Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

8.2. Inflyaciyanıń forma hám túrleri

Xalıqaralıq ámeliyatta inflyaciyanıń bahalardıń kóteriliwi, pullardıń muǵdarı ósiwi tiykarınan úsh formanı ajıratadı:

1. Ásten (polzuchaya, umerennaya) inflyaciya. Bul rawajlanǵan ellerde bar, bunda ónimler, orınlanatuǵın jumıs hám kórsetiletuǵın xızmetlerdiń bahaları jılına ortasha 3% ten 10% ke shekem artıwı múmkin. Bul mámleketlerde aylanıstaǵı pul massası saqlanıp turadı hám milliy pul birliginiń satıp alıw qábileti saqlanıp turadı.
2. Jedel inflyaciya. Bul ekonomikası rawajalanıp atırǵan ellerde ushırasadı, onda ónimler, orınlanatuǵın jumıslar hám kórsetiletuǵın xızmetler bahaları jılına ortasha 10% ten 100% ke shekem, geyde 200% ke shekem kóteriliwi múmkin. Nátiyjede aylanıstaǵı pul massası kóbeyedi hám milliy pul birliginiń satıp alıw qábileti túsedi. Mámleket xalqı arasında milliy pul birligin jıynaw emes, al altın, kóshpes múlkti jıynaw kúsheyedi.
3. Jılawlanbaǵan inflyaciya (giperinflyaciya). Bunda ónimler, orınlanatuǵın jumıslar hám kórsetiletuǵın xızmetler bahaları jılına yaki 100% ten artıq boladı. Milliy ekonomikada daǵdarıs júz beredi. Nátiyjede islep shıǵarıw hám bazar basqarıwsız xızmet kórsetedi, bahalar hám is haqı arasında ayırmashılıq artadı. Xalıq qolındaǵı qaǵaz pullarǵa tovarlar satıp aladı. Bul bolsa aylanısta tovar massası menen tovar hám xızmetler menen támiyinlenbegen artıqsha qaǵaz pullardıń kóbeyiwine alıp keledi.
Atap ótkenimizdey, inflyaciyanıń tiykarǵı sebebi birew emes birneshe bolıp, óz ara bekkem baylanǵan boladı hám bahanıń kóterilip barıwı menen ǵana kórinip qoymastan, bahanı basqarıwǵa da baylanıslı boladı. Bulardan tómendegi inflyaciya túrleri ajıratıladı:
1. Ashıq inflyaciya. Talap tárepke qaraǵan makroekonomikalıq teńsizlik turaqlı túrde bahanıń kóterilip barıwı menen túsindiriletuǵın bolsa, bul inflyaciya ashıq inflyaciya dep ataladı. Ashıq inflyaciya bazar mexanizmin buzbaydı bahalar bazı bazarlarda páseyiwi de múmkin. Sebebi, bazar mexanizmleri óz tásirin dawam etip, milliy ekonomikaǵa bahalar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı ashıq jetkerip turadı, investiciyalardı ilgeri súrip, islep shıǵarıwdıń keńeyiwi menen usınıstı xoshametlep otıradı.
2. Jasırın inflyaciya. Bul sonday kóriniste boladı, bazıbir tutınıw ónimlerine baha hákimshilik tárizde mámleket tárepinen belgilenedi hám tártipke salınadı. Bunda tiykarǵı maqset, mámleket tárepinen bazı ónimlerge bahanı pás dárejede belgileydi. Jasırın inflyaciyada bahanıń keskin artıwı kórinbewi múmkin. Biraq, milliy pul birliginiń qunsızlanıwı, xalıq qarjılarına ózlerine kerekli ónimlerdi satıp alıw múmkinshiligi bolmaydı.
Ekonomikada jasırın inflyaciya bolǵanda ónimlerdiń bahası hám xalıqtıń dáramatlarınıń artıwı waqıtsha toqtaydı. Jasırın inflyaciyanıń payda bolıwınıń tiykarǵı sebeplerinen biri bahalar ústinen qadaǵalaw ornatıw. Nátiyjede bazar mexanizmi deformaciyalanadı. Onıń qaysı dárejede hám ózgergeni hám dawamlılıǵı mámleket tárepinen júrgizilip atırǵan siyasatqa hám tártipke salıw formasına tikkeley baylanıslı. Bunıń jaman tárepi sonda, inflyaciya waqtında jumıssızlıq dárejesi artadı, sebebi islep shıǵarıw rawajlanbaydı.
Sırt el hám milliy ekonomika teoriyalarınıń kózqaraslarına tiykarlanıp milliy ekonomikanıń balansınıń buzılıwı hám onıń aqıbetinde inflyaciyanıń payda bolıwınıń tómendegi tórt faktorı bar:
- qaǵaz pullardı emissiyalawda hám sırtqı sawdada mámlekettiń monopoliyası;
- házirgi zaman mámleket funkciyalarının atqarıw ushın mámleket qárejetleriniń artıwı;
- kásiplik awqamları tárepinen byudjet mákemeleri jumısshı-xızmetkerleriniń is haqıların arttırıw boyınsha háreketleri;
- ekonomikada ónim islep shıǵarıw, jumıslardı islew, xızmet kórsetiw salasında ayırım xojalıq subyektleriniń monopoliya (oligopoliya) bolıwı.
Joqarıda atap ótken faktorlar bir-biri menen baylanıslı bolıp qalmastan, olar talap hám usınıslardıń artıwı yaki kemeyiwine túrlishe tásir kórsetedi.
Sırt el ámeliyatında inflyaciyanıń payda bolıw usılları tiykarınan tómendegi túrlerge ajıratıladı: usınıs inflyaciyası, talap inflyaciyası, qárejetler inflyaciyası, kredit inflyaciyası, import penen baylınıslı inflyaciya, kútilip atırǵan inflyaciya.
Usınıs inflyaciyasında islep shıǵarıw qárejetleri artıwı nátiyjesinde ónimler, orınlanǵan jumıslar hám kórsetilgen xızmetlerdiń bahaları kóteriledi. Bunda monopol jaǵdaydaǵı kárxanalar tárepinen islep shıǵarıwda tiykarǵı qurallardı modernizaciyalaw menen bir qatarda olardan tolıq paydalanbaw nátiyjesin barlıq islep shıǵarıw qárejetleri kem shıǵarılatuǵın ónimlerdiń bahasınıń artıwın ámelge asıradı.
Talap inflyaciyası. Bul túrinde mámleket xalqı hám xojalıq subyektleriniń dáramatları haqıyqıy islep shıǵarılǵan ónimler, orınlanǵan jumıslar, kórsetilgen xızmetler muǵdarınan tez artadı. Talap inflyaciyası xalıq jumıs penen tolıq támiyinlengen jaǵdayda payda boladı. Xalıqtıń dáramatlarınıń tezlik penen artıwı nátiyjesinde ónimlerge, orınlanǵan jumıslar, kórsetilgen xızmetler bahaları kóteriledi. Bunda talaptıń hárqanday artıwı bahanıń artıwına alıp keledi.
Qárejetler inflyaciyası. Bunda energeiya resurslarına jumsalǵan qárejetlerdiń artıwı menen islep shıǵarılatuǵın ónimler, orınlanatuǵın jumıslardıń bahasınıń artıwı nátiyjesinde júzege shıǵadı. Shiykizat hám energiya resurslarına bolǵan dúnya bahalarınıń kóteriliwi hám sırt el valyutasına salıstırǵanda milliy valyuta kursı páseyiwi qárejetler inflyaciyasınıń júzege shıǵıwınınıń tiykarǵı sebepleri sanaladı. Qárejetler inflyaciyasında bir ónimniń bahasınıń artıwı avtomat túrle basqa ónimler bahasınıń ósiwine alıp keledi. Mısalı, neft ónimleriniń dúnyadaǵı bahası artıwı nátiyjesinde oǵan tikkeley balanıslı ónimler, orınlanǵan jumıslar, kórsetilgen xızmetler bahası artadı. Qárejetler inflyaciyası usınıs inflyaciyasına uqsaydı, biraq bazı qárejetleriniń artıwı anıq alınǵan mámleket ekonomikasına tiykkeley baylanıslı bolmaǵan jaǵdaylarda júzege shıǵıwı múmkin.
Kredit inflyaciyası. Bunda túrli mámleket oraylıq, bazılarında milliy bankleri tárepinen júrgiziletuǵın kredit ekspansiyası nátiyjesinde júzege shıǵadı. Oraylıq bank kommerciyalıq bankler ushın joqarı dárejedegi qayta qarjılandırıw stavkasınıń ornatılıwı nátiyjesinde xojalıq subyektlerine beriletuǵın kredit qımbatlaydı. Xojalıq subyektleri alınǵan kredit hám onıń procentlerin ózleri islep shıǵaratuǵın ónimniń ózine túser bahasına kirgizedi hám usı jaǵday ónimler bahasınıń kóteriliwine sebep boladı.
Import penen baylanıslı inflyaciya. Bunda bir mámlekette sırtqı faktorlar tiykarında inflyaciya júzege shıǵadı. Import etiletuǵın ónimlerdiń bahasınıń kóteriliwi nátiyjesinde geypara ónimler bahası shınjır tárizinde kóteriliwi múmkin.
Kútilip atırǵan inflyaciya. Bunda mámleket banki tárepinen júrgizilip atırǵan pul-kredit siyasatı nátiyjesinde usı jıl ushın inflyaciyanıń dárejesi belgilenedi hám bul tártipke salınıp turıladı.

8.3. Inflyaciya teoriyaları

Házirgi waqıtta inflyaciya tábiyatın úyreniwde ekonomist ilimpazlar onıń monetar sebeplerin, yaǵnıy tovar massasına salıstırǵanda pul massasınıń kólemi ózgerisin tiykar etip kórsetedi. Inflyaciya boyınsha júrgiziletuǵın jumısta onıń dárejesin ólshew ushın rol kerek boladı. Bul bahalar indeksi sanaladı. Bahalar indeksi usı ulıwma tutınıw bahalarınıń bazis dáwirindegi bahalarǵa qaraǵanda ósiwi (tómenlewi) menen anıqlanadı. Indeksti anıqlawda mámleket puqaralarınıń tutınıw sebetine kirgizilgen ónim hám xızmetlerdiń bahalarınan paydalanadı. Bul formula tómendegishe esaplanadı:

bunda: IPS – tutınıw bahalarınıń indeksi;

PKt – tutınıw sebetiniń bahası;
Pkb – tutınıw sebetiniń bazis bahası.
Inflyaciya dárejesiniń ósiwin bir bahasınıń ósiwi menen anıqlawǵa boladı. Mısalı, 1 litr benzinniń bazis bahası 500 som hám onıń házirgi bahası 585 somǵa teń. Demek, biz izertlegen dáwirde 1 litr benzinniń bahası 117 %ke artqan.



Bahalar indeksinen basqa inflyaciyanı basqarıwda jalpı ishki ónim indeksi kórsetkishinen paydalanıladı. Jalpı ishki ónim – belgili waqıt aralıǵında, kóbinese mámlekette islep shıǵarılǵan barlıq ónimler, islengen jumıslar, kórsetilgen xızmetlerdiń ulıwma muǵdarınıń puldaǵı kórinisi. Jalpı ishki ónim bahası indeksiniń ulıwma dárejesin ólshew ushın deflyatordan paydalanadı. Deflyator – bul pulda kórsetilgen ekonomikalıq kórsetkishlerdiń ótken dáwirdegi bahalarǵa salıstırıw maqsetinde qollanılatuǵın koefficient. Deflyator járdeminde anıq bir múddettegi haqıyqıy is haqı dárejesin anıqlaw múmkin.
Xalıqaralıq ámeliyatta inflyaciyanıń mazmunın úyreniw hám onı basqarıw boyınsha túrli teoriyalar bar. Olardıń biri angliyalı belgili ekonomist ilimpaz Djon Meynard Keyns jaratqan teoriya sanaladı. Dj.Keyns bazar ekonomikasında mámleket tárepten uslawdıń rolin islep shıqtı. Usı rol járdeminde mámleket tárepinen qarjı siyasatın júrgiziw, talaptı xoshametlew hám ǵalaba jumıssızlıqtı páseytiwge múmkinshilikke iye boladı. Keyns tárepinen islep shıǵılǵanlar tómendegilerden ibarat:
1. Mámleket xalıqtı jumıs benen támiyinleniw dárejesin islep shıǵarıw kólemi menen anıqlanadı;
2. Talap usınısqa tuwrı kelmeydi, sebebi belgili pullar jıynawǵa jumsaladı;
3. Islep shıǵarıw kólemi talap dárejesindegi isbilermenlikke qaray anıqlanadı;
4. Investiciyalar hám qorlar birdeyligi jaǵdayındaǵı investiciya hám jamǵarma aktivleri erkin háreket etedi.
Onıń pikiri tómendegishe: Qosımsha pul emissiyası xalıqtıń tólewge qábiletlilik talabın arttıradı. Nátiyjede tovarlar hám xızmetlerdiń kóbeyiwi ushın tiykar payda boladı. Islep shıǵarıwshılar tárepinen qarıydarlardıń pulların alıw maqsetinde islep shıǵarıw kólemi arttırıladı hám aylanıstaǵı artıqsha pul emissiyası massasın ónimler hám xızmetler menen toltıradı. Xalıqaralıq ámeliyatta Dj.Keyns tárepinen ilgeri súrilgen teoriya «tártipke salınıp turatuǵın inflyaciya» degen atama aldı.
1960-jıllarda inflyaciya teoriyasınıń jańa mektebine tiykar salındı. Bul mektepke AQShlı ataqlı ekonomist, Nobel sıylıǵınıń laureatı, «Chikago ekonomika mektebi»niń baslıǵı Milton Fridmen tiykar saldı. Xalıqaralıq ámeliyatta usı mektep «monetarizm» dep ataladı. Monetarizm mektebiniń tiykarǵı principleri tómendegilerden ibarat:
1) «Pullar ámeliyatqa iye», yaǵnıy kredit – pul salasındaǵı ózgerisler mámleket ekonomikasınıń ulıwma jaǵdayına sheshiwshi tásir kórsetedi;
2) Mámleket Oraylıq banki ekonomikadaǵı xojalıqlar jaǵdayına qaramastan, pul massasınıń turaqlı ósiwin támiyinlep turıwı lazım.
M.Fredmenniń tiykarǵı ideyası tómendegilerden ibarat: mámleket ekonomikasınıń rawajlanıw dárejesi mámleket byudjetiniń jaǵdayı, jumıssızlıq hám basqa makroekonomikalıq kórsetkishlerge qaramastan, mámleket pul siyasatındaǵı tiykarǵı wazıypa ortasha 3-5% ke artıwı lazım. Bul ideya Dj.Keyns ideyasına qarama-qarsı. Dj.Keyns bul massasınıń kóbeyiwindegi sheklewler hám talaptı alǵa súrgen bolsa, M.Fridmen bolsa usınıs pul massasınıń turaqlı ósiwin alǵa súrgen.
Monetarizm mektebi tárepdarları inflyaciyaǵa qarsı tómendegi is-ilajlardı ámelge asırıwdı qollap-quwatlaydı:
- isbilermenlikti tuwrıdan-tuwrı xoshametlew (paydaǵa investiciya etilgen bóleginen salıqlardı páseytiw);
- mámleket qárejetlerin qısqartıw;
- investiciyaǵa baǵdarlanǵan qorlardıń ósiwin xoshametlew (mámleket xalqınıń qorların kommerciyalıq banklerge hám qımbat bahalı qaǵazlarǵa jaylastırıw).
Óz mánisine bola monetaristlik siyasat qatań siyasat bolıp, onı islewde qatańlıq hám túrli demogogiyaǵa biyparıq bolıwdı talap etedi.
Sonı atap ótiw kerek, Dj. Keyns hám M.Fridmen jaratqan teoriyaları inflyaciya menen gúresiwge tolıq juwap bermeydi. Eki teoriyada óziniń unamlı tárepleri menen birge unamsız táreplerine iye.
Ekonomikası rawajlanǵan ellerdiń tájiriybesi sonı kórsetedi, inflyaciya qaysı forma hám túrde kórinbesin, jumıssızlıq mashqalasın sheshiwdi, olardıń óz ara baylanısın tereń talqılaǵan avstraliyalı ekonomist ilimpaz A.Fillips grafikler járdeminde inflyaciya hám jumıssızlıq arasında keri baylanıs bar ekenin dálilleydi.
Onıń pikirinshe, bir mámlekette xalıq arasında jumıssızlıq dárejesi tómen boladı. Óz waqtında onıń kerisi inflyaciya dárejesi joqarı bolıp, jumıssızlıq tómen boladı.
B
iz bunı tómendegi grafikte kóriwimiz múmkin.