Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

10.3. Kredittiń tiykarǵı principleri

Kredit qatnasıqları ekonomikada bar anıq metodikalıq tiykarlarǵa súyenedi. Onıń tiykarǵı elementleri bolǵan ssuda kapitalı bazarı operaciyaları belgili principler tiykarında júrgiziledi. Bul principler kredit rawajlanıwınıń birinshi basqıshında kózge taslanǵan edi. Sońınan bolsa olar mámleketler hám xalıqaralıq kredit nızamshılıǵına ayqın óz kórinisin taptı. Ekonomikalıq kategoriya sıpatında kredit birneshe principlerge iye. Bular kredittiń qaytarıp beriliwi, kredittiń múddetke iyeligi, kredittiń támiyinlengenligi, maqseti hám tólew principleri.

10.2 -sızılma¹⁸. Kredittiń principleri

Kredittiń qaytarıp beriliw principi

Bul princip kredittiń ǵárezsiz ekonomikalıq kategoriya ekenliginiń shárti, qaytarıp beriw kredittiń ulıwma belgisi esaplanadı, qaytarıp beriw óz-ózinen payda bolmaydı: materiallıq proceslerge, baha aylanısınıń juwmaqlanıwına tiykarlanadı. Biraq, aylanısınıń juwmaqlanıwı – bul qaytarıp beriw emes, qaytarıp beriw ushın tiykar tayarlaw degeni. Kreditti qaytarıw aylanıstan shıqqan qarjılar qarız alıwshıǵa pullardı qaytarıw múmkinshiligin bergende qaytarıladı, qaytarıp bermew eki tárepleme sáwlelenedi, bul kreditor ushın da, qarız alıwshı ushın da birdey áhmiyetli sanaladı.
Qunı qaytarıwshı háreketinden huqıqıy tárepi de áhmiyetli. Qanday da múddetke beriletuǵın qunǵa iyelik huqıqı kreditordan qarız alıwshıǵa ótpeydi.
Qarızǵa beriletuǵın qun tek belgili bir múddetke ǵana óz iyesi qolınan uzaqlasadı, biraq iyesin ózgertpeydi.
Bos turǵan resurslardı akkumulyaciyalawshı bankler bul resurslarınan óz resursları retinde paydalana almaydı. Bank qarızǵa beriwshi qarjısınıń iyesi kárxana, shólkem, shaxslar.
Qaytarıp beriw belgili bir shártnamada óziniń kórinisin tabadı.
Qaytarıp beriw obyektiv belgi sanaladı. Kreditti qaytarıp beriwshi tárep onı basqa ekonomikalıq kategoriyalardan, sonnan finanstan ózgesheleniw múmkinshiligin beredi.
Kreditten nátiyjeli paydalanıw tiykarındaǵı qaytarıp beriw – pitimi bank xızmetiniń oraylıq punkti sanaladı. Kredittiń bul principi ámeliyatta kredit hám onnan paydalanıw ushın procent summasın kredit bergen mekeme esabına ótkeriw jolı menen tólenedi. Usı jol menen bankler kredit resurslarınıń qayta tikleniwin támiyinleydi. Burınǵı awqam dáwirinde oraylasqan jobalı ekonomika sharayatında kreditlewdiń «qaytarılmaytuǵın ssuda» dep atalıwshı rásmiy emes túsinigi bar edi. Bul formada xalıq xojalıǵınıń kóp tarmaqlarında, ásirese awıl xojalıǵı tarawında keń tarqalǵan edi. Kredit mámleket banki tárepinen qarız alıwshınıń finanslıq ahwalın esapqa almay beriletuǵın edi. Óziniń ekonomikalıq mazmunına qaray qaytarılmaytuǵın ssudalar byudjet subsidiyalarınıń qosımsha forması sıpatında kórinedi. Bazar ekonomikası sharayatında «qaytarılmaytuǵın kredit» túsinigi bazar ekonomikası principlerine jat, bunday kredittiń ámeliyatta bolıwı ekonomika ushın júdá qáwipli.
Kredittiń múddeti
Bul princip kredit beriwshiden alınǵan kreditti óz waqtında qaytarıp beriw múddetin, yaǵnıy kredittiń qanday múddetke berilgeni menen xarakterlenedi. Bunda usı múddet principine qaray uzaq hám qısqa múddetli kreditlerge bólinedi.
Kredittiń múddetlilik principi qarızdar ushın qolay bolǵan hárqanday waqıtta emes, al kredit pitiminde kórsetilgen múddette kredittiń qaytarılıwı zárúr ekenligin bildiredi. Kredittiń múddetliligi eki tárep, kreditor hám qarız alıw ushın áhmiyetli. Eger kdetior procenti menen óz waqtında qaytarıp alsa, onı iyesine qaytarıw yaki taǵı kreditke beriw imkaniyatına iye boladı. Qarız alıwshı kreditti nátiyjeli paydalanıp, óz waqtında kreditorǵa qaytarıwı hám usınıń menen shártnamadaǵı jaza sharalarınan qutılıwǵa umtıladı. Kredittiń múddeti boyınsha kredit shártnamasında kórsetilgen shártlerdiń buzılıwı nátiyjesinde qarız beriwshi qarız alıwshıǵa ekonomikalıq sharalar (járiyma formasında, kredit boyınsha procentti kóteriw, kredit múddetin qısqartıw hám basqa)dı qollanılıwı múmkin. Bular da járdem bermese qarız beriwshi finanslıq talaplardı xojalıq sudı arqalı óndirip alıwı múmkin. Kredittiń múddetililigi kelip túsiwshi karjılar qayta islew múddetine, islep shıǵrılǵan ónimdi jiberiw múddetine, tovarlardı satıw múddetine hám aqırǵı nátiyjede aylanba fondlardıń aylanısınıń tezligine baylanıslı.
Kredittiń támiyinlengenligi
Bul princip járdeminde xalıq xojalıǵınıń rawajlanıwında qun hám materiallıq islep shıǵarıw arasında bolıwı zárúr bolǵan proporciyalardıń bir normada bolıwı támiyinlenedi. Bul principtiń tiykarǵı mánisi sonda, bunda xojalıq aylanısında qatnasıwshı bank qarjılarınıń hárbir somına belgili baylıqlardıń bir somı qarama-qarsı turıwı kerek. Bankler tárepinen xalıq xojalıǵı tarmaqlarına berilgen kreditler tolıq tovar materiallıq baylıqları hám belgili qárejetler menen támiyinlengen bolıwı kerek. Tarmaqlarǵa támiyinlenbegen kreditlerdiń beriliwi bank kreditleriniń bankke qaytıp kelmesligine tiykar boladı. Bul óz gezeginde banktiń likvidliligine hám pul aylanısına úlken tásir kórsetedi. Sonıń ushın da bazar ekonomikası sharayatında bankler tárepinen beriletuǵın kreditlerdiń tovar materiallıq baylıqlar hám qárejetler menen támiyinlengen bolıwına ayrıqsha itibar berilmekte. Házirgi waqıtta bul procestiń ámelge asırılıwın tómendegishe sáwlelendiriwge boladı.
Kredit alıp atırǵan kárxana bankke tovar yaki tovar hújjetlerin, basqa formadaǵı múlkti girewge qoyadı hám bank bergen kredit qarız ornın qaplaw huqıqına iye boladı. Geyde kredit varrant tiykarında da beriliwi múmkin (varrant – girew ushın xızmet etiwshi hújjet). Bunda kreditordıń berip atırǵan krediti tovar-materiallıq baylıqlar menen támiyinlengenligine isenim payda etiwi kerek.
Bank ssudaların tovar-materiallıq baylıqlar menen tolıq támiyinlengenligi pul aylanısınıń turaqlılıǵın támiyinleydi, sebebi bankte pullardıń naq pulǵa hám kerisinshe aylanıwı transformaciyalanıp turadı.
Juwmaqlap aytqanda, kredittiń támiyinleniw principi qarız alıwshı ózine alǵan minnetlemelerin buzǵanda qarız beriwshiniń múlkdarlıq máplerin qorǵawdı támiyinleydi hám óziniń ámeliy kórinisin kreditti girew tiykarında beriwde tabadı. Bul ulıwma ekonomikalıq turaqlılıqqa erisiw dáwirinde ásirese áhmiyetli.
2008-jılı payda bolǵan jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısınıń sebeplerinen biri de usı kredittiń támiyinleniw principi buzılıwı sanaladı. Bul jaǵday «Amerika Qurama Shtatlarında ipotekalı kreditlew sistemasında júz bergen jaǵdaydan baslandı. Soń bul procestiń kólemi keńeyip, iri bankler hám finanslıq sistemalardıń likvidlilik, yaǵnıy tólew qábileti hálsirep, finanslıq daǵdarısqa alıp keldi». Álbette, bul faktor kredittiń támiyinlengenlik principiniń áhmiyetin asıradı.
Tólew principi
Bul princip aylanba fondlardıń sheńber túrinde aylanıwın, keńeytilgen tákirar islep shıǵarıw procesin támiyinlewshi tólew resursları summasın avanslastırıw zárúrliginen kelip shıqtı.
Bul principke tiykarlanıp kárxanalar paydalanılǵan qarızları ushın kreditorǵa procent formasında tólemdi ótkeredi. Kredittiń tóleniwi onı tolıq summada óz iyesine qaytarılıwın emes, sonıń menen bir kredit ushın procent formasındaǵı tólem menen qaytarılıwın kórsetedi. Demek, kreditor óz qarjıların hesh waqıtta óz turısında qaytarıp alıw shárti menen bermeydi, bunda ol qarjısın qarızǵa bergeni ushın belgili bir tólem talap etedi (procentsiz jeńilletilgen kreditler buǵan kirmeydi).
Kreditti tólew tek bankler xızmetiniń maqsetine kirip qoymastan, kárxanalardıń tikkeley paydasına baylanıslı boladı hám unamlı tásir kórsetedi.
Kredit ushın haqı tólewdiń ekonomikalıq mánisi qarız beriwshi hám qarız alıwshı arasındaǵı qosımsha alınǵan paydanıń bólistiriliwin esapqa alıwda kórinedi. Kórip shıǵıp atırǵan principtiń ámeliyatta úsh tiykarǵı funkciyasın artqarıwshı bank procenti normasın ornatıw procesinde kórinedi:
- huqıqıy shaxslar paydasınıń hám fizikalıq shaxslar dáramatınıń bólistiriliwi;
- islep shıǵarıwdı tártipke salıw hám ssuda kapitalınıń bólistiriliwi arqalı tarmaq, tarmaqlar aralıq hám xalıqaralıq kólemge aylandırıw;
- ekonomikalıq rawajlanıwdıń daǵdarıslı basqıshında bank klientleriniń pul qarjılarınıń inflyaciyadan qorǵaw hám basqalar;
- ssuda procentiniń stavkası ssuda kapitalınan alınǵan jıllıq dáramat summasınıń berilgen kredit summasına salıstırmalı anıqlanıp, kredit resurslarınıń bahası sıpatında kórinedi.
Kredittiń maqsetliligi
Bul principtiń mánisi sonda, qarız alıwshı tárepinen kreditor anıq bir maqsetti ámelge asırıwǵa baǵdarlanǵan bolıwı zárúr. Kredittiń qaysı maqsetke baǵdarlanıwı, mısalı, tovar materiallıq baylıqlar satıp alıwǵa yaki islep shıǵarıw qárejetlerin jabıwǵa hám basqa anıq bir obyektke maqsetli baǵdarlanǵanlıǵı kárxana menen bank arasında dúzilgen kredit shártnamasında kórsetilgen boladı. Kárxana alǵan kreditin tek kredit shártnamasında kórsetilgen jumıstı islewge jumsawı kerek.
Bunda kredit belgili, anıq obyektke: islep shıǵarıw qárejetlerine, islep shıǵarıw rezervlerine, tayar ónimlerge, jiberilgen tovarlarǵa, esaplasıw hújjetlerine hám basqalarǵa beriledi.
Joqarıda keltirilgen principler kredittiń ekonomikalıq kategoriya sıpatında bolıwı hám háreket etiwiniń áhmiyetli táreplerin ózinde sáwlelendiredi.
Biziń pikirimizshe, bazar qatnasıqlarında joqarıda keltirilgen principlerden tısqarı, kreditten aqılǵa muwapıq paydalanıwdı kórsetiwshi princip kredittiń nátiyjeliligi principin kirgiziwimiz kerek. Bul princip tek kredit hám procent summasın bankke qaytarıp tólewdi emes, al usı kredit járdeminde kreditlenetuǵın yaki qarjlandırılatuǵın taraw, tarmaq, kárxana qansha nátiyjelilikke erisiwin sáwlelendiriw kerek. Bazar qatnasıqlarında beriletuǵın kreditler belgili bir joybarlardıń isleniwine baǵdarlanadı. Bankler joybarlardı kreditlew yaki qarjılandırıwdan aldın joybardı islew ushın baǵdarlanatuǵın qarjılardıń nátiyjeliligin esaplap shıǵıwı lazım. Eger biz bazar ekonomikası joqarı rawajlanǵan ellerde kreditlew hám joybarlardı qarjılandırıw ámeliyatına itibar bersek, olarda kárxana, shólkemlerge kredit beriwden aldın ajıratılatuǵın qarjılardıń nátiyjeliligi esaplap shıǵıladı. Eger joybarǵa qoyılatuǵın qarjılar nátiyje beretuǵın bolsa ǵana, usı joybar ushın qarjı ajıratıladı.
Kredittiń nátiyjeliligin támiyinlew ushın dúnyanıń rawajlanǵan elleri ámeliyatta kreditlewdiń biz ushın jańa qaǵıydası qollanıladı. Bul qaǵıyda kreditlewde «5 Clar qaǵıydası» delinedi.
«5 C»lar qaǵıydasına tiykarlanıp hárbir «C» boyınsha kárxananıń jumısı talqılanadı hám kárxana jumısı talapqa juwap berse ǵana kárxanaǵa kredit beriledi. Qaǵıydaǵa tiykarlanıp «C» háripleri kárxananıń xojalıq jumısınıń tómendegi táreplerin sáwlelendiredi.
Character – qarız alıwshınıń xarakterin hám bazardaǵı abırayın bahalaw;
Capacity – qarız alıwshınıń baslaǵan jumısın aqırına jetkere alıw, tiyisli dáramat alıw, bank kreditlerin qaytarıp beriw qábileti;
Capital – qarız alıwshınıń qárejetiniń jeterliligi;
Conditions – shártler. Bunda ekonomikalıq áhmiyetli hám usı biznesti rawajlandırıw názerde tutıladı.
Collateral – girew (kepillik, qamsızlandırıw, qamsızlandırıw polisi, tovar materiallıq baylıqlar) hám basqalar.

10.4. Kredittiń túrleri hám formaları

Kredittiń tómendegi ǵárezsiz formaları bar:

1. Bank krediti;
2. Kommerciyalıq kredit;
3. Tutınıw krediti;
4. Mámleket krediti;
5. Xalıqaralıq kredit.
Bank krediti bankler tárepinen pul formasında beriletuǵın kredit bolıp, ssuda delinedi.
Puldıń joqarı likvidli aktiv ekenligi hám bank sistemasınıń uzaq múddetli rawajlanıw basqıshtı basıp ótkeni bank kreditin tiykarǵı kredit formasına aylandırıwda áhmiyetli faktor boldı. Kommerciyalıq bankler kreditiniń bahası ssuda kapitalı bazarında qáliplesedi.
Kredittiń bahası qansha joqarı bolsa, oǵan bolǵan talap sonshelli kem boladı. Sonıń ushın Oraylıq bankler hám húkimetler ekonomikada berilip atırǵan kreditler kólemin arttırıw ushın kreditlerdiń pás hám turaqlı procent stavkasın saqlap qalıwǵa háreket etedi. Biraq, máseleniń ekinshi tárepi de bar, kreditlerdiń procent stavkası qansha tómen bolsa, oǵan bolǵan talap artadı, nátiyjede aylanıstaǵı pul muǵdarı kóbeyiwine sebep boladı hám aqıbetinde bul inflyaciya dárejesin arttıradı.
Bank krediti rawajlanıwın belgilewshi keyingi faktor banklerdiń resurs támiynatı. Banklerdiń jeterli dárejede resurs bazasına iye bolıwı kreditlerge bolǵan talaptı qandırıwǵa múmkinshilik beredi. Bılayınsha aytqanda, banklerdiń jeterli dárejede resurs bazasına iye bolıwı bank klientleriniń finanslıq dárejesine baylanıslı.
Bank tárepinen beriletuǵın kreditlerdiń óz waqtında qaytpawı yaki kreditlerdiń qaytıw dárejesiniń joqarılıǵı bank krediti rawajlanıwınıń 3-faktorı sanaladı. 4-faktor banklerdiń kreditlew xızmetin mámleket tártipke salıw hám qadaǵalaw sistemasınıń rawajlanǵanı bolsa, 5-faktor makroekonomikalıq jaǵday hám onıń ózgeriwi sanaladı.
Kommerciyalıq bankler jumısında kreditlewdiń tómendegi formaları bar:
1) Klientti ayrıqsha ssuda esap betinen bir mártelik kreditlew forması. Bunda kredit 1 márteli tólew formasında bankten shıǵadı.
2) Klientti kredit liniyasın ashıw jolı menen kreditlew.Bunda klient ushın kreditlew limiti ornatıladı. Oǵan bir limitten paydalanıw ushın waqıt belgilenedi. Bul formanıń abzallıqları tómendegilerden ibarat:
a) klient hár saparı kredit sorap bankke múrájat etiw minnetlemesinen qutıladı;
b) klient kredit liniyasınıń tek paydalanılǵan bólegi ushın procent tóleydi;
v) bank berilgen kredit ústinen, yaǵnıy shártnamadaǵı shártler orınlanıwı ústinen qadaǵalaw ornatıw múmkinshiligine iye boladı. Eger klient kredit shártnaması shártlerin buza baslasa, bank kredit liniyasın jawıp taslaydı.
3) Kreditlewdiń overdraft forması inglis tilinde sóylesiwshi eller ámeliyatında keń túrde qollanıladı.
Overdaft krediti kolienttiń esap betiniń debetli qaldıǵına beriledi. Klienlerdiń banklerde ashılǵan esap betlerinde tek bir márte debetli qaldıq bolıwına ruqsat etiledi. Bul bolsa bank hám klient arasında overdraft kreditin ashıw boyınsha kelisiw boyınsha.
Overdraft kreditine ssuda esap qaǵazı ashılmaydı hám bul kredit támiynatsız esaplanadı.
4) Kreditlewdiń kontokorrent forması. Bul forma nemec tiline sóylesiwshi ellerdiń bank ámeliyatında qollanıladı. Kontokorrent kreditinde klienttiń esap beti jabıladı hám kontokorrent esap beti ashıladı. Klienttiń barlıq xızmetlerinen túsetuǵın pul túsimleri kontokorrent esap betleriniń kreditinde sáwlelenedi. Klienttiń barlıq tovarlar kontokorrent esap betiniń debetinde sáwlelenedi. Kontokorrent krediti kontokorrent esap betiniń debetli qaldıǵına beriledi. Kontokorrent esap betiniń krediti qaldıǵı ushın bank klientke procent tóleydi, debetli qaldıǵı ushın bolsa klient bankke procent tóleydi.
5) Kreditlewdiń faktoring forması. Faktoring – bul tovar jetkerip beriwshi kreditlew forması bolıp, bunda bank tovar hújjetlerin óziniń diskont stavkası boyınsha regress huqıqı yaki regress huqıqısız satıp aladı.
6) Kreditlewdiń forfeyting forması. Forfeyting – bul francuzsha «afofe» sózinen alınǵan kótere degen mánini ańlatadı.
Forfeyting tovar jetkerip beriwshini kreditlew forması, bunda bank tratta (ótkerme veksel)nı óziniń diskont stavkası boyınsha regress huqıq menen satıp aladı.
Kreditke bolǵan talap qaysı usılda hám múddette, kim tárepinen qandırılıwına hám qarız alıwshılarǵa usınıs etiliwine qaray, kredit taǵı birneshe túr hám formalarǵa bólinedi.
Atap ótkende, kredit óziniń birneshe belgilerine qaray túrlenedi:
-múddetleri boyınsha kredit 3 túrge bólinedi:
- qısqa múddetli kreditler;
- ortasha múddetli kreditler;
- uzaq múddetli kreditler.
Dúnyanıń kóplegen ellerinde qısqa múddetli kreditler degende bir jılǵa shekemgi múddetke berilgen kreditler túsiniledi. Orta múddetli kreditler degende bir jıldan úsh jılǵa shekemgi múddetke, al uzaq múddetli kredit úsh jıldan artıq múddetke berilgen kreditler túsiniledi. ayırım ellerde bolsa kreditlerdiń múddetlerine qaray ajıratıw bar. Mısalı, AQShta bir jıldan segiz jılǵa shekemgi kreditler orta múddetli kreditler delinedi. Xalıqaralıq finans institutlarında bir jıldan bes jılǵa shekem berilgen kreditler orta múddetli kreditler sanaladı.
Ózbekstanda orta múddetli kreditler 2004-jılı biykar etildi. Bir jılǵa shekemgi múddetke berilgen kreditler qısqa, bir jıldan artıq múddetke berilgen kredit uzaq múddetli kredit sanaladı.
Támiyinleniwine qaray 3 túrge bólinedi:
a) tolıq támiyinlengen kreditler, bunda kredittiń támiynatı kredittiń tiykarǵı qarız summası hám onıń procentin jabıwǵa jetedi;
Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki talabı boyınsha támiynat muǵdarı kredit summasına qaraǵanda 125 procentti qurawı kerek.
b) bir bólegi támiyinlengen kreditler, bunda kreditlerdiń támiynatı kredittiń tiykarǵı summası hám procentin jabıwǵa jetpeydi;
v) támiyinlenbegen kreditler, bul kreditler isenimli yaki bankli kreditler delinedi. Bunday kreditler joqarı dárejede tólew qábiletine iye bolǵan isenimli klientlerge beriledi.
Kredit bahasına qaray tómendegi túrlerge bólinedi:
a) arzan kreditler, bul kreditlerdiń procent stavkası ssuda kapitalı bazarında qáliplesetuǵın procent stavkasınan tómen boladı;
b) qun kreditleri, bul kreditlerdiń procent stavkası ssuda kapitalı bazarında qáliplesken procent stavkasınan joqarı boladı;
Risk dárejesi qansha joqarı bolsa, kredittiń procenti de sonsha joqarı boladı.
v) arzan kreditler, bul kreditlerdiń procenti joq.
- tarmaq ózgesheligine qaray kreditlerdiń tómendegi túrleri bar:
1) sanaat krediti;
2) sawda krediti;
3) awıl xojalıǵı krediti hám basqalar.
Tákirar islep shıǵarıw procesleriniń basqıshlarına xızmet etiwge qaray kredittiń túrleri bar:
1) kredit islep shıǵarıw úzliksizligin támiyinlew ushın shiykizat hám materiallar, sonday-aq, islep shıǵarıw quralların satıp alıw ushın beriledi;
2) kredit tovardı satıw procesin qarjılandırıw ushın beriledi;
3) kredit tutınıw procesinde de qatnasadı.
Kreditlew obyektine qaray tómendegi túrlerge bólinedi:
1) shiykizat hám materiallar satıp alıw ushın beriletuǵın kreditler;
2) islep shıǵarıw quralların satıp alıw maqsetinde beriletuǵın krditler;
3) islep shıǵarıw qárejetleri ushın beriletuǵın kreditler. Mısalı, awıl xojalıǵına paxta, biyday, salı eginlerin jetistiriw uzaq waqıt hám kóp qárejetti talap etedi. Kreditler usı qárejetlerdi qarjılandırıw ushın beriledi.
4) tólew aylanbasındaǵı úzliksizlikti qaplaw ushın beriletuǵın kreditler.
Mısalı, kárxanalardıń esap betlerine qarjı kelip túsiw waqtı menen tólemdi islew waqtı arasındaǵı teńlik buzılsa, tólew aylanbasında úzilis júz beredi. Jáne sonı da atap ótiwmiz kerek, mámleket byudjetin orınlaw waqtında da úzilisler payda bolıwı múmkin.
Mámleket byudjeti deficitin jabıw maqsetinde beriletuǵın kreditler.
Kredit tariyxın úyreniwge arnalǵan izertlewlerdiń nátiyjeleri boyınsha, kommerciyalıq kredit bank kreditinen aldın payda bolǵanın kórsetedi.
Kommerciyalıq kredit. Ekonomikada kredit qatnasıqlarınıń payda bolıwınıń dáslepki formaları bolıp, veksel aylanısın payda etken hám naq pulsız esaplasıwdıń rawajlanıwına járdem bergen. Kommerciyalıq kredit subyektleri sıpatında yuridikalıq shaxslar: tovar jetkerip beriwshi hám tovar satıp alıwshı kárxanalar, kredittiń obyekti sıpatında satılıp atırǵan tovar qatnasadı. Kommerciyalıq kredit óziniń ámeliy kórinisin huqıqıy shaxslar arasında tovar hám xızmetlerdiń tólew múddetin sozıw arqalı satıw formasındaǵı finans xojalıq qatnasıqlarında kórinedi. Bul kredittiń tiykarǵı maqseti tovarlardı satıwdı tezletiw hám usı arqalı payda alıwdan ibarat.
Ámeliyatta vekseldiń eki túri qollanıladı. Ápiwayı hám ótkerme veksel. Ápiwayı vekseldi qarız alıwshı kárxana qarız beriwshi kárxanaǵa beredi hám kórsetilgen xızmetler ushın tólew minnetlemesin moynına aladı.
Kommerciyalıq kredit bank kreditinen tómendegi ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı:
1. Kreditor (qarız beriwshi) rolinde arnawlı kredit finans shólkemleri emes, al tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám satıw menen shuǵıllanıwshı túrli yuridikalıq shaxslar qatnasadı.
2. Kommerciyalıq kredit tek tovar formasında beriledi.
3. Kommerciyalıq kreditte ssuda kapitalı, sanaat hám sawda kapitalı menen integraciyalanıp háreket etedi. Bul bazar ekonomikası sharayatında túrli taraw hám baǵdarda isleytuǵın kárxanalardı óz ishine alıwshı xolding, finanslıq kompaniyalardıń payda bolıwınsha óz kórinisin tabadı.
4. Berilgen waqıt aralıǵında kommerciyalıq kredittiń ortasha bahası turaqlı bank procentiniń ortasha stavkasınan tómen boladı.
5. Qarız beriwshi hám qarız alıwshı arasındaǵı shártnama huqıqıy rásmiylestirilgende kommerciyalıq kredit boyınsha tólem (procent stavkası) óz aldına anıqlanadı. Procent tólemi tovar bahasına qosılǵan halda rásmiylestirledi.
Házirgi waqıtta jáhán ámeliyatında kommerciyalıq kredittiń, tiykarınan 3 túri qollanıladı:
- belgilengen tólem múddeti boyınsha kredit;
- tovarlardı satqannan keyin qarızdı tólew boyınsha kredit;
- ashıq esap bet boyınsha kreditlew.
Bunda kommerciyalıq kredit shártleri boyınsha, keyingi tovar partiyasın jiberiw, aldınǵı jiberilgen tovarlar boyınsha qarızlardı tólew kóteriliwi kerek.
Kommerciyalıq kredit tovarlar satıp procesin tezletiwde hám kárxanalardıń aylanba qarjıların xojalıq jumısınan tezirek bosawı hám támiyinlewde úlken áhmiyetke iye.
Tutınıw krediti. Tutınıw krediti óziniń maqseti menen kredittiń basqa formalarınan ajıralıp turadı. Onıń ayırmashılıq belgisi fizikalıq shaxslardı kreditlew sanaladı. Kredittiń bul formasında kredit sıpatında arnawlı kredit mákemeleri menen birge tovar hám xızmetlerdi satıwdı ámelge asıratuǵın fizikalıq shaxslar da bolıwı múmkin.
Tutınıw krediti eki formada: pul túrinde yaki tovar túrinde bolıwı múmkin. Fizikalıq shaxslarǵa kóshpes múlkke iyeik etiw ushın, qımbat bolǵan dawalanıwdı tólew, hár túrli tovarlar hám úy buyımların satıp alıw hám basqa talaplardı qandırıw ushın tutınıw kreditleri beriliwi múmkin. Pul túrinde tutınıw krediti bankler tárepinen, tovar formasında usaqlap satıw procesinde tólem múddetin sozıw arqalı islenedi.
Ózbekstanda házirgi kúnleri úy-jay satıp alıw, úy-jay qurıw ushın pul túrindegi uzaq múddetli tutınıw krediti hám tovar túrindegi avtomobil krediti berilmekte.
Mámleket krediti. Kredittiń bul formasınıń tiykarǵı ózgesheligi kredit qatnasıqlarında mámlekettiń qatnasıwı. Mámleket kreditinde mámleket hám qarız beriwshi, ekinshi tárepten qarız alıwshı sıpatında qatnasıwı múmkin. Qarız beriwshi wazıypasın atqara otırıp, mámleket, mámleket krediti institutları, sonnan, Oraylıq bank arqalı ekonomikanıń hár túrli tarawların kreditlewdi óz moynına aladı. Mámleket tárepinen:
- ekonomikanıń baslı tarmaqların kreditlew;
- finanslıq resurslarǵa talap sezilip atırǵan mámleketlik áhmiyetke iye anıq tarmaq yaki regionlarǵa, eger byudjetten qarjılandırıw múmkinshiligi tamamlanǵan bolsa, waqıtsha paydalanıwǵa qarjı ajıratıwı múmkin.
Bunnan tısqarı, kommerciyalıq banklerge bankler aralıq kreditler bazarında kredit resursların aukcion jolı yamasa tuwrıdan-tuwrı satıw procesinde mámleket tárepinen qarjılar waqtınsha paydalanıwǵa beriliwi múmkin.
Mámlekettiń qarızları kóbeyse mámleket byudjeti jetispewshiligin qarjılandırıw ushın mámleket qarız alıwshı sıpatında mámleket qarızların jaylanıstırıw procesin ámelge asıradı.
Mámleket kreditiniń xarakterli ózgeshelikleri sonda, mámleket tárepinen alınadı.
Xalıqaralıq kredit. Kredit qatnasıqlarınıń xalıqaralıq dárejede (mámleketler arasında) ámelge asırılıwı xalıqaralıq kredittiń payda bolıwına alıp keledi. Xalıqaralıq kreditke xalıqaralıq dárejede háreket etiwshi kredit qatnasıqları toplanıwı sıpatında qaraw kerek. Kredittiń bul túrin tikkeley qatnasıwshıları milletler aralıq finans krediti institutları, tiyisli mámleketlik organlar, kredit shókemleri hám yuridikalıq shaxslar bolıwı múmkin.
Xalıqaralıq kredit bir mámleket, usı mámleket banki, yuridikalıq shaxsı tárepinen ekinshi bir mámleketke, onıń bankine, basqa yuridikalıq shaxslarına múddetli hám tólew tiykarında beriletuǵın kredit.
Xalıqaralıq kredit mámleket hám xalıqaralıq institutlar qatnasqanda pul (valyuta) formasında, sırtqı sawda xızmetinde bolsa tovar túrinde bolıwı múmkin.
Xalıqaralıq kredit xalıqaralıq ekonomikalıq qatnasıqlar sheńberinde tómendegi funkciyalardı atqaradı:
- mámleketler arasında kapitaldıń qayta bólistiriliwin támiyinleydi;
- kapitaldıń koncenstraciyalasıwına hám oraylasıwına múmkinshilik jaratadı hám bul procesti tezletedi;
- hár túrli valyutalarda xalıqaralıq esaplasıwlardı alıp barıwda aylanıstaǵı qárejetlerdi qısqartadı.
Xalıqaralıq kreditler xarakteri boyınsha – mámleketler arasındaǵı, jeke, firma kreditlerine;
- forması boyınsha – mámleket, bank, kommerciyalıq;
- sırtqı sawda sistemasında tutqan ornı boyınsha – eksporttı kreditlew, importtı kreditlewge;
- múddeti boyınsha – qısqa múddetli bir jılǵa shekem, uzaq múddetli bes jıldan artıq múddetke;
- obyekti boyınsha – tovar hám valyuta;
- támiyinleniwi boyınsha – tovar materiallıq baylıqlar yaki hújjetler menen támiyinlengen kreditlerge bólinedi.
Kredittiń qaysı maqset ushın berilip atırǵanı kredit shártnamasında kórsetiledi hám bank tárepinen berilgen resurslar qarız alıwshı tárepinen tek shártnamada kórsetilgen máseleni sheshiw ushın paydalanıladı. (máselen, alınıp atırǵan tovarlar boyınsha esaplasıw, is haqı hám t.b ushın) Qarız alıwshı tárepinen kórsetilgen minnetlemelerdiń buzılıwında pitimde kórsetilgen járiymalar qollanıladı.

10.5. Kredittiń tiykarǵı funkciyaları hám shólkemlestiriw tiykarları

Hárqanday ekonomikalıq kategoriya óziniń funkciyalarına iye bolǵanı kibi óziniń birqatar funkciyalarına iye. Social-ekonomikalıq sistemada kredittiń ornı hám roli atqarıp atırǵan funkciyaları menen anıqlanadı. Kredittiń funkciyası – bul kredittiń ekonomikadaǵı xızmetiniń belgili dárejede kórinisi.

Kreditti talqılawda onıń funkciyasınıń mazmunı hám rolı arasında aralıq búgin sıpatında kóriledi.
Kredit tárepinen atqarılatuǵın funkciyalar túrli ádebiyatlarda túrlishe beriledi. Kóplegen ádebiyatlarda kredittiń 4 funkciyası kórsetilgen hám tiykarlanǵan, olar tómendegiler:
- kapitallardı qayta bólistiriw hám payda normasın teńlestiriw;
- aylanıs qárejetlerin tejew;
- kapitaldıń oraylasıwı;
- kapital jıynalıwı hám jıynaw funkciyası.
Basqa kitaplarda bolsa kredittiń basqa 4 funkciyası kórsetilgen.
Bular;
- qayta bólistiriw funciyası;
- qayta islep shıǵarıw funkciyası;
- aylanıstaǵı haqıyqıy pullardı kredit aylanısı quralları menen almastıradı;
- xoshametlew funkciyaları.
Joqarıda kórip ótilgen funkciyalar járdeminde kredit mámleketlerdegi bólistirilgen hám bos turǵan materiallıq hám pul qarjıları óz iyelerinen waqıtsha basqa múlk iyelerine háreket etiwi ushın múmkinshilik jaratadı. Kredittiń qayta bólistiriliw funkciyası 2 kóriniste pul hám tovar formalarında ámelge asırılıwı múmkin.
Kredittiń tákirar islep shıǵarıw funkciyasında bolsa kredit 2 túrli kóriste boladı:
- qarız alıwshı tárepinen alınǵan kreditler olarǵa kerekli kapital menen támiyinlenedi, isbilermenlik jumısın islewge imkaniyat jaratadı.
- túrli kárxanalarǵa kredit beriliwi nátiyjesinde jámiyet arasında islep shıǵarıw ushın jaqsı hám jaman jaǵdaylar payda bolıwı múmkin. (sapa, ózine túser baha, baha).
Aylanıstaǵı haqıyqıy hám naq pul qarjıların kredit tólew quralları menen almastırıw funkciyasında haqıyqıy (altın) pullar pul belgileri (banknotalar) menen almastırıladı. Bul óz gezeginde mámlekettiń qarız minnelemelerin bildiredi hám altın qunı begilerin belgileydi. Sonıń menen birge, naq pul belgileri aylanısı procesinde pul belgileri óz gezeginde kredit aylanısı quralları – veksel, chek, plastik kartochkaları menen almastırılıwı múmkin.
Kredittiń xoshametlew funkciyasında – kredit isep shıǵarıw hám aylanısqa mikro hám makro dárejede tásir kórsetedi. Nátiyjede qarjılardan ónimli paydalanıwǵa tiykar jaratadı. Kredit qarız alıwshılar alǵan kreditleriniń nátiyjeli, dáramat alatuǵın dárejede paydalanıwına, óz waqtında paydalanıp tolıq qaytarılıwına májbúr etedi.
Mámleket dárejesinde bolsa kredit muǵdarın kóbeytiw yaki kemeytiw arqalı ekonomikaǵa keri yaki jaqsı tásir ótkeriwi múmkin. Sebebi, kredit muǵdarınıń kemeyiwi, kóbeyiwi onıń eki tárepleme tásirin bildiredi.
Kredittiń bul funkciyaları tuwralı ilimpazlar arasında jalǵız pikir joq.
Mısalı, Rossiyalı ekonomist O.I.Lavrushinniń pikirinshe, kredittiń funkciyaların talqılawda eki sheshilmegen mashqala bar:
- funkciyanı túsiniwdiń metodikalıq tiykarları;
- funkciyalardıń quramı hám strukturası.
Kredittiń quramlı bóleginen kelip shıǵıp tómendegi qatnasıqlardı kórsetiwge boladı.
- kreditordıń qarız alıwshı hám qarızǵa berip atırǵan qunı menen qatnasları arqalı;
- qarız alıwshınıń kreditor hám qarızǵa beriwshi bahası menen qatnasıǵı arqalı;
- qarızǵa beriletuǵın baha menen kreditor hám qarız alıwshınıń qatnasıǵı arqalı.
Kreditor hám qarız alıwshı ortasındaǵı qatnas bılay anıqlanadı, bunda kreditor qarız alıwshıǵa resurslardı usınıs etedi, qarız alıwshı resurslardı paydalanadı hám bunda qarızǵa beriliwshi baha kreditor hám qarız alıwshı arasında aylanadı. Bunnan kredittiń birinshi funkciyası kelip shıǵadı.
Qarızǵa beriliw bahasınıń waqıtsha paydalanıwǵa beriw funkciyası.
Kredit hám pul qarjıları arasındaǵı qatnasıqlardan kelip shıǵıp, kredittiń haqıyqıy pullardı kredit pulları menen almastırıw funkciyası alǵa súrilgen. Biraq, bul funkciya házirgi kúnde ekonomikalıq qatnasıqlar «saxnasınan» shıǵıp ketken.
Kredittiń sırtqı ortalıq penen baylanısı onıń ekinshi funkciyasın payda etedi.
Qayta bólistiriw funkciyası.
Kredit qayta islep shıǵarıw procesiniń barlıq tarmaqlarına – islep shıǵarıw, bólistiriw, aylanıs hám tutınıwǵa xızmet kórsetedi.
Qayta islep shıǵarıw procesi menen baylanıslı halda kredit islep shıǵarıw, bólistiriw yaki tutınıw proceslerinde bolatuǵın funkciyalardan ózgesheligi qayta bólistiriw funkciyasın atqarıwı.
Bazar ekonomikasında ssuda kapitalı bazarı waqıtsha bos turǵan finanslıq resurslardı bir xızmetten basqasına baǵdarlawshı hám nátiyjede payda bolatuǵın funkciyanı atqaradı.
Qayta bólistiriw funkciyası járdeminde kárxanalar, shólkemler, mámleket hám jeke sektordıń bos pulları hám dáramatları ssuda kapitalına aylandırıladı hám waqıtsha paydalanıwǵa, belgili tólem tiykarında beriledi. Bul funkciya járdeminde islep shıǵarıwdaǵı proporciyalar hám pul kapitalı háreketi basqarıladı.
Túrli tarmaqlar dárejesine qaray, kredit ekonomikalıq stixiyalı makrobasqarıwshı sıpatında kórinedi. Geyde bul funkciyanıń ámelge asırılıwı bazar sistemasınıń teń salmaqlılıǵınıń tereńlesiwine alıp keliwi múmkin. Usınday jaǵday ǴMDA ellerinde bazar ekonomikasına ótiw basqıshında kórinbekte, sonıń ushın kredit sistemasın mámleket tárepinen basqarıwshınıń áhmiyetli wazıypalarınan biri bul ekonomikalıq ústinlikti aqılana klassifikaciyalaw hám kredit resursların anaw yaki mınaw tarmaqqa jiberiwdi xoshametlewden ibarat.
Aylanıs háreketlerin tejew funkciyası.
Kredit payda bolıwınan baslap pullardı (altın, gúmis) kredit pulları – vekseller, banknotalar, chekler menen almastırıw támiyinlengen. Biraq, altınnıń monetar roli joǵalıwı menen kredit bul funkciyası járdeminde naq pulsız esaplasıwlardı rawajlandırıp, esaplasıwlar tezligin hám kem qárejetligin támiyinlemekte. Kapitaldıń aylanısta bolıw waqtınıń qısqarıwı onıń islep shıǵarıwda bolıw waqtın arttıradı hám bul islep shıǵarıwdı keńeytiwge, paydanıń artıwına alıp keledi.
Bul funkciyanıń ámelge asırılıwı kredittiń ekonomikalıq mazmunınan kelip shıqqan. Onıń deregei sanaat hám sawda kapitalınıń sheńber boylap aylanıwı procesinde waqıtsha bos finanslıq qarjılar sanaladı. Xojalıq subyektleri pul qarjılarınıń kelip túsiwi hám paydalanılıwı arasındaǵı waqıt boyınsha ayırmashılıq tek artıqsha qarjılardı emes, finanslıq qarjılardıń jetispewshiligin de anıqlap beredi. Sonıń ushın, kárxana hám shólkemlerdiń óz aylanba qarjılarınıń waqıtsha jetispewshiligin toltırıw ushın ssudalar alıw keń tarqalǵan.
Kapitaldıń tikleniwiniń jedellesiwi hám konsentraciyalasıwı funkciyası.
Kapital tóleniwi procesi ekonomikalıq rawajlanıwdıń turaqlasıwı hám xojalıq júrgiziwshi hárbir subyekttiń óz maqsetine erisiwiniń áhmiyetli shárti sanaladı. Bul islep shıǵarıwdı keńeytiwge, sonıń menen birge qosımsha payda alıwǵa qarızlardan paydalanıw múmkinshiligin beredi. Sonı atap ótiw kerek, ekonomikalıq daǵdarıs waqtında bul resurslardıń qımbat bolıwı xojalıq jumıslarında kapital toplanıwın jedellestiriw máselesin sheshiwge tiykar boladı. Soǵan qaramastan, kórip shıǵılıp atırǵan funkciya házirgi sharayatta jobalı ekonomika waqtında rawajlanbaǵan hám qarjılar menen támiyinlenbegen jumıslardı finanslıq qarjılar menen támiyinlew proceslerin sezilerli tezlestiredi.
Aylanısta tólem quralların shıǵarıw funkciyası.
Bul funkciyanıń ámelge asıw procesinde kredit tek tovar emes, al pul aylanısınıń jedellesiwine, onnan naq pullardı shıǵarıp, tólemler aylanbasınıń tezlesiwine unamlı tásir kórsetedi. Kredit sebepli pul aylanısına vekseller, chek, kredit kartochkaları sıyaqlı qurallar kirgizilip, naq pulsız operaciyalar menen almastıradı. Bul bolsa ishki hám xalıqaralıq bazardaǵı ekonomikalıq qatnasıqlar mexanizmin jeńillestiredi hám tezlestiredi. Bul máseleni sheshiwde kommerciyalıq kredit zamanagóy tovar almasıwınıń kerekli elementi sıpatında áhmiyetke iye.
Ilim-texnika rawajlanıwınıń jedellesiwi de kredit arqalı nátiyjeli ámelge asırılıwı múmkin. Urıstan keyingi jıllarda ilim-texnika rawajlanıwı hárbir mámleket yaki bir xojalıq júrgiziwshi subyekttiń ekonomikalıq rawajlanıwınıń sheshiwshi faktorına aylanǵan. Kredittiń ilim-texnika jetiskenliklerin jedellestiriwdegi rólin ilim-texnika menen shuǵıllanıwshı shólkemlerdiń jumısların qarjılandırıwda kredit resursları paydalanılıwı múmkin. Ilimiy jumıslar menen shuǵıllanıwshı oraylardıń normal islewin támiyinlew ushın da, olardıń jumısın qarjılandırıwda kredit resursları paydalanılıwı múmkin. Sonday-aq, kredit innovaciyalıq proceslerde islep shıǵarıwda ilimiy izertlewler nátiyjelerin engiziw hám islep shıǵarıw texnologiyaların ózgertiw ámelge asırılıwı kerek.

10.6. Kredit teoriyaların talqılaw

Túrli dáwirlerde jasaǵan ekonomistler kreditti ekonomikada, tákirar islep shıǵarıw proceslerindegi ornına túrlishe baha bergen, olardıń ayırımları kreditke joqarı baha bergen, ekinshi topar ekonomistler onıń ornın keyingi dárejege qoyǵan.

Kredit boyınsha teoriyalar eki toparǵa bólinedi. Olardıń birinshisi kredittiń naturalistlik teoriyası delinedi. Bul teoriyanıń tiykarın salıwshılar A.Smit hám D.Rikardolar.
Bul teoriyaǵa tiykarlanıp kredittiń áhmiyeti tómenletiledi, yaǵnıy kredit tek jámiyette bólistirilgen kapitaldı ayrıqsha islep shıǵarıwshılar arasında qayta bólistiriw forması boladı hám keńeytilgen tákirar islep shıǵarıw faktorı bola almaydı.
Bul teoriyanıń tiykarǵı baǵdarları tómendegiler:
- kredit materiallıq baylıqlardı bir qoldan ekishisine ótkeriwde texnikalıq qural;
- kredit obyekti bolıp natural (isenimsiz) baylıqlar sanaladı;
- ssuda kapitalı haqıyqıy kapitalǵa teńlestiriledi hám onıń háreketi islep shıǵarıw kapitalı háreketine tuwrı keledi;
- bankler materiallıq baylıqlardı bir múlk iyesinen ekinshi múlk iyesine ótkerip beriwshi qural retinde qatnasadı.
Joqarıda kórilgen kredit teoriyasın jaqlawshılar tárepinen kredit tuwralı hám onı tákirar islep shıǵarıw procesinde qáte juwmaqqa kelgenligin bildiredi. Sebebi olar kredit (ssuda kapitalın) háreketin, islep shıǵarıw kapitalı, tovar kapitalı háreketin qáte kórsetip bergen. Hátte, kreditti qayta bólistiriw funkciyasın da aqırına shekem alıp bara almaydı. Bul teoriya tárepdarlarınıń kemshiligi sonda, olar kreditti islep shıǵarıwǵa tikkeley baylanıslı, biraq islep shıǵarıw oǵan heshqanday unamlı tásir kórsete almaǵan. Haqıyqatında bolsa kredit ssuda kapitalınıń háreket nátiyjesi bolıp, eki qásiyetke iye, yaǵnıy kredit keńeytilgen tákirar islep shıǵarıwǵa tásir kórsetiwi yaki oǵan qarsılıqlardı da payda etiwi múmkin. Biraq, naturalistlik teoriyashılardıń kemshiliklerine qaramay olardıń kózqaraslarında da pozitiv pikirler bar. Mısalı, bul teoriya tárepdarları pikiri boyınsha, kredit haqıyqıy kapitaldı jaratpawı, al tek islep shıǵarıw procesine kórsetiwi, yaǵnıy kreditti tikkeley islep shıǵarıw menen baylanıslı ekenligin bilgen.
Kredttiń rolin (ornın) bórttirip kórsetetuǵın teoriya bul – kredittiń kapitalın jaratıw teoriyası. Bul teoriya tiykarın salıwshılar – inglis ekonomistleri Dj.Lo (XVIII) hám G.Makleod (XIX) esaplanadı. Teoriyanıń negizi sol – kredit heshqanday islep shıǵarıw procesine baylanıslı emes hár ekonomikada sheshiwshi orındı iyeleydi. Olar kreditti pul hám baylıqlar menen bir qatarǵa qoyadı. Kapitaldı jaratıw teoriyasınıń tiykarǵı mánisi boyınsha bankler kreditti beriw arqalı kapital jaratadı, kredittiń kólemi banklerdiń ózleri islep shıǵaratuǵın kredit siyasatına baylanıslı. Sonıń ushın bankler shegaralanbaǵan muǵdarda kreditti keńeytiwi hám bul jol menen islep shıǵarıwdı keńeytiwge tiykar jaratıwı múmkin.
Bankler «kredit fabrikası» degen túsinik usı teoriya tárepdarları tárepinen keltirilgen.
Kredittiń kapitalın jaratıw teoriyası tárepdarları bankler tárepinen berilip atırǵan kredit kólemi bank qálewine emes, al tákirar islep shıǵarıw procesiniń obyektiv zárúrliginen (qálewinen) kelip shıǵıwı, kreditti haqıyqıy kapitalı menen almastırıp jiberedi.
Kredittiń bul teoriyasınıń dawamshıları avstraliyalı professor I.Shumeter, nemec bankiri A.Tan hám inglis ekonomistleri Dj.M.Keyns hám R.Xoueri sanaladı.
Shumeter hám Tanlar banklerdiń kúsh-qúdiretin kóterip jiberedi, heshqanday shegarasız beriletuǵın kreditler tákirar islep shıǵarıw procesin hám ekonomikalıq ósiwdiń tiykarǵı kapitalı bolıp esaplanadı dep qaraydı. Soǵan sáykes bul kózqaraslar kredittiń «ekspansiyalıq kredit teoriyası» menen dúnyaǵa belgili. Usı teoriya arqalı ekonomistler mámlekettegi inflyaciyanı aqlamaqshı boladı.
Biraq, kredittiń bul teoriya boyınsha dawamshısı Dj.Keyns ózinde kerekli bolǵan kózqaraslardan unamlı táreplerin alıp, kreditti ekonomikanı tártipke salıw quralı dep qaraydı hám dálilleydi. Sebebi, bankler tárepinen kreditlew ekonomika talabına tiykarlanıp beriliwi, talap sol usınıs ta artıwı múmkinshiligin atap ótedi. Buǵan mısallar jeterli. Mısalı, mámleketlerde ekonomikalıq rawajlanıw ózgeriwi nátiyjesinde kreditke bolǵan talap ta artadı hám kerisinshe. Kredittiń artıqsha berip jiberiliwi bazar ekonomikası sharayatında qosımsha kreditlerdiń inflyaciyasınıń payda bolıwına sebepshi bolıp keliwi múmkin.