Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

7.2. Ózbekstan Respublikasında ǵárezsiz pul sistemasınıń engiziliwi hám onıń elementleri

Hárbir mámleket óziniń pul sistemasına iye boladı. Ózbekstannıń ǵárezsiz mámleket sıpatında ajıralıp shıǵıwı onıń ǵárezsiz pul sistemasına iye bolıwın talap etti. Ǵárezsiz pul sisteması engiziliwiniń birinshi basqıshı 1993-jıldan baslap «som-kupon»lardıń aylanısqa shıǵarılıwı sanaladı. Ózbekstan pul sistemasın qurıwdıń ekinshi basqıshı – 1994-jıl iyulden baslap milliy valtyua –«som»nıń aylanısqa shıǵarılıwı bolıp, Ózbekstan tariyxında úlken hámiyetke iye.

Hárbir mámlekettiń pul sisteması belgili elementlerden turadı hám nızam tiykarında joqarı mámleketlik organlar arqalı basqarıladı.
Ózbekstan Respublikası pul sisteması elementleri tómendegiler sanaladı:
– pul birliginiń ataması;
– pul birliginiń túrleri – qaǵaz hám metall pullar;
– olardı aylanısqa shıǵarıw qaǵıydaları;
– pul, kredit, valyuta basqarıwın ámelge asırıwshı mámleketlik organları;
– naq pulsız tólew aylanısı hám kredit pullar (chek, veksel) aylanısın júrgiziwde mámleket tárepinen belgilengen shártler;
– milliy valyutanı shetke alıp shıǵıw hám shetten alıp keliw qaǵıydaları;
– xalıqaralıq esaplasıwlardı islew tiykarları;
– milliy valyutanı shet et valyutasındaǵı almastırıw tártibi hám mámleket tárepinen ornatılǵan valyuta kursı
Bir mámlekettiń pul sisteması óz aldına ózgesheliklerge iye, onıń elementleri anaw yaki mınaw tárepke ózgeriwi múmkin.
Pul sisteması sociallıq turmıstıń aynası sanaladı desek qáte bolmasa kerek. Sonıń ushın sociallıq islep shıǵarıw procesi pul sistemasın obyektiv talaplar, yaǵnıy pul sistemasınıń jalǵız bolıwı, pul birligi qunınıń turaqlılıǵı hám pul aylanısınıń talapqa qaray ózgerip turıwı lazımlıǵın qoyadı.
Burınǵı SSSRnıń mámleket sıpatında tarqalıp ketiwi oraylasqan pul sistemasınıń juwmaqlanıwına alıp keldi. Nátiyjede geypara respublikalar rubldi milliy valyutası retinde paydalanıp turıp, óz pul siyasatın alıp bardı. Estoniya, Latviya, Litva, Ukraina birinshi bolıp rubl zonasınan shıǵıp óz milliy valyutasın qabıl etti. Sońınan Azerbayjan, Qırǵızstan hám Moldaviya respublikaları bul baǵdardı dawam etti. Rubl sistemasınla payda bolǵan tártipsizlikler, milliy valyutalar hám kuponlardıń aylanısqa shıǵarılıwı, jalǵız pul-rubl zonasınıń juwmaqlanıwına, onıń hár túrli kursqa iye bolıwına alıp keldi.
1992-jıl aqırına kelip Rossiyada tovarlar bahasınıń aylıq ósimi 25-30 procentke shekem kóterildi. Moskva valyuta birjasında rubldiń nominal qunı bir dollarǵa 125 rublden 1992-jıl dekabrde 485 rublge shekem, 1993-jıl mart ayında 1 dollar 660 rublge teńlesti.


7.2-keste