Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. «Pul sisteması» túsiniginiń mazmunı, pul sistemasınıń túrlerin sáwlendirip beriń?

2. Pul sistemasınıń elementlerin túsindirip beriń?
3. Pul sistemasın shólkemlestiriw principlerin sáwlelendirip beriń?
4. Pul sistemasınıń formaları: bimetallizm, monometallizm; qaǵaz hám kredit pulları sistemasın túsindirip beriń?
5. Evropa jámiyetshili pul sisteması hám onıń ózgesheliklerin sáwlelendirip beriń?

VII BAP. ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ PUL SISTEMASÍ HÁM ONÍŃ ELEMENTLERI

Joba:

7.1. Ózbekstan Respublikasında pul sisteması hám onıń rawajlanıw tariyxı.

7.2. Ózbekstan Respublikasında ǵárezsiz pul sistemasınıń engiziliwi hám onıń elementleri.
7.3. Ózbekstan Respublikası pul sisteması turaqlılıǵın támiyinlew faktorları.


Tayanısh sózler: pul sisteması, Oraylıq bank, milliy valyuta, som-kupon, kupon, som, pul sisteması elementleri, milliy hám jáhán valyuta sisteması, principleri, túrleri, pul sisteması turaqlılıǵı.

7.1. Ózbekstan Respublikasında pul sisteması hám onıń rawajlanıw tariyxı

Ózbekstan hám onıń xalqı ázelden tariyxına, tarawlar boyınsha óz erkin sistemasına iye bolǵan. Sonıń ushın biz qısqasha pul sistemamızdıń tariyxı tuwralı toqtalmaqshımız.

Geypara dereklerde keltiriliwine, Orta Aziyada birinshi pullar Iskender Zulqarnayın dáwirinde eramızdan aldınǵı 261-250-jılları shıǵarılǵan.
Ózbekstan Respublikasında, yaǵnıy Buxara mámleketinde birinshi metall pullar shıǵarılǵan. Metall pullarǵa shekem Buxara mámleketinde sawda-satıqta pul birligi sıpatında biyday hám qaǵaz material paydalanılǵan.
Birinshi metall pullar Buxara dáwirinde 700-jıllarda shıǵarılǵan. Bul pullar gúmis tiyinlar bolıp, Buxara shaxı Kana Buxara Xudot tárepinen shıǵarılǵan. Tiyin joqarı sapada bolǵan taza gúmisten islengen. Tiyinnıń ortasında shaxtıń kórinisi hám onıń átirapında Quran ayatlarınan jazılǵan. Gúmis pullar «dirxam» dep atalǵan. Buxara Xidot 40 jıl dawamında mámleketti basqarǵannan keyin taxtqa xalifa Abu Bakir Siddiq otırǵan. Abu Bakir keyninen shah Horun ar-Rashid dáwirinde Buxara mámleketinde pul sisteması turaqlı bolıp, sawdada dirxamlar paydalanılǵan. Bul arada Xorezm mámleketi de óziniń gúmis tiyinların aylanısqa shıǵarǵan. Biraq, adamlar kóbirek dirxamlar menen sawda islewdi abzal bilgen. Dirxamlarǵa bolǵan talaptıń artıwı Buxara mámleketiniń basqa eller menen sawda islewi hám dirxamlardıń joqarı proba hám sapaǵa iye bolıwı áste-aqırın olardıń aylanıstan shıǵıwına alıp kelgen.
800-jıldıń gúzinde taxtqa Gidrif kelgen hám pul sistemasın turaqlastırıw ushın aylanısqa 6 túrdegi altın, gúmis, teri, temir hám mıs, hár túrli metall qosımtalarınan quyılǵan pul birliklerin shıǵarǵan. Bul pullar xalıq arasında «gidrif»ler degen atama alǵan. Gúmis gidrifleri dirxamlarǵa qaraǵanda sapası tómen hám gúmis temir qosımtası nátiyjesinde qara reńge kirgen. Bul pullar adamlar arasında jaqsı qabıl etilmegen, sonıń ushın mámleket aldınǵı pulǵa salıstırmalı jańa gúmis gidrifiniń májbúriy kursın belgilep qoyǵan, yaǵnıy 6 gidrifi 1 dirxamǵa teńlestirilgen hám áste-aqırın salıq hám tólemlerdi tek gidrifte alıwdı engiziw arqalı 1 gidrifidi bir dirxamǵa teńlestiriwge erisken. Mámleket tárepinen túrli salıq hám tólemlerni tek gidrifte tólewdi engiziw nátiyjesinde 822-jıllarǵa kelip 100 gúmis dirxam 70 gidrifke, 1 gidrif altın 7,5 gidrif gúmiske teńlestirilgen. Gidrifler Buxarada Mahak Sarayında quyılǵan.
Sonı atap ótpekshimiz, birinshi rus mámleketinde payda bolǵan metall pullar dirxamlar bolǵan. Rus mámleketinde dirxamlar birneshe bóleklerge bólinip aylanısta paydalanılǵan. Tabılmalar sonı kórsetedi, rus mámleketinde IX-X ásirde sawdada qollanılǵan dirxamlar 40 bólekke bólinip, hárbir gúmis bólekshesi pul birligi sıpatında paydalanılǵan. Sońınan rus mámleketine, Evropa mámleketleri metall pullar kirip kelgen hám X ásirdiń aqırında ǵana Kiev knyazi Vladimir tárepinen birinshi rus tiyinları «grivni» quyılǵan.
X ásirdiń ortaları (943-954-jılları)da Ismayl Samaniy dáwirinde Buxara mámleketi maydanı keńeyip, házirgi Orta Aziya mámleketleriniń barlıq maydanın óz ishine alǵan hám úsh hám onnan artıq Evropa elleri maydanına teń kelgen.
Samaniyler dáwirinde pul sisteması júdá joqarı dárejede rawajlanǵan. Aylanısqa jańa sapalı gúmis teńgelar – dirxamlar, altın pullar shıǵarılǵan. Bular aylanalısta danalap hám awırlıǵına qaray qabıl etilgen. Buxara mámleketi Evropa mámleketleri menen keń sawda-satıq júrgiziwi nátiyjesinde joqarı sapalı gúmis teńgeler Evropa hám Rus mámleketine ótken hám joqarıda aytıp ótkenimizdey, Rus mámleketi dirxamlardı bóleklerge bólip, pul birligi sıpatında paydalanǵan.
XI ásirde samaniyler mámleketinen túrklerdiń orın alıwı pul aylanısın da ózgertse de, altın hám gúmis teńgelar pul sistemasınıń tiykarǵı elementi retinde saqlap qalındı.
XII-XIII ásirlerde Qaraxaniyler, Xorezmshaxlar, sońınan Temuriyler dáwirinde aylanısta tiykarınan altın, gúmis, mıs teńgeler bolǵan. Shaybaniyxan dáwirinde (1507-jıl) pul refoması ótkerilip, sheklengen muǵdarda aylanısqa altın, gúmis, mıs hám gúmis qosımtalarınan ibarat teńgeler shıǵarılǵan. Altın teńgeler «altın», gúmis teńge «teńge», mıs teńge «dinar» dep atalǵan hám eń mayda teńge dinardıń 1/6 bólegine teń bolıp, «pul» dep atalǵan.
Temuriyler dáwirinde «amiri» dirxamları aylanısqa shıǵarılǵan. Olardıń salmaǵı 5,7-6,0 gr. átirapında bolǵan hám sońınan dirxamlarda gúmis muǵdarınıń kemeygeni ushın teńgelar salmaǵı da kemeyip barǵan.
Ózbekstan pul sistemasınıń jáne bir áhmiyetli sánesi bul 1708-1709-jılları Buxarada ótkerilgen pul reforması. Reforma shax Ubaydullax tárepinen ótkerilgen, aylanısqa tómen sapalı teńgeler shıǵarılǵan. Olarda gúmis muǵdarı aldınǵılarǵa qaraǵanda kem bolǵan hám olar mámlekettiń urıs penen baylanıslı áskeriy qárejetlerin qaplaw ushın quyılǵan. Aldınǵı 1 gúmis teńgeniń awırlıǵı 1 mısqalǵa teń bolǵan. Pul reforması boyınsha 1 gúmis teńge 4 ke bólinip, endi tórt gúmis quyılǵan hám olardıń hárbiriniń salmaǵı 1 mısqalǵa teń bolǵan. Nátiyjede gúmis teńgeniń sapası túsken. Aylanıstaǵı pullar «jaqsı» hám «jaman» pullarǵa bólingen. 1 mısqal 24 nuxudke teńlestirilgen, yaǵnıy 24 nuxud = 1 mısqal, 1 mısqal = 4,8 gryu gúmiske teń bolǵan.
Ubaydullaxan ótkergen pul reformasınıń ózgesheligi sonda, ol teńgedeǵı gúmis muǵdarın eń minimal dárejege túsirgen, bunday jaǵday oǵan shekem hám onnan keyin de ámeliyatta qollanılmaǵan. Bul boyınsha tómendegi keste maǵlıwmatlarına múrájat etiwimiz múmkin.


7.1-keste