Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Inflyaciya degen ne?

2. Inflyaciyaǵa tásir etiwshi faktorlar?
3. Pul bazarın tártipke salıw jolları?
4. Talap inflyaciyası degen ne?
5. Usınıs inflyaciyası degen ne?
6. Mámlekettiń inflyaciyaǵa qarsı siyasatı.
7. Giperinflyaciya degen ne?
8. Jasırın inflyaciya degen ne?
9. Ekonomikanı emissiyalıq tártipke salıw.
10. Antiinflyaciyalıq siyasat degen ne?
11. Bahalar indeksi nelerden ibarat?
12. Deflyator degenimiz ne?
13. Inflyaciya haqqındaǵı Dj.Keynstiń kózqarasları neden ibarat?
14. Inflyaciya haqqındaǵı M.Fridmenniń kózqarasları neden ibarat?
15. Inflyaciyanıń ekonomikalıq-sociallıq aqıbetlerin aytıp beriń.
16. Inflyaciyaǵı qarata antiinflyaciyalıq siyasattıń mazmunın sáwlelendiriń.

IX BAP. PUL REFORMALARÍ

Joba:

9.1. Pul reformaların ámelge asırıwdıń zárúrligi. Pul reformların ámelge asırıw sharayatları.

9.2. Pul reformaların ámelge asırıw usılları.
9.3. Denominaciya hám onı ámelge asırıw tártibi. Nullifikaciya hám onı ámelge asırıw tártibi.
9.4. Ózbekstan Respublikasında ámelge asırılǵan pul reformaları hám olardıń ózine tán ózgeshelikleri.


Tayanısh sózler: puldıń satıp alıw quwatı, reforma, revalvaciya, devalvaciya, denominaciya, nullifikaciya.

9.1. Pul reformaların ámelge asırıwdıń zárúrligi. Pul reformaların ámelge asırıw sharayatları

Pul reformaları – milliy valyutanı bekkemlew, pul birligin turaqlastırıw hám pul aylanısın tártipke salıw maqsetinde mámleket tárepinen pul sistemasın tolıq yaki bir bólegin qayta shólkemlestiriw. Pul reformaları qaǵaz pul belgileriniń barlıǵı yaki bir bólegi qádirin joǵaltqanda hám olar kóbeyip, jańası (qaǵaz yaki metall) menen almastırıw lazım bolǵanda, puldıń altın qunı yaki valyuta kursı ózgergende, pul sistemasına ózgeris engiziw zárúr bolǵanda ótkeriledi.

Pul reformaları mámlekettegi ekonomikalıq jaǵdayǵa, puldıń qunsızlanıw dárejesi hám mámlekettiń siyasatına baylanıslı túrde túrli usıllarda: artıqsha qaǵaz pullardı joq etiw menen puldı kemeytiw (deflyaciya); eski pul belgilerin joq etip, jańa qaǵaz pul belgilerin kerekli muǵdarda shıǵarıw (nullifikaciya); eski pul belgilerin iri jańa pul belgilerine almastırıw (denominaciya); pul birligi yaki qaǵaz pul birligi kursınıń metall qunı hám sırt el valyutasına salıstırmalı kursı páseytiwi (devalvaciya); pul birligindegi metall qunı yaki qaǵaz pul kursın sırttaǵı mámleketleri valyutasına salıstırmalı kóteriw (revalvaciya) hám basqa formalarda islenedi.
Oraylıq Aziya aymaqlarında áhmiyetli pul reformaları Ámir Temur húkimdarlıq etken dáwirden baslanǵan. Onıń baslaması menen sol dáwirge shekem aylanısta bolǵan mayda mıs teńgeler ornına sapa hám kólemi birneshe márte artıq, qunı joqarı altın hám gúmis teńgeler shıǵarıla baslaǵan.
Ámir Temur qolında birneshe quymaxanalar bolǵanı hám olarda quyılǵan teńgeler Evropada da belgili bolǵanı tuwralı kóp maǵlıwmatlar bar. Jeke Batıs Iran hám Ázerbayjanda Ámir Temurdıń atı jazılǵan 120 túrden artıq altın hám gúmis teńgeler aylanısqa kirgizilgen.
Mırza Ulıǵbek tárepinen 1428-jılı islengen pul reformalarında burın quyılǵan mıs teńgelerdiń aylanısta bolıwı qadaǵan etilgen. Buxara, Samarqand, Tashkent, Andijan, Qarshı hám Termizde jańa teńgeler quyıla baslaǵan. Eski teńgelerdi jańa teńgelerge almastırıw juwmaqlanǵannan keyin tek Buxaradaǵı quymaxana jumıs islep, qalǵanları jabılǵan.
Shaybaniyler dáwirinde de teńgelerge jańalıqlar kirgizilgen. Aldınǵı húkimdarlar tárepinen shıǵarılǵan teńgelerdegi jazıwlar ústine jańa tamǵalar basılıp, aylanısqa shıǵarılǵan. Bul dáwirde tiykarınan, dinar atı menen júrgizilgen júdá kóp muǵdardaǵı mıs teńgeler hám salmaǵı 3 g bolǵan gúmis teńgeler bolǵan.
19-ásirdiń baslarında Buxara ámirligine salmaǵı 4,5 g.lı «altın» atı menen teńgeler shıǵarılǵan. Gúmisten islengen teńge dep atalıwshı pul birlikleri 1920-jılǵa shekem júrgen. Buxara ásirliginde 1918-jıldan baslap aylanısqa nominalı 20, 60, 100, 200, 300, 500, 1000, 2000, 3000, 5000 hám 10000 teńgelik qaǵaz pullar shıǵarılǵan. 1921-jılları Buxara Xalıq banki aylanısqa jańa nominal rulbde kórsetilgen qaǵaz pullardı shıǵara basladı. Bular 3000, 10000 hám 20000 rubl nominalǵa iye bolǵan.
1922-jılı Buxara Xalıq banki tárepinen denominaciya islenip, puldıń nominalı júzlegen márte tómenletilgen hám 1, 5, 10, 25, 100 rubllik jańa pullar aylanısqa shıqqan. Kóp ótpey kúshli inflyaciya nátiyjesinde tómen nominaldaǵı pul belgileri bazar talapların qandıra almadı hám 1000, 2500, 5000 rubllik pullar shıǵarıldı.
1920-21-jılları Xorezm Sovet Xalıq Respublikası (XSXR) tárepinen aylanısqa 250, 500, 750, 1000, 2000, 5000 hám 10000 rubl nominalda jipekten qolda toqılǵan pul belgileri shıǵarılǵan. Bul pullar Xorezm Sovet Xalıq Respublikası (XSXR) tarqatılǵanǵa shekem, yaǵnıy 1924-jıllarǵa shekem bolǵan.
Joqarı inflyaciya nátiyjesinde 1922-23-jılları Xorezm Sovet Xalıq Respublikası (XSXR) tárepinen denominaciya islenip, eski pullardıń ústine olardıń jańa nominalin kórsetiwshi tamǵalar basılǵan.
1921-22-jılları hám onnan keyingi jıllarda pul reforması ótkeriwge qaratılǵan ilajlar Túrkistan ASSRında islengen. 1923-24-jılları Buxara hám Xorezm Sovet Xalıq Respublikalarınıń pul belgileri RSFSR pul belgileri (rubl chervon) menen almastırıldı. Puqaralar urısı waqtında Túrkistan front ishinde qalǵanda Tashkentte Túrkistan ASSRınıń pulı-turkbonlar shıǵarılǵan.
Sońınan 1921-jıl 1-yanvardan Túrkistanda 3 ay dawamında pul reformaları ótkerilip, turkbon RSFSR pul birligine 10:1 retinde almastırıldı. 1947-jılı burınǵı SSSRda pul reforması ótkerildi, ónimlerdi bólistiriwden kartochka sisteması joq etildi hám mámleket kooperativ sawda bahasında jalǵız tártip ornatıldı.
Aylanıstaǵı barlıq pul belgileri 10:1 etip jańa pul belgilerine almastırıldı. 1950-jılǵa kelip altın tovar rezerviniń kóbeyiwi, shet el valyutasına salıstırǵanda pul kursınıń joqarılawı, bahalar masshtabı ózgeriwi 1961-jılı aylanıstaǵı pul belgilerin 10:1 de jańa pul belgilerine almastırıwǵa alıp keldi.
Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin Rossiya óz milliy valyutasın shıǵarǵanǵa shekem burınǵı awqam respublikaları sıyaqlı waqıtsha rubl zonasında qaldı hám mámlekettegi ekonomikalıq jaǵdaylardı esapqa alıp, óz milliy valyutasına aylanısqa kirgiziwdi eki basqıshta isledi.
Birinshi basqısh: 1993-jıldıń 15-noyabrinen is haqı, pensiya, stipendiya, napaqa hám xalıq dáramatlarınıń óz waqtında tóleniwin, respublika ishki tutınıw bazarın támiyinlew maqsetinde Ózbekstan Respublikası aymaǵında tólew quralı retinde 1961-92-jıllardaǵı rubl banknotaları hám Rossiya bankiniń 1993-jıldaǵı rubli menen paralel ráwishte 1:1 etip aralıq valyuta sıpatında «som kupon» aylanısqa shıqtı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki aylanısqa qunı 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 10000 som kupon qaǵaz pulların shıǵardı. Ekinshi basqısh: 1994-jıl 1-iyulden baslap Ózbekstan Respublikasınıń milliy valyutası som 1 som = 1000 som kupon bolıp aylanısqa shıqtı. Oraylıq bank aylanısqa qunı 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 som bolǵan bank qaǵaz pulları (banknotalar) hám 1, 3, 5, 10, 20, 50 tiyin bolǵan metall teńgeler shıǵardı.
Ózbekstan Respublikası óz milliy valyutasın aylanısqa kiritiwi, eki basqıshlı bank sisteması hám erkin pul sisteması shólkemlestiriliwi pul-kredit siyasatın erkin júrgiziw múmkinshiligin berdi.
Esaplasıwlardı jeńillestiriw maqsetinde 1997-jıldan baslap aylanısqa 200 somlıq, 1999-jıldan 500 somlıq hám 2001-jıldan 1000 somlıq bank qaǵaz pulları (banknotalar) aylanısqa shıǵarıldı. Sonday-aq, 2013-jıldan 5000 somlıq, 2017-jıldan 10000 hám 50000 somlıq kupyuralar aylanısta jiberildi.

9.2. Pul reformaların ámelge asırıw usılları

Eger inflyaciya tezligi joqarı bolsa, denominaciya ótkeriw heshqanday nátiyje bermewi múmkin. Pul reformasın ótkeriw jolı menen pul sistemasın turaqlastırıw múmkin.

Pul reformasın ótkeriw tómendegi jolları menen iske asırılıwı múmkin:
- aylanıstaǵı pul massasın kemeytiw maqsetinde deflyaciya kursı boyınsha pullardı jańa pullarǵa almastırıw;
- xalıq hám kárxanalardıń banklerdegi amanatların waqıtsha (tolıq yaki bir bólegin) háreketsiz uslap turıw (qatırıp qoyıw);
- eki usıldı birge qollaw jolı menen pul reformasın ótkeriw: bul usıl xalıqaralıq ámeliyatta «shok jolı» menen dawalaw delinedi.
Bul usıl 1948-jılı Batıs Germaniyada áskeriy mámleket basqarıwınan bazar ekonomikasına ótiwde qollanılǵan. «Shok jolı» menen dawalawda is haqını tólewdi toqtatıw, islep shıǵarıwdı qısqartıw, pul reformasın ótkeriw, jumıs orınların qısqartıw sıyaqlı qatań ilajlar qollanılıwı múmkin. Mısalı, Germaniyada 1948-jılı iyunde ótkerilgen pul reformasında xalıqtıń naq pulları hám amanatları 6,5 jańa nemec markasına 100 eski reyxmarka etip almastırıldı. Xalıqtıń pulların tólew waqıtsha toqtatılǵan, sońınan tek 30 procent átirapında tólengen hám hárbir adamǵa 60 nemes markası muǵdarında ústeme berilgen. Nátiyjede mámlekettiń reyx markasındaǵı qarızı, mámlekette bolǵan disbalans joq etilgen hám usı jol menen inflyaciyanıń ósiw tezligi toqtatılǵan.
«Shok jolı» menen dawalaw Yaponiyada 1949-50-jılları ótkerilgen hám bul «Dodj jobası» dep atalǵan. Joba boyınsha Yaponiyada inflyaciyaǵa qarsı júdá qattı is-ilajlar islengen. Erkin bahaǵa ótiw menen bir waqıtta jer reformaları ótkerildi, byudjet jetispewshiligin joǵaltıw jolları islep shıǵıldı. Yaponiyada zıyan menen islewshi kárxanalarǵa mámleket tárepinen beriletuǵın subsidiya biykar etildi, kárxana, shólkemlerge kredit beriw shártleri jetilistirildi, xalıq amanatları toktatıp (qatırıp) taslandı.
Ekonomikanı «shok jolı» menen dawalaw Shıǵıs Evropa elleri –Yugoslaviya, Polsha sıyaqlı ellerde de qollanılǵan.

9.3. Denominaciya hám onı ámelge asırıw tártibi. Nullifikaciya hám onı ámelge asırıw tártibi

Denominaciya óz mazmunına qaray milliy pul birligindegi artıqsha pullardı alıp, ornına jańa pullardı shıǵarıwdan ibarat. Denominaciya usılında Rossiyada (3 noldi alıp tasladı) hám Túrkiya (liradan 6 noldi alıp tasladı) húkimetleri paydalandı.

Inflyaciya proceslerin mámleket tárepinen tártipke salıp turıw tiykarınan mámlekette ónimler, orınlanǵan jumıslar, kórsetilgen xızmetler bahalarınıń ósiwin sheklew hám pul sisteması turaqlastırıw maqsetinde mámleket tárepinen anıq is-ilajlardı islewden ibarat. Bul is-ilajlar eki baǵdarda júrgiziledi:
1. Deinflciyalıq siyasat. Bul siyasat elde pulǵa bolǵan talaptı pul-kredit hám finans mexanizmleri járdeminde tártipke salıp turadı. Deinflyaciyalıq siyasat mámleket qárejetlerin qısqartıw, kreditler ushın procent stavkaların kóteriw, salıq júgin kúsheytiw (salıqlar sanı hám procent stavkaların kóteriw) hám pul massasın sheklewdi ishine aladı.
Sonı aytıw kerek, deinflyaciyalıq siyasat eldegi ekonomikalıq ósiwdi tómenletiwge sebep boladı;
2. Dáramatlar siyasatı. Usı siyasattı júrgiziwde mámleket tárepinen ónimler, xızmetler, orınlanǵan jumıslarǵa bahanı hám is haqı ústinen qadaǵalaw júrgiziledi hám olardıń ósiwin belgili dárejede shegarası ornatıladı yaki pútkilley «muzlatıp» qoyıladı.
Dáramatlar siyasatı qatań siyasat sanaladı hám xalıq arasında narazılıqtı keltirip shıǵarıwı múmkin. Biraq, inflyaciya menen gúreste geypara ellerde dáramatlar siyasatınan paydalanadı.
Xalıqaralıq ámeliyatta rawajlanıp atırǵan ellerde inflyaciyaǵa qarsı gúres júrgiziw tájiriybesinde biz atap ótken eki baǵdardan birgelikte paydalanılǵan.
Ekonomikası bazar qatnasıqlarına ótip atırǵan ellerdi inflyaciyaǵa qarsı gúresiw hám milliy pul sistemasın bekkemlew ushın tiykarınan tómendegi is-ilajlar islenedi:
- milliy ekonomikanı salamatlandırıw, investiciya xızmetiniń túsip ketiwiniń aldın alıw hám ekonomikalıq rawajlanıwdıń dárejesin támiyinlew;
- básekige shıdamlı, joqarı texnologiyalıq islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám rawajlandırıw ushın mámleket strategiyasın islep shıǵıw hám ámelge asırıw;
- tutınıw tovarların islep shıǵarıwshı kárxanalarda islep shıǵarıw fondlarınıń quramın ózgertiw hám zamanagóy texnika hám texnologiyalardı engiziw;
- kommerciyalıq banklerdiń investiciya hám kredit xızmetin xoshametlew;
- salıq sistemasın jetilistiriw hám usı baǵdarda tiykarǵı itibardı salıqlardıń xoshametlewshi funkciyasına qaratıw;
- mámleket tárepinen kishi biznes hám isbilermenlikti qollap-quwatlaw;
- mámleket ishinde ónimler, valyuta, kredit, jer, kóshpes múlk, miynet hám qımbat bahalı qaǵazlardıń jeke bazarın qáliplestiriw hám rawajlandırıw;
- pul-kredit siyasatın ekonomikanıń rawajlanıw jaǵdayına tiykarlanıp ózgertip turıw;
- sırtqı ekonomikalıq xızmetti erkinlestiriw hám ónimler, jumıslar, xızmetlerdi eksport etiwdi xoshametlew;
- erkin bazar bahaların saqlap, dáramatlar, qárejetler hám bahanı mámleket tárepinen tártipke salıw hám qadaǵalaw;
- mámlekettiń byudjet jetispewshiligin inflyaciyasızlıq jollar menen qısqartıw;
- mámlekettiń strategiyalıq altın-valyuta rezervlerin tereń talqılaw hám olardan aqıl menen paydalanıwdan ibarat.

9.4. Ózbekstan Respublikasında ámelge asırılıp atırǵan pul reformaları hám olardıń ózine tán ózgeshelikleri

Ózbekstandaǵı inflyaciya bul ǵárezsiz Ózbekstan úlkesinde payda bolǵan inflyaciya emes. Bul inflyaciya burınǵı SSSRda payda bolǵan. Bul inflyaciyanıń ulıwma ekonomikalıq sebebi mámleket basqarıwında ekonomikaǵa baylanıslı siyasatqa kóp itibar bergeni. Nátiyjede islep shıǵarıw tómenlep ketti.

Tovarlardıń jetispewshiligi jasırın proces bolıp, tovarlardı islep shıǵarıw ushın kóp qárejet ketse de (shiykizattıń bahaları joqarılıǵı) tovarlar tómen bahada satılǵan. Parıq mámleket byudjetinen jabılǵan. 1992-jıldıń basınan erkin bahalarǵa ótiw nátiyjesinde (azıq-awqat hám janılǵı resurslarınan basqa) inflyaciya payda boldı hám tezlik penen rawajlanıp ketti.
Sonlıqtan, Ózbekstandaǵı inflyaciya burınǵı SSSR dáwirinde payda bolǵan inflyaciyanıń qaldıǵı hám onı dawalaw uzaq waqıttı talap etedi. Burınǵı SSSRda, sonnan, Ózbekstanda 1990-jıllardaǵı inflyaciyanıń tiykarǵı sebepleri:
- ekonomikalıq teń salmaqlılıqtıń bolmawı, islep shıǵarıw tezliginiń túsip ketiwi nátiyjesinde jobalı ekonomikadaǵı daǵdarıs;
- ónimler sapası, miynet ónimdarlıǵınıń tómenligi;
- islep shıǵarıwda qárejetler salmaǵınıń artıp ketiwi, kereksiz qárejetler, ekonomika principine boysınbaw hám basqalar.
Bunnan tısqarı, rawajlanǵan bazar sharayatına ótpey turıp bahalardıń erkinlesiwi, tovar massası ústinen bazılarınıń jeke húkimranlıq ornatıwı, bahalardı qálegeninshe basqarıw, kredit, finans siyasatınıń qáte júrgiziliwi, ekonomikanıń «dollarlasıwı», «rubl zona»nıń joq bolıwı, valyuta túsimleri hám milliy baylıqtıń shetke shıǵıp ketiwi hám basqalar inflyaciya procesiniń jáne de rawajlanıwına alıp kelgen.
Inflyaciya jámiyettiń rawajlanıwına keri tásir kórsetedi.
1. Mámleket ekonomikalıq awhalın awır awhalǵa alıp keledi:
- islep shıǵarıw kólemi túsedi hám bahalardıń kóterilip barıwı islep shıǵarıw keleshegine bóget boladı;
- kapitaldıń tiykarǵı bólegi islep shıǵarıwdan sawda (aylanıs) salasına, dáldalshılıq salasına aǵıp ketedi. Sebebi, islep shıǵarıwǵa qaraǵanda sawda salasındaǵı kapital tez hám kóp payda alıp keledi;
- bahalardıń ózgerip turıwı alıpsatarlıqtı rawajlandıradı, arzan waqtında alıp, qımbatlaǵanda satıw procesi, tovar rezervlerin jasırıw procesleri kúsheyedi;
- kredit beriw procesleri sheklengen boladı. Qarız alıwshılar kóbeyip, qarız beriwshiler sanı qısqaradı, sebebi qarız bergen utılıwı múmkin;
- mámlekettiń finans resursları qádirsizlenedi hám t.b.
Xalıqtıń kem dáramat alıwshı bóleginiń sociallıq awhalı tómenleydi. Olardıń real dáramatları kemeyedi. Real dáramattıń bahalar ósiwinen túsiwi nátiyjesinde xalıqtıń turmıs dárejesi páseyedi. Ásirese, napaqa, mámleket shólkemlerinen aylıq alıwshılardıń awhalı qıyınlasıwı múmkin.
Inflyaciya xalıq amanatlarınıń qunsızlanıwina alıp keledi. Inflyaciya xalıqtıń geypara qatlamlarınıń (sawda-satıq salası) bayıwına alıp keledi.
Mámleket xalıqtıń dáramatlar dárejesin teńlestiriw maqsetinde dáramat hám salıqlardı indeksaciya etip baradı.