Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

8.5. Inflyaciyanı turaqlastırıw usılları

Dúnyanıń ekonomikası rawajlanǵan ellerinde inflyaciyaǵa qarsı gúres júrgiziw úlken teoriyalıq hám ámeliy tájiriybe toplanǵan. Inflyaciyanıń pútkilley joǵaltıw múmkinshiligi joq. Sebebi, onı payda etiwge sebep bolǵan faktorlardı (ishki hám sırtqı, pullı hám pulsız) tolıq joq etiw múmkin emes. Sonıń ushın házirgi waqıtta eń tiykarǵı maqset inflyaciyanı pútkilley jolǵaltıw emes, al basqarıw hám onıń keri ekonomikalıq-sociallıq aqıbetlerin hálsiretiw sanaladı.

Dúnyanıń túrli ellerinde húkimet tárepinen jaratılǵan social-ekonomikalıq sharayatlardan kelip shıǵıp, inflyaciyaǵa qarsı túrli antiinflyaciyalıq siyasattı islep shıǵıw hám onı ámelge asırıw bolıp tabıladı.
Mámleket tárepinen antiinflyaciyalıq siyasattı júrgiziwde túrli is-ilajlar esaplanǵan byudjet, social, salıq, baha, kredit-finans, sanaat-investiciya, sırtqı ekonomika hám emissiyalardı ámelge asıradı.
Byudjet siyasatı – mámlekettiń tiykarǵı ekonomikalıq siyasatı sanaladı hám onıń tiykarǵı maqseti mámlekettiń anıq belgilengen múddet ishinde socila-ekonomikalıq rawajlanıwınıń baslı baǵdarları belgilenedi hám ámelge asırıladı.
Byudjet siyasatı járdeminde salıq hám jıyımlar tiykarında toplanǵan mámlekettiń finans resursları ulıwma milliy wazıypaların atqarıw ushın qayta bólistiriwin ámelge asıradı. Byudjet siyasatınıń tiykarǵı bólegi sociallıq siyasat sanaladı. Sebebi, mámlekettegi sociallıq ilajlardı qarjılandırıw tiykarınan mámleket byudjeti esabınan boladı.
Salıq siyasatı – bul mámlekettiń ekonomikalıq, sociallıq hám siyasiy wazıypaların atqarıw ushın kerekli qarjıların jıynaw ushın xojalıq júrgiziwshi subyektler hám mámleket xalqınan salıq, tólem, májbúriy ajıratpalardı belgilew, óndiriwdi nızam menen belgilegen sisteması.
Baha siyasatı – bul ónimler, xızmetler hám tólewge qábiletli talap arasındaǵı teń salmaqlılıqqa erisiw, onı tártipke salıp turıw menen baylanıslı siyasat.
Kredit-finans siyasatı – bul Oraylıq bank tárepinen qayta qarjılandırıw stavkası, májbúriy rezervler norması hám ashıq bazardaǵı operaciyalar arqalı mámlekettiń bank-kredit sistemasın basqarıw hám tártipke salıp turıwdan ibarat.
Sanaat-investiciya siyasatı – bul jalpı ishki ónimniń ósiwin támiyinlewshi mámlekettiń sanaat-texologiyalıq qúdiretin rawajlandırıwǵa qaratılǵan siyasatınan ibarat.
Sırtqı ekonomikalıq xızmet siyasatı – bul mámleket tárepinen sırt mámleketler menen sırtqı ekonomikalıq xızmetti baj-tarif rollei járdeminde tártipke salıp turıwdan ibarat.
Emissiya siyasatı – bul Oraylıq bank tárepinen milliy ekonomikanıń jaǵdayına tiykarınan aylanısqa qaǵaz pul shıǵarıw, olardıń aylanısın tártipke salıw hám aylanıstaǵı artıqsha pullardı aylanıstan shıǵarıp turıwdan ibarat siyasat.
Dúnyanıń hárbir elinen húkimet tárepinen antiinflyaciyalıq siyasatı inflyaciyanı tártipke salıwǵa hám onıń ósiw tezligin páseytiwge qaratılǵan bolıwı lazım. Bunday siyasattı júrgiziwde tiykarınan eki formadan paydalanıladı:
1) Pul reformaların júrgiziw;
2) Inflyaciya proceslerin mámleket tárepinen tártipke salıp turıw;
Pul reformaları – bul mámlekettegi pul aylanısın tártipke salıw hám kúsheytiw maqsetinde mámleket tárepinen pul sistemasın tolıq yaki bir bólegin ózgertiwlerdi ámelge asıradı.
Mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwı, pullardıń támiyinleniw dárejesine tiykarınan pul reformalarınıń revalvaciya devalvaciya hám denominaciya usıllarınan paydalanıladı. Ekonomikası rawajanǵan ellerden Germaniya, Izrail hám basqalarda revalvaciya usılınan paydalanǵan.
Revalvaciya óz mazmunı boyınsha milliy pul birliginiń sırt et valyutasına satıstırmalı kursın kóterip qoyıwdan ibarat.
Pul reformasınıń ekinshi usılı devalvaciya. Devalvaciya óz mazmunına tiykarlanıp milliy pul birligin sırt el valyutasına salıstırǵanǵa túsirip qoyıwdan ibarat.
Devalvaciya usılınan tiykarınan ekonomikası bazar qatnasıqlarına ótip atırǵan eller keń túrde paydalanadı.
Pul reformasınıń úshinshi usılı denominaciya. Denominaciya óz mazmunına tiykarlanıp milliy pul birligindeg artıqsha nollerdi alıp taslap, aylanısqa jańa pullardı shıǵarıwdan ibarat. Denominaciya usılında Rossiya (3 dana noldi alıp tasladı) hám Túrkiya (liradan 6 noldi alıp tasladı) húkimetleri paydalandı.
Inflyaciya proceslerin mámleket tárepinen tártipke salıw ushın mámlekette ónimler, orınlanǵan jumıslar, kórsetilgen xızmetlerge qoyılǵan bahalardıń kóterilip ketiwin sheklew hám pul sistemasın turaqlastırıw maqsetinde mámleket tárepinen anıq is-ilajlardı islewden ibarat. Usı is-ilajlar eki baǵdarda júrgiziledi:
1) Deinflyaciya siyasatı. Bunda mámlekette pulǵa bolǵan talaptı pul-kredit hám finans mexanizmleri járdeminde tártipke salıp turadı.
Deinflyaciyalıq siyasat mámleket qárejetlerin qısqartıw, kreditler ushın stavkanı kóteriw, salıq júgin kúsheytiw (salıqlar sanı hám procent stavkaların kóteriw) hám pul massasın sheklewdi óz ishine aladı. Sonı atap ótiw kerek, deinflyaciyalıq siyasat mámlekettegi ekonomikalıq ósiwdi tómenletiwge tiykar boladı
2) Dáramatlar siyasatı. Bul mámleket tárepinen ónimler, kórsetilgen xızmetler, orınlanǵan jumıslarǵa qoyılǵan baha hám is haqı ústinen bárqulla qadaǵalaw júrgiziledi hám olardıń artıwınıń belgili bir shegarası ornatıladı yaki pútkilley «muzlatıp» qoyıladı. Dáramatlar siyasatı óz mazmunına qaray qatań siyasat sanaladı hám xalıq arasında narazılıqtı payda etiwi múmkin. Biraq, inflyaciya menen gúresiwde geypara ellerde dáramatlar siyasatınan paydalanıladı.
Xalıqaralıq ámeliyatta rawajlanıp atırǵan ellerde inflyaciyaǵa qarsı gúresiw tájiriybesinde biz atap ótken baǵdarlardan birgelikte paydalanǵan.
Ekonomikası bazar qatnasıqlarına ótip atırǵan ellerde inflyaciyaǵa qarsı gúresiw hám milliy pul sistemasın bekkemlew ushın tiykarınan tómendegi is-ilajlar islenedi:
- milliy ekonomikanı salamatlandırıw, investiciyalıq xızmettiń túsip ketiwine jol qoymaw hám ekonomikalıq rawajlanıwdıń dárejesin támiyinlew;
- básekige shıdamlı, joqarı texnologiyalıq islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám onı rawajlandırıw maqsetinde mámleket starategiyasın islep shıǵıw hám ámelge asırıw;
- xalıqtıń tutınıw tovarların islep shıǵarıwshı kárxanalarda islep shıǵarıw fondlarınıń quramın ózgertiw hám oǵan zamanagóy texnika hám texnologiyalardı engiziw;
- kommerciyalıq banklerdiń investiciya hám kredit xızmetin xoshametlew;
- salıq sistemasın jetilistiriw hám usı baǵdarda tiykarǵı itibardı salıqlardıń xoshametlewshi funkciyasına qaratıw;
- mámleket tárepinen kishi biznes hám jeke isbilermenlikti qollap-quwatlaw;
- mámleket ishinde ónimler, valyuta, kredit, jer, kóshpes múlk hám qımbat bahalı qaǵazlardıń jalǵız bazarın qáliplestiriw hám rawajlandırıw;
- pul-kredit siyasatın ekonomikanıń rawajlanıw jaǵdayına qaray ózgertip turıw;
- sırtqı ekonomikalıq xızmetti erkinlestiriw hám ónimler, jumıslar, xızmetlerdi eksport etiwdi xoshametlew;
- erkin bazar bahaların saqlap dáramatlar, qárejetler hám bahanı mámleket tárepinen tártipke salıw hám onı qadaǵalaw;
- mámleket byudjetindegi jetispewshilikti inflyaciyalıq emes jollar menen qısqartıw;
- mámlekettiń strategiyalıq altın-valyuta rezervlerin tereń talqılaw hám tuwrı paydalanıw.
Joqarıda atap ótilgen is-ilajlardı islep shıǵıw hám olardı iske asırıw belgili múddetti talap etedi. Aqıl menen islep shıǵarılǵan antiinflyaciyalıq siyasattı ámelge asırıw aqır-aqıbet milliy pul birliginiń bekkemleniwine hám pul sistemasın turaqlastırıwǵa alıp keledi.