵına erisiw háreketleri, valyuta boyınsha ulıwma siyasatı menen qollap-quwatlanıwı kerek degen qaǵıydalar bar. Shártnama, pul siyasatı qararları Evropa Keńesi hám Evropa Oraylıq banki tárepinen birge qabıl etiledi, onıń qaǵıydaları tolıq jeke pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı maqsetin qanaatlandırıw ushın isenim payda etiw ushın baǵdarlanǵan.
Birinshiden, shártnamanıń 4-statyasında, bir pul-kredit siyasatı hám valyuta kursları siyasatınıń tiykarǵı maqseti bahalar turaqlılıǵın támiyinlewden ibarat. Ekinshiden, shártnama valyuta siyasatın ámelge asırıw ushın ulıwmalıq tiykardı talap etedi: bul máseleler boyınsha qararlardı tiykarǵı maqset esabınan ámelge asırıw boyınsha barlıq qararlar, sonday-aq, bunday operaciyalardıń ózleri orınlanıwı Evrosistemanıń jeke minneti sanaladı.
Nemec Federal bankiniń wazıypaları, maqsetleri hám baǵdarlarına jaqın bolǵan Avstriya Milliy bankin mısal retinde keltiriw múmkin. Oraylıq banktiń wazıypası nızamda ulıwmalasqan sáwlelengen hám házirgi waqıtta onıń ruqsat etilgen operaciyaları anıq kórsetilgen.
Avstriya bank nızamshılıǵınıń ózine tán belgileri, onıń Oraylıq bank nızamshılıǵında qatnasıw huqıqına iye ekenligi bolıp tabıladı.
Pul-kredit salasında tiyisli nızam joybarlarınıń barlıǵın Oraylıq bankte kórip shıǵıw ushın belgili waqıtqa beriledi hám onıń razılıǵınan soń tastıyıqlanadı.
Bul boyınsha Angliya Oraylıq banki ózgeshe sanaladı. Onıń tiykarǵı wazıypaları nızamlı tártipte de jazılmaǵan, sonıń menen birge Finans ministrligine de baǵınbaydı. Angliya Oraylıq bankiniń wazıypaları bul tarawda milliy úrp-ádetlerge súyenedi, bul bolsa óz gezeginde Angliya bankiniń shólkemlestiriliwindegi tariyxıy hújjetlerge tiykarlanadı.
Ǵárezsizlik dárejesi tómen bolǵan oraylıq banklerge Franciya hám Italiya banklerin mısal etiw múmkin.
Bul ellerde pul-kredit siyasatı baǵdarların húkimet belgilewi nızam menen kepillengen. Oraylıq bank bolsa, húkimet kórsetpelerin orınlaydı hám oǵan másláhátshi wazıypasın atqaradı.
Ekinshi jáhán urısı dáwirinen baslap Franciya banki Finans ministrligi qarawında. Pul bazarındaǵı interverciyanıń baslawshısı da, nemec markasına salıstırmalı túrde francuz franki kursın uslap máselesi hám Evropa jámiyetshiligi bazarınıń shólkemlestiriwinde valyuta operaciyaların tártipke salıwda da húkimet qatnaspaqta.
Mámlekettiń pul-kredit siyasatına aralasıwı nızamda kórsetilgeni hám onıń dárejesi keńligi faktorına keyingi mámleketler toparın Ullı Britaniya, Gollandiya, Shveciya hám Yaponiya mámleketleri iyeleydi. Bul ellerde mámleket organlarınıń Oraylıq bank siyasatına aralasıwı, oǵan jol-joba kórsetiwi, onıń qararın biykarlawı hám sol sıyaqlılar nızamda anıq belgilengen.
Angliya Oraylıq banki shólkemlestiriliwinde óziniń haqıyqıy ǵárezsizligin joǵaltqan. Mámleket penen Oraylıq bank arasındaǵı qatnasıqlar 1946-jılı qabıl etilgen «Angliya banki haqqındaǵı nızam»nıń 1-bólim 4-bánti menen tártipke salınadı. Nızamǵa muwapıq Finans ministrligi bank ústinen sezilerdi tásir ótkeriw ushın rásmiy huqıqqa iye sanaladı. Sonıń ushın, Angliya banki wazıypaların atqarıwdaǵı ǵárezsizligin joǵalttı hám húkimet siyasatına qarsılıq ete almaydı.
Angliya banki hákimshiliginiń pikirleri Finans ministrligi tárepinen tıńlanadı hám pul-kredit siyasatı máselelerin sheshiwde itibarǵa alınadı, biraq Angliya bankiniń pul-kredit siyasatı Finans ministrliginiń ápiwayı qararın ózinde sáwlelendiredi. Angliya banki hákimshiligi aǵzalarınıń professionallıǵı, biznes baylanısları hám abırayları olardıń húkimet siyasatına degen ǵáresizligin kórsetiwi múmkin.
Angliya banki jumıs islewge qaraǵanda tásir etiwge iye. Daniya hám Avstriya Oraylıq bankleri bolsa pul-kredit siyasatın júrgiziwde húkimettiń aralasıwınan ǵárezsizlik dárejesi boyınsha aldınǵı orınlarda turadı. Bul ellerdiń nızamshılıǵı húkimet Oraylıq bankiniń pul-kredit siyasatına aralasıwına rásmiy túrde jol qoymaydı, biraq, oraylıq banklerdi húkimettiń ekonomikalıq siyasatına tuwrılap siyasat júrgiziwin óz ara beyimlestiriwi talap etiledi.
Avstriya Milliy banki ústinen Finans ministrligi qadaǵalaw júrgizedi. Finans ministri bank jumısınıń nızamlılıǵı boyınsha nızam aldında juwapker. Ol mámleket komissarı hám onıń orınbasarların tayınlaydı, olar ulken Keńestiń jıynalıslarında óz dawısları menen qatnasıwı hám akt hám túsinik xatların talap etiwi múmkin. Mámleket komissarı Oraylıq bank ulken Keńesiniń qararın izge súriwge huqıqı bar, bunda álbette qarar komissardıń pikirinshe, nızamshılıqqa qayshı keliwi kerek. Biraq Oraylıq bank nızamda kórsetilgen jumıs hám operaciyaların islese, mámleket komissarı da Finans ministri de arasıwına huqıqı joq. Usı arqalı bir tárepten Avstriya Milliy banki ǵárezsizligi nızam menen belgilengen, basqa tárepten bolsa, mámleketlik organlar Oraylıq bank siyasatına tikkeley basshı saylap hám qadaǵalap, tásir etiwi múmkin.
Aqırǵı, tórtinshi topar ellerine Germaniya hám Shveycariyanı kórsetiwge boladı, bul ellerdiń oraylıq bankleri eń ǵárezsiz bankler sanaladı. Bul eller nızamshılıǵında mámleket Oraylıq banktiń pul-kredit siyasatına aralasıwı kórsetilmegen. Shveycariya Oraylıq bankin húkimet ekonomikalıq siyasatqa beyimlesiwi boyınsha nızamshılıqta hesh nárse aytılmaǵan.
Germaniyada Oraylıq bank siyasatı mámleket húkimetinen nızam boyınsha erkin etip belgilep qoyılǵan. 1924-jılı Germaniyada bolǵan inflyaciyalıq daǵdarıs dáwirinde sol anıq boldı, Oraylıq bank jumısın húkimet tásirinen shıǵarıw kerek eken. Germaniya Federativ Respublikası emissiya bankiniń tolıq erkinligi 1948-jılı qayta tiklendi.
Bank penen Federal húkimet arasındaǵı óz ara qatnasıqlar «Nemec Federal banki haqqında»ǵı nızamda tómendegishe berilgen: «Nemec Federal banki óz wazıypalarına muwapıq túrde húkimettiń ulıwma ekonomikalıq siyasatın qollap-quwatlawǵa májbúr. Nızamda belgileniwinshe, óz minnetlemelerin atqarıwda húkimetke baǵınbaydı».
1950-jıllardıń ortalarınan baslap nemec Federal banki óz siyasatı aldına bas maqset etip «nemec markasınıń turaqlılıǵın qorǵaw hám inflyaciyaǵa qarsı gúresiw» dep belgilendi. Bul maqset 1957-jılı «Nemec Federal banki haqqında»ǵı nızamda óz kórinisin tapqan hám ǵárezsizliginiń tiykarǵı bólegin quraydı.
Nemec Federal banki hám húkimet arasındaǵı óz ara qatnasıq máselesiniń basqa tárepi de qızıq. Anıǵıraǵı, nemec Federal húkimeti Oraylıq banktiń joqarı dárejedegi ǵárezsizligin qanday bahalaydı? Konrad Adenauer húkimetiniń Oraylıq bank ǵárezsizligine múnásibeti kózqarasınan táriyiplep, «Oraylıq banktiń ǵárezsizligi bárqulla tuwrı kelmeydi, biraq bul júdá tınıshlandıradı» dep aytqan. Biraq bunday birlik tábiyiy túrde turaqlı ámelge aspaydı. Kóplegen oraylıq banklerden, sonnan, húkimetten ǵárezsizligi menen atı shıqqan milliy banklerden ayırmashılıǵı sonda, nemec Federal banki ámeliyatında óziniń dárejesine iye ekenligin dálilledi.
Mısal retinde «qosılıw»dıń birinshi kúninen baslap nemec Federal banki tárepinen kalendar jılına pul massanıń shegarasın belgilewin hám oǵan ámel etiliwin, Batıs hám Shıǵıs Germaniyanıń qosılıwınan keyin jańa federal jerlerdi rawajlandırıw ushın qarjılandırıw boyınsha sebep bolǵan básekilerge jeńil jantasılmaytuǵın siyasat júrgizilgenligin keltiriwge boladı.
Nemec Federal bankiniń sol waqıttaǵı prezidenti Karl Otto Pel bank reformasınıń basınan baslap onıń barlıq mexanizmleri jalǵız bank sistemasınıń rawajlanıw baǵdarına heshqanday jeńilliklersiz ámelge asıwı ushın qatań turdı.
Oraylıq bank ǵárezsizliginiń besinshi faktorına húkimettiń kreditlewdi shegaralaǵanlıǵı nızamda kórsetilgenliginde kórinedi. Húkimettiń kreditlewdi shegaralawı Oraylıq banktiń ekonomikalıq erkinligine de tásir kórsetedi. Biraq, bul faktor tek ǵana Oraylıq bank tárepinen húkimetti tikkeley qarjılandırıw sistemasınıń bar bolıwında áhmiyetli sanaladı. Bunday sistema dúnyanıń kóplegen rawajlanǵan ellerinde tarqalǵan. Buǵan tek kirmeytuǵınlarǵa AQSh hám Ullı Britaniyanı kórsetiw múmkin. sebebi, bul ellerde mámleket zayomlarınıń bólistiriliwi ashıq bazarda ámelge asırıladı.
Bul belgi boyınsha kóbirek Germaniya, Avstriiya hám Gollandiya oraylıq bankleri erkin. Federaciya húkimetiniń hám jerler (aymaqlıq bólimler)di basqarıw organların tikkeley qarjılandırıw imkaniyatları mısalı, Avstriya Milliy banki ushın nızam boyınsha shegaralanǵan. Bul topardıń basqa elleri sıyaqlı mámlekettiń qımbat bahalı qaǵazların shıǵarıw arqalı qısqa múddetli kreditler beriledi.
Bul belgi boyınsha erkinlik dárejesiniń ekinshi toparına Yaponiya hám Franciya Oraylıq banklerin kirgiziwge boladı. Bul ellerde húkimetti kreditlew mámleket parlamenti tárepinen tastıyıqlanadı hám nızam boyınsha bekkemlengen.
Shveycariya, Italiya, Shveciya hám Daniyada húkimetti kreditlew kólemin shegaralaw rásmiy túrde joq, olar oraylıq banklerdiń bul ólshemi boyınsha mámleketke qaraslıǵın kórsetedi.
Milliy oraylıq banklerdi bahalawǵa xızmet etetuǵın basqa bir ózgeriwshi oraylıq bank basqarıwınıń turaqlılıǵı esaplanadı. Oraylıq bank basshılıǵınıń tez-tez ózgeriwi siyasiy basımnıń belgisi, siyasiy ciklge tásir etiwi hám usılayınsha Oraylıq banktiń óz ǵárezsizligin kórsetedi. Bunıń ayqın mısalı Argentina Oraylıq banki. Rásmiy túrde Argentina Oraylıq banki baslıǵınıń wákillik múddeti tórt jıl. Biraq, mámlekette turaqlı jaǵday rawajlandı, eger húkimet ózgerse yaki finans ministli lawazımınan ketse, baslıq jumıstan ketedi. Argentina oraylıq banki basqarıwshıları usı dástúrge qatań boyısınadı.

15.4. Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń ǵárezsizlik dárejesi

Mámleket Oraylıq bankiniń kapitalında 100 procent mámlekettiń ulesi – kóbirek Oraylıq bank dárejesi hám baǵdarlamasına hám úles iyelerine baylanıslı.

Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki de Germaniya, Ullı Britaniya, Franciya, Gollandiya, Daniya hám Rossiya sıyaqlı mámleketlerdiń oraylıq bankleri toparları qatarına kiriwi múmkin, sebebi, bul toparlar kapitalınıń 100 procenti de mámleket múlki sanaladı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń ekonomikadaǵı ornın da mámleket húkimeti menen bolatuǵın qatnasıqlardan biliw múmkin. Barlıq ellerde Oraylıq banklerdiń jumısı Oraylıq bank haqqındaǵı nızam menen tártipke salınadı. Nızamda Oraylıq bank jumısınıń barlıq jumısları óz kórinisin tapqan bolıwı kerek. Sebebi, Oraylıq bank ushın húkimettiń basqa nızam hújjetleri «Oraylıq bank jumısı haqqında»ǵı nızam aldınan ústin emes.
Oraylıq banktiń baslıqları hám basqarma aǵzaların nızam boyınsha jumıstan alıw tártibi de qızıq etip rásmiylestirilgen. Kóplegen sanaatı rawajlanǵan eller (Germaniya, Ullı Britaniya, Yaponiya, AQSh, Daniya, Avstriya, Shveycariya hám Gollandiya)diń oraylıq bankleri baslıqların, basqarma aǵzaların saylanǵan múddetlerinen burın jumıstan bosatıw múmkin emes. Húkimetke joqarıdaǵı mámleketlerge qaraǵanda qaraslı bolǵan oraylıq bankler buǵan kirmeydi (Italiya, Franciya).
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki baslıǵı tuwralı «Oraylıq bank iskerligi haqqında»ǵı nızamnıń 19-22-statyalarında toqtalıp ótilgen. Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki baslıǵı 5 jıl múddetke saylanadı. Nızamnıń 24-statyasında «Oraylıq bank baslıǵınıń birinshi orınbasarı hám orınbasarları Oraylıq bank Baslıǵınıń usınısı boyınsha Ózbekstan Respublikası Oliy Majlis Senatı tárepinen lawazımǵa tayınlanadı hám lawazımınan azat etiledi» delingen.
Solay etip, Oraylıq bank basqarıwınıń saylanıwı hám bosatıw tártibi mámleket Oraylıq bankiniń mámleket basqarıw organlarınan ǵárezsizligin kórsetedi.
Ózbekstan Respublikasınıń «Oraylıq banki haqqında»ǵı nızamında Oraylıq bankke tómendegi wazıypalar júkletilgen. Bular:

• 
  pul aylanısın tártipke salıw;
  
• 
  somnıń qunın kóteriwdi támiyinlew;
  
• 
  pul-kredit siyasatın islep shıǵıw hám ámelge asırıw;
  
• 
  kommerciyalıq bankler hám basqa kredit mákemeleri jumısları ústinen qadaǵalaw júrgiziw;
  
• 
  sırtqı ekonomikalıq jumıs boyınsha operaciyalardı ámelge asırıw;
  
• 
  mámlekettiń sırtqı qarızın tólew hám altın-valyuta rezervlerin basqarıw.
  

Nızamda Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankine pul-kredit siyasatı mexanizmlerin tańlawda keń erkin berilgen. Mısal ushın, kreditlewdiń procent stavkasın, banklerge ornatılǵan ekonomikalıq normalardı, qımbat bahalı qaǵazlar menen ámelge asırılatuǵın operaciyalardı, májbúriy rezervler muǵdarın anıqlaw hám usılar sıyaqlılardı keltiriw múmkin.
Joqarıda atap ótkenimizdey, Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki qararlar qabıl etiwde ǵárezsiz. Hárekettegi nızamlarǵa muwapıq Oraylıq bank tárepinen qabıl etilgen qararalarǵa mámleket organlarınıń aralasıwı qadaǵan etilgen.
Oraylıq bank óz jumısınıń bas maqseti bolǵan mámleket pul birliginiń turaqlılıǵın támiyinlew maqsetinde ámelge asıratuǵın pul-kredit siyasatın erkin túrde júrgizedi. Onıń pul-kredit siyasatın turmısqa engiziwde húkimet te qatnasadı.
Oraylıq bank erkinligin belgilewshi obyektiv faktorlardan taǵı biri Oraylıq bank finanslıq jumısında mámlekettiń qatnası máselesi sanaladı. Nızam hújjetlerinde belgilengenindey, Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki mámlekettiń absolyut múlki bolıwı menen birge, óz qárejetlerin óziniń dáramatları esabınan ámelge asırıwshı, ǵárezsiz mákeme esaplanadı.
«Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki haqqında»ǵı nızamnıń 14-statyasında Oraylıq bank paydasın anıqlaw hám onı bólistiriwdiń tiykarǵı principleri óz kórinisin tapqan.
Oraylıq banktiń paydası hárbir finanslıq jıl ushın:
• isenimsiz, gúmanlı qarızlar hám basqa aktivler boyınsha itimallı joǵaltıwlardı jabıw rezervleri qáliplestirilgennen soń;
• ulıwmalıq qabıl etilgen buxgalteriyalıq ámeliyatqa muwapıq barlıq dáramatlar hám shıǵınlar esaplanıp, sonday-aq, aktivler hám passivler bahalanǵannani soń anıqlanadı.
Oraylıq bank paydası Basqarma belgilegen tártipte, jıllıq esabattı tastıyıqlaw menen bir waqıtta tastıyıqlanadı. Basqarmanıń qararına sáykes anıq maqsetti túrli rezervler hám fondlar qáliplestiriwi múmkin.
Anıq maqsetke baǵdarlanǵan rezervler hám fondlar belgilengen tártipke toltırılǵannan keyin paydanıń qalǵan bólegi Respublika byudjeti dáramatına baǵdarlanadı.
Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki salıqlar, jıyımlar, bajlar hám basqa tólemlerden azat etilgen.
Nızam menen Oraylıq bank ushın qadaǵan etilgen jumıs túrleri de anıqlanǵan. Onda Oraylıq bank:
• finanslıq járdem kórsetiw menen shuǵıllanıwǵa;
• kommerciyalıq jumıs penen shuǵıllanıwǵa;
• bankler hám basqa yuridikalıq táreplerdiń kapitallarında qatnasıwǵa haqısı joq.
Oraylıq bank ǵárezsizligin kórsetiwshi obyektiv kórsetkishlerden jáne biri mámleket byudjetin tuwrı hám qıya qarjılandırıwǵa Oraylıq banktiń qatnasın belgilewshi tárepleriniń nızam hújjetlerinde sáwlelendiriw máselesi.
«Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki haqqında»ǵı Nızamda Oraylıq banktiń húkimet menen qatnasların tolıq sáwlelendirilgen. Onda Oraylıq banktiń húkimet penen bolatuǵın qatnasıqlarındaǵı wazıypaları, mámleket sektorına qarız ajıratıw máselelerinde másláhátler beriw, depozatariy hám kassanıń wazıypaları, fiskal agentiniń wazıypaları, húkimetke kredit beriw máseleleri óziniń nızamlı tiykarın tapqan.
Nızamǵa muwapıq Oraylıq bank húkimetke Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi tárepinen tastıyıqlanǵan muǵdarda kreditler ajıratıw huqıqına iye. Oliy Majlis tárepinen húkimetke ajıratılatuǵın Oraylıq bank kreditleriniń muǵdarı mámleket byudjeti qárejetleriniń 3 procentinen aspawı belgilenedi.
Húkimetke ajıratılatuǵın kreditler:
• altın, sırt el valyutası, xalıqaralıq rezervler kategoriyasına kiriwshi valyutadaǵı baylıqlar;
• mámleket qarız minnetlemeleri hám húkimet kepillegen basqa qarız quralları girewge beriledi.
Usı girewlerdiń qaytarılıw múddeti bir jıldan aspawı lazım, sebebi húkimetke Oraylıq bank kreditleri 1 jıl múddetke ajıratıladı.
Bunnan tısqarı, Oraylıq bank húkimetke jazılıw boyınsha tólemler yaki respublikanıń anaw yaki mınaw xalıqaralıq shólkemlerge aǵzalıǵınan kelip shıǵıwshı basqa tólemler ushın biraz uzaq múddetli kreditler beriwge haqısı bar.
Nızamǵa sáykes, Oraylıq bank joqarıda sáwlelendirilgen jaǵdaylarda húkimetke finanslıq járdem beriwge haqısı joq.
Oraylıq banktiń húkimet penen finanslıq qatnasıqlarınıń nızam hújjetleri arqalı shegaralanıwı, álbette, onıń monetar siyasatınıń nátiyjeliligin támiyinlewge xızmet etedi.
Monetar siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları.
• Oraylıq bank kelesi jıl ushın Ózbekstan Respublikası monetar siyasatınıń tiykarǵı baǵdarların islep shıǵadı hám hár jılı keyingi finanslıq jıl baslanıwına keminde otız kún qalǵanda Oliy Majlis Senatına bul tuwralı maǵlıwmat beredi.
Monetar siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları:

• 
  ekonomikalıq konyukturanı talqılaw hám keleshek kórsetishlerin;
  
• 
  aylanısta bolǵan pul massanıń ekonomikalıq tárepten tiykarlanǵan shegaraların;
  
• 
  pul massasınıń jıllıq ósiw tezliginiń anıq maqsetli kórsetkishlerin, sonnan Oraylıq bank ishki aktivleriniń ózgeriwin;
  
• 
  valyuta hám procent siyasatınıń tiykarǵı baǵdarların;
  
• 
  pul-kredit tarawın tártipke salıwǵa tiyisli háreketleriniń anıq maqsetli kórsetkishlerin óz ishine alıwı lazım.
  

Juwmaqlap aytqanda, Oraylıq banktiń ǵárezsizlik dárejesi, onıń húkimet organlarındaǵı abırayı hám tiykarlanǵan ǵárezsiz pul-kredit siyasatı mámleket pul birliginiń turaqlılıǵına xızmet etedi. Oraylıq bank mámleket organı sıpatında ekonomikanıń hám pútkil bank sistemasınıń turaqlılıǵın támiyinlew ushın xızmet etedi.