Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. «Bank» túsinigi hám onıń ekonomikalıq mazmunın túsindiriń.

2. Bankler – xojalıq júrgiziwshi kárxana sıpatında.
3. Bazar ekonomikasında kredttiń sociallıq funkciyalarınıń ózgesheliklerin aytıp beriń.
4. Bank akcioner shólkem sıpatında.
5. Ózbekstan kommerciyalıq banklerinde menedjmentti rawajlandırıw ne ushın kerek?
6. Ózbekstan Respublikası bank sisteması jaǵdayı hám rawajlanıw keleshegi neden ibarat?
7. Banklerdiń operaciyaları hám olardıń dúzilisi qanday ózgeshelikke iye?
8. Xalıq pul dáramatları hám qárejetlerin teńlestiriw mashqalaları nede óz kórinisin tapqan?

XIV BAP. ORAYLÍQ BANK HÁM ONÍŃ FUNKCIYALARÍ

Joba:

14.1. Oraylıq banktiń maqseti hám dúzilisi.

14.2. Oraylıq banktiń wazıypaları hám funkciyaları.
14.3. Oraylıq banktiń «banklerdiń banki» funkciyası.
14.4. Oraylıq banktiń «mámlekettiń banki» funkciyası.


Tayanısh sózler: pul turaqlılıǵı, emission, bankler banki, mámleket banki, valyuta, rezerv.

14.1. Oraylıq banktıń maqseti hám dúzilisi

Negizinde Oraylıq bank – bul mámleket banki, basqa múlk formasındaǵı bank. Mısalı, Angliya banki, Franciya banki, Bundes bank, Yaponiya banki, Shveycariya milliy banki, Finlyandiya banki hám basqa jalǵız banklerden quraladı. Biraq AQSh Oraylıq banki 12 aymaqlıq Federal banklerden, yaǵnıy federal rezerv sisteması (FRS) basqarıw keńesi tárepinen basqarılatuǵın bólimlerden ibarat.

Oraylıq bank kapitalında bolǵan múlk formasına qaray olar Mámleket (kapital mámleketke tiyisli) akcioner hám aralas kapitallı túrlerge bólinedi.
Ayırım Oraylıq bankler Mámleketlik bankler kórinislerinde qáliplesedi. Olarǵa nemec Federal Banki (Germaniya Bundes banki). 1957-jılı Riks bankiniń dawamshısı (1975-jılı payda bolǵan) bolıp qáliplesti. Bazı Oraylıq bankler – aldın jeke bank, mısalı, Angliya banki (1694), Franciya banki (1800) sıpatında, keyin bolsa milliylestirilip mámleketlik bankke aylandırılǵan.
Akcionerlik Oraylıq bankler qatarına AQSh FRS (Federal Rezerv sisteması) kirgiziwge boladı. FRS 1913-jıldaǵı Federal Rezerv tiykarında payda bolǵan aralas túrdegi Oraylıq banklerge kiredi, kapitalında mámleketlik, akcionerlik hám jeke kapital bar bankler qatarına kiredi.
Bul toparlar qatarına kiriwshi Yaponiya banklerin (1882-j) mısal etiw múmkin. Nızam boyınsha 1942-jılı 55% ustav kapitalı mámleketke tiyisli. Derlik barlıq ellerde Oraylıq bank huqıqıy normaların tártipke salıwshı, anıqlawshı (belgilewshi) nızamlar bar.
Túrli ellerde Oraylıq banklerge túrli funkciyalar belgilep beriliwi múmkin. Degen menen Oraylıq bank bárqulla mámleket hám bank belgilerin ózinde jámlestirilgen, mámlekettiń tártipke salıwshı organı bolıp tabıladı.
Mámlekettiń Oraylıq banki – usı mámleket bank sistemasınıń tiykarǵı bólegi bolıp tabıladı. Oraylıq bank – birinshi gezekte mámleket hám ekonomika arasında dáldalshı bolıp xızmet etedi. Biraq Oraylıq bank óz aldına payda alıwdı maqset etip qoymaydı.
Oraylıq bank jumısınıń tiykarǵı maqsetleri:

• 
  bahalardıń;
  
• 
  bank sistemasınıń;
  
• 
  tólew xızmetleri islewiniń turaqlılıǵın támiyinlewden ibarat.
  

Búgingi kúnde hárqanday mámlekettiń finans-kredit sistemasında eń tiykarǵı orındı rásmiy pul-kredit siyasatın júrgiziwshi – Oraylıq bank iyeleydi. Óz gezeginde pul-kredit siyasatı byudjet siyasatı menen birge ekonomikanı mámleket dárejesinde tártipke salıwdıń tiykarı bolıp tabıladı.
Bankler payda bolıwınıń baslanǵısh dáwirlerinde olar oraylıq emissiya yaki kommerciyalıq bankler bolıp emes, al olardıń arasında házirgidey bóliniw de bolǵan emes.
Bank isi rawajlanıwınıń birinshi basqıshlarında rawajlanǵan ellerde kommerciyalıq bankler kapitalların jıynaw maqsetinde aylanısqa banknotalar shıǵarǵan.
Banklerdiń irilesiwi, banklerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde banknotalardı aylanısqa shıǵarıw iri kommerciyalıq bankler qolına ótken hám keyin bir iri bankke berilgen. Bul bank milliy yaki emissiyalıq bank sońınan Oraylıq bank dep atalǵan.
Oraylıq bank yaǵnıy kredit sistemasın basqarıp turıwshı, barlıq bankler xızmetin qadaǵalawshı kredit institutı sıpatında kórinedi.
Jáhán ámeliyatında Oraylıq bankler payda bolıwınıń eki tiykarǵı jolı bar.
Birinshi jol – bul uzaq dáwir dawamında kommeciyalıq banklerdiń rawajlanıwı nátiyjesinde, olardı qarjılandırıw jolı menen Oraylıq banklerdiń talqılanıwı. Buǵan mısal etip Angliya bankin 1844-jıl, Franciya bankin 1848-jıl, Ispaniya banki 1874-jıl, Germaniya Reyxsbanki – 1875-jıl, Italiyada 1893-jılı, Ispaniyada 1874-jılı bar banklerdiń emissiyalıq oray sıpatında xızmet kórsetiwge beyimleskenin keltiriwge boladı.
Ekinshi jol – shólkemlestirilgennen keyin Oraylıq bank – emissiyalıq oray sıpatında qabıl etilgen bankler. Bunday banklerge AQShtıń Federal bankler, 1913-jılları kóplegen Latın Amerika ellerinde shólkemlestirilgen bankler, Avstriya banki hám basqlardı keltiriwge boladı.
AQShta Oraylıq bank funkciyasın 20 federal rezerv banklerinen ibarat Federal Rezerv sisteması artqaradı. Federal rezerv bankler akcionerlik bankler bolıp, bul banklerdiń akcionerleri sıpatında milliy kommerciyalıq bankler xızmet kórsetedi. Kommerciyalıq bankler akcioner sıpatında divident aladı. Divident muǵdarı 6% ten aspawı kerek.
Oraylıq bankler orınlawshı shólkemler tásirisiz, óz jumısın islewi lazım.
Dúnyada óz jumısın júrgiziwde eń ǵárezsiz banklerden biri bul nemec Federal banki – Bundes bank. Geypara ellerde Oraylıq bank parlamentke esap beredi. Kóp jaǵdaylarda Oraylıq bankler jumıs islegende ǵárezsiz bolsa da, usınıń menen birge mámleketlik bank esaplanadı.