Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Kredittiń ekonomikalıq kategoriyasın, kredittiń zárúrligin belgilewshi faktorlardı aytıp beriń.

2. Kredittiń funkciyaların ashıp beriń.
3. «Kredit» túsiniginiń mazmunın aytıp beriń.
4. Kredittiń principlerin túsindirip beriń.
5. Kapitaldıń sheńber boylap aylanıwın túsindirip beriń?
6. Kredit nızamlarınıń zárúrligi hám obyektivligi nede ekenligin túsindirip beriń.
7. Kredittiń qayta bólistiriw hám aylanıs quralların jaratıw funkciyasın aytıp beriń.
8. Kredittiń túrleri hám formaların sáwlelendiriń.
9. Kredittiń támiyinlengenligi, múddeti hám tólewine qaray túrlerin ajıratıp beriń.

XI BAP. KREDIT BOYÍNSHA PROCENT STAVKALARÍ HÁM OLARǴA TÁSIR ETIWSHI FAKTORLAR

Joba:

11.1. Kredittiń bahası túsinigi hám procentlerdi esaplaw tártibi.

11.2. Ssuda kapitalları hám pul bazarında kreditler bahasınıń qáliplesiwi.
11.3. Kredittiń bahasına tásir etiwshi faktorlar.


Tayanısh sózler: procent, baha, norma, qayta qarjılandırıw, nominal procent, haqıyqıy procent, bazar bahası, kredit bahası.

11.1. Kredittiń bahası túsinigi hám procentlerdi esaplaw tártibi

Kárxanalar paydalanatuǵın qarız ushın kreditorǵa procent formasında tólemdi ótkeredi. Kreditti tólew onı tolıq summada iyesine qaytarılıwın ǵana emes, sonıń menen birge kredit ushın procent formasındaǵı tólewdi de sáwlelendiredi. Demek, kreditor óz qarjıların heshqashan óz turısında qaytarıp alıw shárti menen bermeydi, ol qarjısın qarızǵa bergeni ushın belgili tólem talap etedi (procentsiz jeńilletilgen kreditler buǵan kirmeydi).

Kredittiń tólemi tek bankler xojalıq esabına, sonıń menen birge, kárxanalardı tikkeley paydası menen baylanıslı xojalıq esabına xoshametlewshi tásir kórsetedi.
Kredit ushın haq tólewdiń ekonomikalıq mánisi qarız beriwshi hám qarız alıwshı arasındaǵı qosımsha alınǵan paydanıń bólistiriliwin kórsetiwde kórinedi. Kórilip atırǵan principtiń ámeliyatta úsh tiykarǵı funkciyasın atqarıwshı bank procenti normların ornatıw procesinde kórinedi.
Ssuda kapitalı ózine tán tovar belgileri sıpatında sawlelener eken, onnan paydalanıwda tólenetuǵın procent kapitalı «baha»sı bolıp qatnasadı. Biraq, bul ózine tán baha, tovardıń pul kórinisindegi bahasın sáwlelendirmeydi, al kapitaldıń tovar túrindegi tutınıw bahasın – payda keltiriw qábiletin kórsetedi.
Procent norması – ssuda kapitalına alınatuǵın jıllıq dáramattı, qarızǵa (ssudaǵa) berilgen kapital summasına salıstırlıwı. Mısalı, 100 mıń somlıq kapital ssudaǵa berilgen bolsa, jıllıq procent dáramatı 4 mıń somǵa teń bolsa, onda procent norması 4% teń boladı.
Kommerciyalıq banklerdiń procent siyasatı depozitler hám kreditlerdiń procent stavkaların qáliplestiriw hám procent riskin basqarıw menen baylanıslı ilajlar jıyındısı sanaladı.
Kommerciyalıq banklerdiń procent siyasatınıń tiykarǵı ózgeshelikleri tómendegilerden ibarat:
1. Procent siyasatınıń tiykarǵı maqset hám wazıypaları: procent siyasatında anıq belgilep qoyılǵan bolıwı lazım. Ayırım banklerde procent siyasatınıń tiykarǵı maqseti retinde procent risklerin basqarıw sistemasın jetilistiriw belgilep qoyıladı, basqalarında bolsa sap procentli dáramat dárejesin arttırıw kórsetiledi.
2. Procent riskin júzege keltiriwi múmkin bolǵan jaǵdaylar: bular ádette kredit qoyılmalarınıń kólemi keskin kóteriliwi nátiyjesinde yaki kreditlerdiń bazar stavkaların sezilerdi dárejede asıwı nátiyjesinde júzege keliwi múmkin.
3. Procent riskin basqarıw usılları: negizinde bank ámeliyatında procent riskin tiykarǵı basqarıw usılları retinde procentli svoplardan keń paydalanadı, kishkene banklerde bolsa kóbirek kredit riskine limitler ornatıw usılınan paydalanadı.
4. Procent stavkaların kótermewdi belgilew tártibin engiziw.
Kommerciyalıq banklerdiń dáramat alıw tarawı xızmeti onıń procent siyasatı arqalı ámelge asırıladı. Bank kredit bere otırıp klienttiń payda alıwı ushın jaǵday jaratar eken, demek, óziniń máplerin de ámelge asırǵan boladı. Bankler procent siyasatın ámelge asırıwda amanatlar boyınsha tólenetuǵın procentti olardıń ózleri usınıs etetuǵın ssudalar ushın alatuǵın ssuda procentinen tómen etip belgileydi. Alınǵan hám tólengen procentlerdiń summaları arasındaǵı ayırmashılıq banklerdiń paydasın quraydı.
Kommerciyalıq bankler hárbir anıq kelisiwlerde procent normasın esaplaǵanda tómendegiler itibarǵa alınadı:
- támiyinlengen ssudalar boyınsha eń kredit tólewge qurbı jetetuǵın klientler ushın anıq múddetke beriletuǵın bazalıq procent stavkasınıń dárejesin;
- hárbir kelisiwdiń shártlerin esapqa alıp, táwekelshilik ushın qosımsha tólew.
Procent stavkası – tartılǵan qarjılar boyınsha kelisilgen dáramatlılıq stavkası. Qarjılardı tartıw jolı qansha kóp bolsa, olardıń procent stavkası túrleri de sonsha kóp boladı. Mısalı, qarız alıwshı úy satıp alıw ushın berip turılǵan qarız pul ushın usı zayom boyınsha procent stavkasın tóleydi, bul óz gezeginde qoyılǵan qarjı (naq, múlk hám basqalar) boyınsha procent stavkası dep júrgiziledi; banktiń firmadan uslaytuǵın stavkası bolsa kommerciyalıq kredit boyınsha procent stavkası delinedi.
Procentlerdi esaplawda tártip boyınsha diskret (diskret procentleri) usılında; bunda da esaplaw waqıtları ay, sherek hám jıl sıpatında qabıl etiledi. Geypara jaǵdaylarda hár kúnlik esaplaw qollanılıp (mısalı, uzaq múddetli investiciyalardı talqılaw ushın) klientlerge maqul keliwi ushın ayırım jaǵdaylarda procentti úzliksiz esaplaw qollanıladı.
Procent stavkanı san jaǵınan finanslıq talqılawda tek qarız summasın kóbeyiwi quralı kórinisinde, al keńirek mánide tikkeley qarjılardı bir iyesinen basqasına aǵıp ótiw hám kóbeyiw arqalı kommerciyalıq hám finanslıq xızmetten keletuǵın dáramatlılıq dárejesin ólshew ushın engiziledi.
Procent stavkalar dáslepki yaki baslanǵısh summasına yaki burınǵı dáwirler ushın esaplanǵan summasına ssudanıń usı múddetin barlıq dáwirleri (ápiwayı procent stavka)ǵa qollanıladı. Soǵan uqsas esap stavkaları da qollanıladı. Tiykarǵı procent stavkanıń 4 túri bir-birinen pútkilley ajıralıp turadı: ápiwayı hám quramalı procent stavkaları, ápiwayı hám quramalı esap stavkaları.
Ámeliyatta anıqlanǵan stavkadan tısqarı júzip júriwshi yaki ózgeriwshi stavkaları bar. Geypara jaǵdaylarda shártnamalarda ayırım bazalıq stavkaları (pul bazarındaǵı stavkanı waqıt boyınsha ózgeriwinen, mısal ushın London banki tárepinen ornatılǵan «LIBOR» stavkası)na firksirlengen qosımsha dáramat-marja qosıladı. Solay etip, ulıwma stavka qaysı procent esaplanıp atırǵan stavka bazası ózgerisi esabınan ózgerip turadı. Shártnamalardaǵı marjanıń kólemi waqıtlar boyınsha ózgeriwi arqalı kórsetiliwi múmkin.
Finanslıq aktivlerdi tiykarǵı formulalarına qarızlı minnetleme, akciya hám qımbat bahalı qaǵazlar kiredi. Qarızlı minnetlemelerdi aylanısqa pul shıǵarıw menen shuǵıllanatuǵın mámleket, kárxana hám basqa xojalıqlar shıǵaradı. Usınday qarız minnetlemeler bazarında mámleket hám korporativ obligaciyalar hám úy-jay kommerciyalıq avanslar; sonday-aq, tutınıw zayomlarına uqsas aktivler satıladı. Qarızlı minnetlemeler fiksirlengen dáramatlı instrumentler delinip, keleshekte fiksirlengen summanı tólewge wáde beredi yaki qatań belgilengen procentli qımbat bahalı qaǵazlar delinedi.
Qarızlı minnetlemeler onı qaytarıw múddetine qaray tómendegilerge bólinedi:
- qısqa múddetli qarızlı minnetlemeler bazarı (qaytarıw múddeti 1 jılǵa shekem) pul bazarı delinedi.
- azıraq múddetli qarızlı minnetlemeler hám akciya bazarı -(qaytarıw múddeti 1 jıldan joqarı) kapital bazarı delinedi.
Pul bazarında mámleket yaki isenimli bolǵan jeke sektor iyesi tárepinen shıǵarılǵan procenti qımbat bahalı qaǵazǵa uqsas abzallıqqa iye instrumentler (kaznachey vekselleri, iri kárxanalardıń kommerciyalıq vekseline uqsas vekseller) aylanısta júredi. Házirgi pul bazarı integraciyanıń globallasıwı hám likvidlilik penen xarakterlenedi. Aktivlerdiń likvidlilik dárejesi onıń pulın konvertaciyalaw procesi tezligi hám kem qárejetliligi, ápiwayılıǵına baylanıslı túrde anıqlanadı.
Qosımsha bolıp tárepler kelisiminiń predmeti esaplanatuǵın qatar belgilengen muǵdar esaplanadı hám usı muǵdar kredit shártnaması múddeti dáwirinde ózgermeydi. Usı qatań belgilengen qosımshanıń muǵdarı shártnama shártleri hám táwekelshilik dárejesine baylanıslı boladı.
Nominal procent stavkası degende daǵazalanǵan procent stavkası túsiniledi. Real procent stavkası degende nominal procent stavkanı puldıń qunsızlanıw dárejesine muwapıqlastırılǵan dárejesi túsiniledi. Procenttiń nominal stavkası (i) hám real stavkası (r) dep belgilense:
r = i + x,
bunda, x – inflyaciyanıń kútilip atırǵan dárejesi.
Rawajlanǵan mámleketler pul-kredit sistemasında procent stavkalardıń túrleri kóp. Procent stavkalardıń birinshi dárejesi – oraylıq bank tárepinen kommerciyalıq bankke usınılǵan kreditler boyınsha belgilenetuǵın rásmiy procent stavkası. Bul procent stavkası esaplaw yaki qayta qarjılandırıw procent stavkası dep ataladı.
Procent stavkalarınıń gezektegi dárejesi kredit resurslarınıń bankler aralıq bazarındaǵı usınıs stavkalarınan ibarat. Jetekshi bankler birinshi dárejeli bankler evro valyutalarda usı banklerde depozit esap betlerin ashıw arqalı kreditlewdi usınıs stavkaları boyınsha ámelge asıradı. Mısalı LIBOR (LIBOR – London Inter Bank Offered Rate) London bankler aralıq usınıs stavkasın keltiriwge boladı. Usı stavka rásmiy tiykarda belgilenbeydi, al hárbir kommerciyalıq bank usı stavkanı hárbir jumıs kúniniń birinshi yarımı, yaǵnıy saat 11.00 halatına pul-kredit bazarınıń konyukturasınan kelip shıǵıp anıqlaydı. LIBOR stavkası degende usı bankler boyınsha ortasha arifmetikalıq muǵdar sıpatında esaplanǵan ortasha stavka túsiniledi.
FV = 1000 dollar x 1,10 = 1100 dollar.
Eger siz 1100 dollardı esap betinde jáne bir jıl qaldırsańız, onda ekinshi jıl aqırında pulıńız qansha boladı? Ekinshi jıl dawamında Siz 1100 dollarlı summaǵa jıllıq 10% dáramat alasız hám esaplanǵan procentlerdiń summası 0,10 x 1100 = 110 dollarǵa teń boladı. Demek, ekinshi jıldıń aqırına kelip, siz 1210 dollardıń iyesi bolasız.
Quramalı procentlerdiń tábiyatı tuwralı anıq bir túsinikke iye bolıw ushın biz ekonomikadaǵı bahanı (1210 dollar) úsh quramlı bólekke bólemiz. Birinshi bólek – bul dáslepki 1000 dollar. Ekinshi bólek bolsa usı 1000 dollarǵa birinshi jıl ushın esaplanǵan procentler esaplanadı. Amanattıń tiykarǵı summasına esaplanǵan procentler ápiwayı procentler (simple interest) dep ataladı.
Endi taǵı 10 dollar poocenti bar, olar ekinshi jılı alınǵan bolıp, birinshi jıl ushın procentler retinde alınǵan 100 dollarlıq summaǵa esaplanǵan. Tólengen procentlerge esaplanǵan procentler quramalı procentler (compound interest) delinedi. Procentlerdiń ulıwma esaplanǵan summası (210 dollar) ápiwayı procentler (200 dollar) hám quramalı procentler (10 dollar)den ibarat.
FV = 1000 dollar x 1,1 x 1,1 = 1000 dollar x 1,1² = 1210 dollar .
Úsh jıldan soń usı summa
FV = 1000 dollar x 1,1 x 1,1 x 1,1 = 1000 dollar x 1,1³ = 1331 dolar.

11.2. Ssuda kapitalları hám pul bazarında kreditler bahasınıń qáliplesiwi

Kredit resursları bazarı degenimiz – túrli tólew qurallarına talap hám usınıs bar bazarlardıń ulıwma ataması. Kredit kelisimleri qaǵıydaǵa muwapıq pul qarız alatuǵın hám pul qarız beretuǵın kredit institutları (bankler hám b.) yaki qımbat bahalı qaǵazlar bazarında satılatuǵın hám satıp alınatuǵın túrli qarız minnetlemeleri háreketin sáwlelendiredi.

Demek, kredit resursları bazarı kárxanalardaǵı investiciyalar ushın qarjılar usınadı hám usı jerde ekonomikanıń pul qarjıları artıqsha bolǵan sektorlarınan olardıń jetispewshiligi sezilip atırǵan sektorlarǵa pul qarjılarınıń kóshiwi júz beredi. Kredit bazarında kárxanalar óz investiciyaların qarjılandırıw ushın pul qarız aladı; geyde kárxanalar puldı qarızǵa beredi, biraq qaǵıyda boyınsha islep shıǵarıw sektorı beriwge qaraǵanda kóbirek aladı.
Sol sebepli sonı aytıw múmkin, kredit resursları bazarınıń tiykarǵı wazıypalarınan biri – xalıqtıń amanatları hám bos qarjıların dáldalshı shaxslarǵa investiciyaǵa baǵdarlaw sanaladı.
Kredit bazarınıń rawajlanıw nızamlılıqları, paydalanıw xarakteri hám mazmunı islep shıǵarıwdıń social-ekonomikalıq qatnasıqları menen belgilenedi. Óz gezeginde usı bazardıń mazmunı ol mámleket-monopolistlik kapitalizmi zamanagóy mexinaizminde islenetuǵın roldi belgilep beredi.
Kredit bazarı islep shıǵarıw hám tovar aylanısınıń artıwına, mámleket ishinde kapital háreketine, pullardıń kapital qoyılmalarǵa aylanıwına, ilimiy-texnikalıq revolyuciyanı ámelge asırıwǵa, tiykarǵı kapitaldı jańalawǵa xızmet etedi. Usı mánide bazar túrli islep shıǵarıw basqıshların tikkeley sáwlelendiredi, onnan qosımsha pul resursların alatuǵın materiallıq islep shıǵarıw salasınıń ózine tán tayanıshı bolıp tabıladı.
Pul kapitalı jıynalıwı hám háreketin sáwlelendirer eken, kredit bazarı onıń pul formasındaǵı bahası háreketin, kredit resursları hám qımbat bahalı qaǵazlar kórinisinde túrli pul fondları payda bolıwı hám paydalanılıwı menen tikkeley baylanıslı boladı.
Bazar kapitalistlik sociallıq islep shıǵarıwdıń rawajlanıwına, onıń social-ekonomikalıq qatnasıqlarǵa tásirine sarplanǵan pul fondları háreketi, kólemi hám baǵdarın anıqlaw hám ólshew múmkin.
Aukcionlar túrli usıllar menen: amerikansha hám gollandsha sistema, sonday-aq, qatań belgilengen procent stavkası menen ótkeriliwi múmkin.
Aukcion ótkeriwdiń amerikansha usılında talapnama bankler tárepinen usınıs etiletuǵın procent stavkaları boyınsha qandırıladı. Geypara ellerde bank talapnamalarında usınıs etilip atırǵan procent stavkası Oraylıq bank tárepinen usınıs etilgen minimal stavkadan tómen bolıwı múmkin emes. Bunda procent stavkası minimal stavkaǵa teń bolǵan talapnama satılmaǵan kreditler qaldıǵına proporcional túrde qandırıladı.
Gollandsha usılda talapnamalar qandırılǵan talapnamalar dizimine kirgizilgen aqırǵı procent stavkası boyınsha qanaatlandırıladı. Qatań belgilengen procent stavkalı aukcionda barlıq talapnamalar qanaatlandırıladı. Biraq, bunday stavkada talapnamalar ulıwmalıq muǵdarı aukcionǵa usınıs etilgen kredit kóleminen artıp ketkende talapnamalardıń bir bólegi qanaatlandırıladı. Qanaatlandırılǵan dárejesi aukcion krediti ulıwma kóleminiń talapnamalar muǵdarına tuwrı keledi.
Bankler arasındaǵı resurslardı tartıw ushın báseki gúresinde áhmiyetli qural bolıp túrlishe procent siyasatı esaplanadı, sebebi, qoyılǵan qarjılarǵa dáramat alıw klientti qoyılma qoyıwǵa shaqırıwshı áhmiyetli faktor sanaladı.
Depozit procent stavkaları dárejesin hárbir kommerciyalıq banki Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki esap stavkası, pul bazarı jaǵdayı hám óziniń depozit siyasatınan kelip shıǵıp, erkin túrde belgileydi.
Depozit esap betleriniń óz aldına kórinisleri boyınsha dáramat qoyılma múddeti, summası, esap betiniń ámel etiw ózgesheligi, xızmetler kólemi hám eń sońında klienttiń qoyılma shártnaması shártlerine ámel etiwine baylanıslı.
Talap etilgenshe depozitler boyınsha esap betleri iyeleri tárepinen usı operaciyalardı islew ushın paydalanıladı hám olar qaldıqtıń turaqsızlıǵı menen xarakterlenedi. Sonıń ushın bunday esap betler toparı dáramatlılıq dárejesi menen ajıralıp turadı. Yuridikalıq shaxslarǵa ashılǵan talap etip alınǵansha esap betlerindegi qarjılar boyınsha procentler ulıwma tólenbewi de múmkin.
Bunday payda, negizinde klientlerdi esap kassa xızmetleri ushın tólew qarjıların talap etip alǵansha esap betlerinde minimallastırıw hám artıqsha summaların qoyılmalardıń dáramatlıraq formalarına jaylastırıwǵa shaqıradı.
Fizikalıq tárepler ushın ashılǵan talap etip alınǵanǵa shekemgi esap betleri boyınsha procentler derlik májbúriy tártipte ornatıladı, biraq bul boyınsha dáramat hámiyshe múddetli qoyılmalarǵa qaraǵanda tómen boladı. Múddetli qoyılmalar boyınsha procent stavkası kólemi ornatıwdıń áhmiyetli faktorı bolıp, qarjılar qoyılǵan múddet esaplanadı.
Oraylıq bank emissiya orayı retinde makroekonomikalıq dárejedegi pul aylanısı hám bank sistemasınıń likvidliligi kózqarasınan kommerciyalıq banklerdiń olar tárepinen tartılǵan qarjılarınan paydalanıw imkaniyatların turaqlı túrde tártipke salıp turadı.
Teoriyalıq tárepten zamanagóy bank sistemasında naq pulsız aylanıslardıń rawajlanıwı nátiyjesinde dáslepki qáliplestirilgen depozitlerdi (dáslepki yaki real depozitler Oraylıq bank tárepinen shıǵarılǵan naq pullar tiykarında qáliplestiriwdi talap etedi) sheklenbegen túrde bir bankten ekinshi bankke ótkeriw, sonıń menen birge kommerciyalıq bankler tárepinen berilip atırǵan kreditlerdi sheksiz arttırıw imkaniyatı bar.
Sırt el teoriyasında bul proces depozit multiplikaciyası (yaǵnıy qarjılardıń bir bankten basqasına shınjır formasında ótkeriliwi) hám kredit ekspanciyası dep atalǵan.
Oraylıq bank tárepinen ornatılǵan májbúriy rezerv talapları bank sistemasında depozit hám kreditlerdi arttırıwdıń tikkeley sheklewshisi bolıp xızmet etedi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen tastıyıqlanǵan 1996-jıl 20-apreldegi 41-sanlı Kredit resursları aukcion ótkeriw Tártibine sáykes Ózbekstan Respublikası valyuta birjasında (ÓRVB) finanslıq qurallardı sumda hám sırt el valyutasında jaylastırıw boyınsha aukcionlar ótkeriw tártibi belgilengen.
Aukcionlarda tómendegi operaciyalar islenedi:
- Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń (bunnan keyin – Oraylıq bank) kreditlerin aukcionǵa jaylastırıw;
- depozit amanatların aukcionǵa jaylastırıw;
- bankler aralıq kreditlerdi aukcionǵa jaylastırıw.
Kredit resursları aukcion ámelge asırıwdan tiykarǵı maqset ishki finans bazarın salamatlastırıw hám bekkemlew bolıp tabıladı.

11.3. Kredittiń bahasına tásir etiwshi faktorlar

Banktiń procent siyasatı kredit siyasatınıń tiykarǵı bólimi sanaladı. Bul siyasat túrli kreditler hám qarızdarlar boyınsha belgileniwshi procent stavkaların anıqlawda paydalanılatuǵın tómendegi 3 faktordı ishine aladı:

- Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń qayta qarjılandırıw stavkası;
- kredit resursları (óziniki hám tartılǵan qarjılar) derekleri;
- kreditlew, qarızdarlar túrleri hám baǵdarları
Kreditlerdiń bahasına tómendegi faktorlar tásir etedi.
I. Bank tárepinen berilgen kreditlerdiń ekonomikanıń tarmaqları arasında jaylastırılıw jaǵdayı.
Usı baǵdarlardıń áhmiyeti sonda, kommerciyalıq bankler kredit portfelin diversifikaciyalawdıń tiykarǵı ólshemlerinen biri kreditlerdi klientlerdiń tarmaq ózgesheligine qaray jaylastırılǵanlıǵı sanaladı. Usı tárepinen alǵanda, usı baǵdar kredit siyasatınıń nátiyjeliligin belgilewde esapqa alınatuǵın tiykarǵı faktorlardan biri sanaladı.
II. Kommerciyalıq bank tárepinen berilip atırǵan qısqa múddetli hám uzaq múddetli kreditlerdi óz ara salıstırıw.
Kommerciyalıq bankler jumısınıń mazmunı eń dáslep qısqa múddetli kreditlew institutları sanaladı. Olar xojalıq subyektleriniń aylanba qarjılarına bolǵan talaplardı qanaatlandırıwda áhmiyetli rol oynaydı.
Kópshilik rawajlanıp atırǵan ellerde inflyaciya dárejesiniń joqarı hám turaqsız ekenligi kommerciyalıq banklerdiń kredit portfelinde qısqa múddetli kreditlerdiń salmaǵı jáne de artıwına sebep boladı.
Inflyaciya dárejesi joqarı bolmaǵan hám turaqlı bolǵan sharayatta uzaq múddetli kreditler artıwı kommerciyalıq banki dáramat bazasın bekkemlewdiń sınalǵan usıllarınan biri sanaladı.
III. Kommerciyalıq bankler tárepinen berilgen jámi kreditlerde múddeti ótken kreditler salmaǵınıń ózgeriwi.
Kommerciyalıq bankler tárepinen berilgen jámi kreditlerde múddeti ótken kreditler salmaǵınıń ózgeriwi kredit siyasatınıń nátiyjeliligin kórsetiwshi tiykarǵı kórsetkishlerden biri sanaladı.
Rawajlanǵan sırt eller bank ámeliyatında, atap ótkende, Batıs Evropa elleriniń bank ámeliyatında múddeti ótken kreditler jámi kredit qoyılmalarındaǵı salmaǵınıń 3 procentinen aspawı normal jaǵday sanaladı. Bul kórsetkishke jol qoyılıwı múmkin bolǵan shegara muǵdarı 5 procentti quraydı.
IV. Kreditlerden alınǵan procentli dáramatlardıń jámi procentli dáramatlardaǵı salmaǵınıń turaqlılıǵın támiyinlew.
Kommerciyalıq banktiń finanslıq turaqlılıǵın támiyinlewdiń birinshi faktorlarınan biri kreditlerden alınǵan procentli dáramatlardıń jámi procenti dáramatlardaǵı joqarı hám turaqlı dárejesin támiyinlew bolıp tabıladı. Bunıń sebebi sonda, kreditlew kommerciyalıq bankler jumısınıń tiykarǵı baǵdarı sanaladı. Sonıń ushın bankler jalpı dáramatınıń tiykarǵı bólegin kreditlewden alıwı kerek.
V. Kreditlew formalarınan paydalanıw dárejesi.
Kreditlew formalarınan tolıq paydalanıw kredit siyasatınıń nátiyjeliligin artıwına xızmet etiwshi tiykarǵı faktorlardan biri sanaladı.
Kreditlew formaları banktiń kreditlew imkaniyatın arttırıwǵa tikkeley tásir jasaydı.
Házirgi waqıtta respublikamız bank ámeliyatında kreditlewdiń tiykarınan eki formasınan paydalanılmaqta. Bular klientti ayrıqsha ssuda esap betinen kredit liniyasın ashpastan kreditlew forması hám faktoring túri.
Respublikamız kommerciyalıq bankleri tárepinen kreditlewdiń overdraft, kontokorrent, kredit liniyasın ashıw jolı menen kreditlew, forfeyting formalarınan paydalanbay atırǵanı olardıń kredit siyasatınıń nátiyjeliligine keri tásir etedi.
VI. Procentlerdi kótermew dárejesine iye kreditler hám olarǵa esaplanǵan procent muǵdarınıń ózgeriwi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń 1998-jıl 2-dekabrdegi «Kommerciyalıq banklerdiń kreditleri boyınsha procentlerdi kótermew siyasatı haqqında»ǵı Nızamǵa muwapıq bankler tómendegi jaǵdaylarda kreditlerge procent esaplawdı toqtatadı:
a) bir jılǵa shekem múddetke berilgen kreditler ushın kredittiń tiykarǵı summasın hám procentlerin tólew 90 kún hám onnan artıq múddetke keshiktirilip, jaqsı támiyinlengen hám tiklew procentlerindegi kreditler buǵan kirmeydi;
b) bir jıldan artıq múddetke berilgen kreditler ushın kredittiń tiykarǵı summasın hám oǵan esaplanǵan procentlerin tólew 90 kún hám onnan artıq múddetke keshiktirilgen bolsa, jaqsı támiyinlengen hám tiklew proceslerindegi kreditler buǵan kirmeydi;
v) berilgen kredittiń tiykarǵı summası yaki oǵan esaplanǵan procentlerdiń qaytarılıw múddeti neshe kúnge keshiktirilgenine qaramastan, banklerde gúman oyatqan halda.
Procent esaplaw toqtatılǵan kúnnen baslap esaplanǵan procentler summası tiyisli procentli dáramatlar esap betinen shegirip taslanıwı lazım. Bunda tiyisli procentli dáramatlar esap beti debetlenedi, 16309- «Esaplanǵan, biraq óndirilmegen qarızlar» esap beti kreditlenedi.
VII. Banklerdiń kreditlewde girew obyektlerinen paydalanıw nátiyjeliligi.
Respublikamız kommerciyalıq banklerdiń jumısında kreditlerdi girew tiykarında beriw kredit siyasatınıń baslı baǵdarlarınan biri sanaladı. Sonlıqtan, girew obyektlerinen únemli paydalanıw máselesin talqılaw úlken áhmiyetke iye. Bunda tiykarǵı itibar girew obyektlerin satıp kreditlerdiń tiykarǵı qarız summası hám olarǵa esaplanǵan procentlerdi óndiriwge qaratıladı.
VIII. Kommerciyalıq banklerdiń jeterli dárejede turaqlı resurs dereklerine iye bolıwı.
Kommerciyalıq banklerdiń nátiyjeli kredit siyasatın islew imkaniyatı tikkeley olardı jeterli dárejede kredit resursları menen támiyinlengenligine baylanıslı.
Bazar ekonomikasında banklerdiń jumısında xojalıq subyektleriniń kreditlew funkciyası birinshi dárejeli áhmiyetke iye bolǵanı ushın bankler jumısınıń nátiyjeliligi hám likvidliligin támiyinlew ushın banklerdiń kredit siyasatın túrli islep shıǵarıwǵa itibar beriw zárúr.
Bankler alatuǵın dáramat onıń aktiv operaciyaları nátiyjesinde, tiykarınan kredit operaciyalar sebepli payda bolıwı bankler tárepinen kredit siyasatın aqılana tańlaw hám ótkeriwdi talap etedi.
Kommerciyalıq banklerdiń qayta qarjılandırıw siyasatı – bul tuwrıdan-tuwrı kreditlew, veksellerdi esapqa alıw, qımbat bahalı qaǵazlardı girewge alıp kreditler beriw hám kredit aukcionların ótkeriw jolı menen ámelge asırıladı.
Joqarıdaǵılardan kelip shıǵıp Oraylıq banktiń qayta qarjılandırıw operaciyası tómendegi usıllarda júrgiziliwi múmkin:
- banklerdiń ıqtıyarındaǵı veksellerdi esapqa alıw jolı menen kreditlew,
- kommerciyalıq bankler ıqtıyarındaǵı qaǵazlardı girewge alıw jolı menen kredit beriw. Bunday kreditler lombard kreditler delinedi.
Ózbekstan Respublikasında Oraylıq bank ornatılǵan qaǵıydalarǵa tiykarlanıp, tómendegi aktivlerdi girewge alıp 3 ayǵa shekemgi múddette kreditler beriwi múmkin:
- altın, shet el valyutası, xalıqaralıq rezervler kategoriyasına kiriwshi valyuta baylıqları hám basqa baylıqlar;
- mámlekettiń qarız minnetlemeleri hám mámleket tárepinen kepillengen basqa qarız quralları;
- Oraylıq bankte depozitke ótkerilgen hám onıń depozitariyası ushın maqul kelgen zattı satıp alıwı hám satılıwına ruqsat berilgen hám Oraylıq bank olar menen usı nızam sheńberinde basqa túrli operaciyalar ótkeriwi múmkin aktivler;
- tóleniwine bankler kepillik bergen kommerciyalıq vekseller tiykarında kredit beriwge boladı.
Lombard kreditin beriw, qaytarıw hám olardan paydalanǵanı ushın procent tólew tártibi ulıwmalıq tiykarda islenedi hám ol qarız esap beti boyınsha kredit tártibine usaydı.
Tiykarǵı jumıs penen baylınıslı tovar materiallıq baylıqlar, orınlanǵan jumıslar, kórsetilgen xızmetler haqısın tólew maqsetinde dúzilgen pul esaplasıw hújjetleri pulın tólew ushın qabıl etiledi. Qarız alıwshı bankke girewge qoyǵan qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha alınatuǵın dáramatlarǵa qosılmaydı.
Qımbat bahalı qaǵazlardı girewge alıp kredit shártnaması dúzilgennen keyin bank qımbat bahalı qaǵazlar emitetine onıń qımbat bahalı qaǵazların girewge qoyıw kelisimi dúzilgenligin hám qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha dáramatlar kiritiliwi lazım bolǵan depozit esap betin belgili etedi.
Lombard krediti beriletuǵın jaǵdaylarda girewge qoyılǵan qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha alınatuǵın dáramatlar qarız alıwshınıń múddetsiz depozit esap betine qoyıladı (depozit shártnamasın rásmiylestirmesten, eń birinshi olardı saqlaw qárejetlerin qaplawǵa, sonday-aq, kreditten paydalanıw ushın procentlerdi tólewge baǵdarlandırıladı.
Kredit procesinde bank girewge qoyılǵan qımbat bahalı qaǵazlar kotirovkası birja kursındaǵı ózgerisler tuwralı maǵlıwmat toplap baradı.
Kredit dawamında fond birjasında ótkerilgen sawda nátiyjelerine qaray girewge qoyıl qımbat bahalı qaǵazlar qunı tómenlegen bolsa, onda kredit komitetiniń qararına muwapıq usı summada qosımsha támiynat beriw talabı bildirliwi yaki kredit muǵdarı qaytarıladı.
Tovar girewi astındaǵı lombard krediti. Lombard krediti ushın girew kórinisindegi tek bahalı tovarlar, olardıń sawdası birjada júrgiziliwi, tovar partiyasınıń muǵdarı hám sapasın belgilew menen bir waqıtta bahasın da anıqlaw múmkinshiligin beriw shárti.
Qımbat bahalı metall girewi astındaǵı kredit. Bul lombard kreditiniń eski usıllarınan, házir kem qollanıladı. Girewdi bahalawdaǵı qunı bul tiykarınan altın teńgeler, slitkalar, gúmis, platina hám basqalar derlik 95% qımbat bahalı metall bahasına tuwrı keledi.
Lombard krediti – kreditlewdiń bul usılı tiykarınan likvid mal-múlk esaplanǵan altın taǵınshaqlar girew tiykarında kredit beriwge tiykarlanadı. Bul kredit shólkemi ushın derlik risk dárejesi tómen degeni. Sebebi, altın buyımlar ázelden joqarı likvidli tovarlar. Biz kreditlewdiń bul usılı arqalı pul qarjılarına mútáj bolǵan islep shıǵarıw hám sawda komplekslerin finanslap barıladı.
Usılayınsha Oraylıq bankler bazarlarınıń ortasha procent stavkaların belgileydi. Usı sharayatta barlıq bazarlar, sonnan kredit hám kapital bazarları ushın bazalıq procent stavkaları qabıl etiledi.
Banktiń kredit siyasatı bank resursları, olardıń jaylastırılıwı menen tikkeley baylanıslı. Bank resurslarınıń tiykarǵı bólegi tartılǵan qarjılar, sonnan yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdiń depozitlerinen quraladı. Sonday-aq, házirgi kúnde tartılǵan resurslar ishinde bankler aralıq kredit te ayrıqsha orın tutadı.
Depozitler boyınsha beriletuǵın procent stavkaları, sonday-aq, basqa bankten alınǵan kredit ushın procent stavkaları bank tárepinen beriletuǵın kredittiń procent stavkaları menen baylanıslı boladı.
Kredit siyasatına anıq hám tolıq tayarlanıw hám túsindiriw hárbir bank ushın kreditlew procesin natiyjeli shólkemlestiriw ushın tiykar boladı. Bank tárepinen toplanǵan resurslardı tuwrı hám aqılana jaylastırıw banktiń kredit siyasatınıń sapasına baylanıslı.
Kredit siyasatı sapası hám jaǵdayına qaray bank tartqan resurslardı tuwrı jaylastırıw hám aldınnan gózlengen kredit siyasatı sıpatında alıw múmkinshiligi jaratıladı hám jaǵdayına qarap bank tartqan rusursların tuúrı jaylastırıu hám aldinnan gozlengen daramad alıu imkaniyatı jaratıladı.