Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

14.2. Oraylıq banktiń wazıypaları hám funkciyaları

Oraylıq bank tómendegi tiykarǵı funkciyalardı atqaradı:

- banknotalar (naq pullar) emissiyası;
- mámlekettiń altın –valyuta rezervlerin saqlaw;
- pul-kredit siyasatı instrumentleri járdeminde ekonomikanı muwapıqlastırıw;
- kredit institutları jumısın muwapıqlastırıw;
- mámleket banki sıpatında xızmet kórsetiw;
- tólew-esaplaw qatnasıqların shólkemlestiriwdi belgilep beriw;
- valyuta kursın muwapıqlastırıw.
Jáhánniń barlıq ellerinde banknotalardı aylanısqa shıǵarıw funkciyası Oraylıq banklerdiń tiykarǵı funkciyalarınan biri esaplanadı hám bul tarawda monopol huqıqqa iye. Kredit pullar Oraylıq bank tárepinen nızamda belgilengen túrde shıǵarıladı hám Oraylıq bank aylanısqa shıǵarılǵan pullardıń qaytıp bankke kelip túsiw ilajların islep shıǵıwı zárúr.
Oraylıq bank banknotalardı aylanısqa shıǵarıw boyınsha monopol esaplanadı. Bul «banknota jeke hákimligi» dep te ataladı. Banknotalar mámleket aymaǵındaǵı esaplasıwlarda sheklenbegen muǵdarda qabıl etiliwshi jalǵız tólew quralı.
Oraylıq banktiń naq pullardı beriw procesindegi monopol dárejesi, onıń barlıq pul massasınıń kólemin, sonnan, kommerciyalıq banklerdiń esap betlerindegi pul qarjıların da qadaǵalawına múmkinshilik beredi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki haqqındaǵı nızamnıń tiyisli statyalarında Oraylıq bank mámleketlerde aylanısqa pul shıǵarıw huqıqına iye bolǵan monopol bank ekenligi jazılǵan. Usı kózqarastan, ol aylanıstaǵı pul massasınıń turaqlı túrde aylanıwına juwapker.
Oraylıq bank ushın banknotalardıń satıp alıw qábiletin turaqlı dárejede saqlap turıw áhmiyetke iye. Bul bolsa eń dáslep, aylanıstaǵı banknotalar muǵdarınıń ózgeriwine baylanıslı.
Bul jaǵdaydı esapqa alıp birqatar oraylıq bankler, atap ótkende, Germaniya Oraylıq banki basshılıǵı aylanıstaǵı naq pul massasın tártipke salıwdı, kreditlew kólemin qadaǵalaw menen bir qatarda, milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlewdiń áhmiyetli shárti dep esaplaydı.
Mámlekettiń altın-valyuta rezervlerin basqarıw funkciyası. Oraylıq Bank mámlekettiń altın, qımbat bahalı metall hám az ushırasatuǵın taslardı valyuta rezervlerin basqaradı. Mámlekettiń altın-valyuta rezervleri xalıqaralıq esaplasıwlarda aktivler rezervi, esaplawlar boyınsha mámlekettiń kepilligi tiykarında qamsızlandırıw fondı sıpatında kórinedi. Negizinde mámleket altın rezervleriniń tiykarǵı bólegi Oraylıq bank ıqtıyarına berilgen boladı. Bazı ellerde altın rezervler finans ministrligi ıqtıyarında boladı, oraylıq bank altın menen operaciyalardı júrgizedi.
Oraylıq bankler valyuta rezervlerin ózinde jıynaydı hám bul rezervler xalıqaralıq esaplasıwlardı islew, tólem balansı deficitin jabıw hám mámleket milliy valyutası kursınıń turaqlılıǵın támiyinlew ushın paydalanıladı.
Oraylıq bank arqalı mámlekettiń ekonomikalıq siyasatı, anıǵıraq aytqanda mámlekettiń pul-kredt siyasatın alıp barıladı. Oraylıq banktiń pul-kredit siyasatı mámleket ekonomikasın basqarıw siyasatınıń ir bólegi bolıp, aylanıstaǵı pul massası, kredit kólemi, procent stavkaları dárejesin hám basqa pul aylanısı, ssuda kapitalı bazarı kórsetkishlerin ózgertiw menen baylanıslı is-ilajlar jıyındısınan ibarat.
Pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı maqseti milliy valyuta turaqlılıǵın támiyinlew, valyuta kursı hám procent stavkaların aqılǵa say ornatıw arqalı inflyaciya tezligin páseytiw, kreditten paydalanıwdıń nátiyjeliligin arttırıw hám ekonomikanıń turaqlı ósiwin támiyinlewden ibarat.
Pul-kredit siyasatı eki baǵdarda júrgiziliwi múmkin. Birinshi baǵdar – kredit ekspanciyası bolıp, bul siyasat pul-kredit emissiyasın xoshametlew jolı menen júrgiziledi, yaǵnıy ilep shıǵarıw tezligi túsip ketip, konyukturada rawajlanıwǵa erisiw múmkin. Ekinshi baǵdar – kredit restrikciya siyasatı bolıp, bul ekonomikalıq ósiw dáwirinde pul-kredit emissiyasınıń qısqarıwına tiykarlanadı.
Oraylıq bank «tar» hám «keń» mánide pul-kredit siyasatın júrgiziwi múmkin. «Tar» siyasatta valyuta bazarında investiciya, esap stavkası hám qısqa múddetli kreditler boyınsha procent stavkalarına tásir etiwshi basqa instrumentler járdeminde valyuta kursın túsiriwge erisiw túsiniledi. «Keń» siyasatta aylanıstaǵı pul massasına tásir etiw arqalı inflyaciyaǵa qarsı gúres júrgiziw túsiniledi. Pul-kredit siyasatınıń tiykarı xalıqaralıq valyuta kursı, valyuta rezervleri hám tólew balansı sıyaqlı máselelerdiń sheshimine qaratılǵan boladı. Oraylıq bank ruqsat etilgen instrumentler járdeminde pul aylanısın basqarıp turadı. Oraylıq banktiń pul-kredit siyasatınıń tiykarǵı instrumentler tómendegiler:
-minimal májbúriy rezerv normaların ornatıw;
- procent (diskont) siyasatı;
- kommerciyalıq banklerdi qayta qarjılandırıw;
- ashıq bazar siyasatı;
- targetlew hám basqalar.