Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. «Pul aylanısı» túsiniginiń mazmunı hám pul aylanısınıń quramlı dúzilisin aytıp beriń?

2. Naq pul aylanısı, onı shólkemlestiriw principleri hám naq pullardı aylanısqa shıǵarıw hám aylanıstan alıw tártibin sáwlelendirip beriń?
3. Naq pul aylanısı, onı shólkemlestiriw principleri, sonday-aq naq pulsız esaplasıwlar sisteması hám onıń elementlerin túsindirip beriń?
4. Naq pulsız esaplasıw formaları hám olarǵa táriyp beriń?
5. «Ulıwma tólew aylanısı» túsinigi hám onıń quramı, sonday-aq tólew aylanısınıń quramın aytıp beriń?

V BAP. PUL MASSASÍ HÁM PUL AGREGATLARÍ

Joba:

5.1. Pul aylanısın shólkemlestiriw tiykarları.

5.2. Pul aylanısı nızamları hám olardan kelip shıǵatuǵın talaplar. Pul massası hám onı túsindiriwshi kórsetkishler.
5.3. Pullarǵa bolǵan talap hám pul usınısı.
5.4. Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw usılları.
5.5. Pul agregatları.
5.6. Pul multiplikatorı.


Tayanısh sózler: pul aylanısı, pul aylanısı nızamı, talap, usınıs, aylanıs ushın pullar, pul muǵdarı, pul multiplikatorı, pul massası, pul agregatları, pul bazası, bank multiplikatorı.

5.1. Pul aylanısın shólkemlestiriw tiykarları

Pul aylanısın shólkemlestiriwdi ámelge asırıwshı, tártipke salıwshı hám qadaǵalawshı jalǵız organ, mámlekettiń rezerv hám emissiyalıq shólkemi – Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki shólkemlestirildi, xalıqaralıq standartlar talaplarına tolıq juwap beretuǵın Ózbesktan Respublikasınıń 1995-jıl 21-dekabrde «Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki haqqında»ǵı Nızamı qabıl etildi.

Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1994-jıl 18-marttaǵı «Bank sistemasın jetilistiriw, pul-kredit qatnasıqların turaqlastırıw is-ilajları haqqında»ǵı 146-sanlı Qararınıń orınlanıwın támiyinlew maqsetinde, Oraylıq banktiń altın-valyuta rezervlerin qáliplestiriw hám onnan paydalanıw menen baylanıslı operaciyalardı ámelge asırıw qaǵıydaları tastıyıqlandı.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 1994-jıl 14-iyundegi «Ózbekstan Respublikası milliy valyutasın aylanısqa shıǵarıw haqqında»ǵı Pármanı tiykarında 1994-jıl 1-iyulden baslap óz milliy valyutamız «som» aylanısqa shıǵarılıwı Ózbekstannıń ekonomikalıq rawajlanıwı sapasın jańa dáwir – erkin pul-kredit siyasatı júritiw, atap ótkende pul aylanısın shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıw dáwiriniń baslanıwı edi.
Sonday-aq, pul aylanısın nátiyjeli shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıwda házirgi kún ámeliyatında Ózbekstan Respublikası Prezidenti hám húkimet basshılarınıń dıqqatında. Atap ótkende, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 1992-jıl 24-iyuldegi №346 sanlı «Respublikada kassa aylanısların tártipke salıwdıń keshiktirip bolmaytuǵın is-ilajları haqqında»ǵı qararı, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2001-jıl 5-avgusttaǵı «280-sanlı «Qarjılardıń bankten tısqarı aylanısın jáne de qısqartıw is-ilajları haqqında»ǵı qararları bar.
Sonıń menen birge, tovarlardı naq pulsız satıw ústinen monitoringti shólkemlestiriwde sawda tarmaqları arqalı tovarlardı satıw, pul birliginiń satıp alıw quwatın kóteriw maqsetinde Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2002-jıl 26-noyabrdegi 406-sanlı qararı menen tastıyıqlanǵan kótere hám usaqlap satıw jumısların ámelge asırıw tártibi haqqındaǵı nızam penen tártipke salına basladı. Kótere sawda shólkemleri tárepinen tovarlardı naq pulsız esaplasıw boyınsha satıw ótken aydaǵı tovar aylanısı ulıwma kóleminiń 10 procenti sheńberinde ámelge asırıla baslaw mexanizmi engizildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2005-jıl 15-apreldegi №57-sanlı «Naq pul aylanısın jetilistiriw hám bankten tısqarı aylanısın qısqartıw boyınsha qosımsha is-ilajlar haqqında»ǵı qararı talaplarınan kóriwimizge boladı. Bunnan tısqarı, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2005-jıl 15-apreldegi «Bank sistemasın jáne de reformalaw hám erkinlestiriw is-ilajları haqqında»ǵı 56-sanlı qararı hám usı qarar menen tastıyıqlanǵan «2005-2007-jıllarda bank sistemasın reformalaw hám rawajlandırıw Baǵdarlaması»nda tiykarınan pul aylanısın shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıwdıń áhmiyetli huqıqıy tiykarların jaratıw óz kórinisin taptı.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń №147-sanlı qararına tiykarlanıp Ózbekstan Respublikası Oraylıq bank moynına keshiktirip bolmaytuǵın is-ilajlar islep shıǵıw wazıypası júklendi hám 2005-jıl 29-avgustta Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń №18/1-sanlı hám Ádillik Ministrliginiń №1518-san «Ózbekstan Respublikasında bankler tárepinen pul aylanısına tiyisli jumıslardı shólkemlestiriw haqqında»ǵı Biyligi islep shıǵıldı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq bank basqarması baslıǵınıń 2006-jıl 14-iyuldegi 16/7-sanlı «Bank kassalarındaǵı naq pul qaldıqlarına limitler belgilew hám olardı basshılıqqa alıwdı qadaǵalaw tártibi haqqında»ǵı Biyligi hám 2008-jıl 10-marttaǵı №300-V sanlı «Naq pul túsimi kelip túsiwin xronometrajın ótkeriw tártibi haqqında»ǵı Rejeleri islep shıǵıldı.
Jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı payda bolıwı, ǵárezsiz mámleketlerde pul birlikleriniń finanslıq turaqlılıǵın bekkemlew ushın mámleketler moynına qosımsha is-ilajlar islep shıǵıwdı májbúr etti. Atap ótkende, 2008-jıl 27-martta №822-sanlı «Naq pul qarjıların tartıw hám oǵan bolǵan talaptı támiyinlew boyınsha qosımsha is-ilajlar haqqında»ǵı qarar islep shıǵıldı.
Sonnan keyin, Ózbekstan Respublikası Oraylıq bank Basqarmasınıń 2013-jıl 26-apreldegi 9/1-sanlı qararına tiykarlanıp «Ózbekstan Respublikasında naq pulsız esaplasıwlar haqqında»ǵı nızamlar islep shıǵılıp, elimizde naq pulsız esaplasıw sistemasın jetilistiriw mexanizmleri islep shıǵıldı.
1994-jıl 1-yanvardan baslap Húkimetimizdiń 1993-jıl 30-dekabrdegi «Naq pul aylanısın bekkemlew is-ilajları haqqında»ǵı 613-sanlı qararı, Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń «Pul aylanısın bekkemlew hám som-kuponnıń satıp alıw quwatın arttırıw boyınsha keshiktirip bolmaytuǵın is-ilajlar haqqında»ǵı qararına tiykarlanıp is-ilajlar ámelge asırıldı.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2001-jıl 22-iyundegi №264-sanlı «Naq pul aylanısın bekkemlew hám kommerciyalıq banklerdiń juwapkershilik arttırıwǵa baylanıslı is-ilajlar haqqında»ǵı qararına tiykarlanıp Oraylıq bank pul aylanısın shólkemlestiriw hám nátiyjeli mexanizmlerin keń engiziw arqalı bul procesti muwapıqlastırıp barıw bekkemlendi. Sebebi, kommerciyalıq bankler moynına nızam talapların orınlamaǵan kommerciyalıq bankler juwaplı shaxslarına qarata hákimshilik juwapkershilik, hátte jumıstan azat etiwge shekemgi juwapkerishilik belgilendi.
Pul aylanısı turaqlılıǵın támiyinlew hám sociallıq áhmiyetke iye bolǵan tólemlerdi óz waqtında islewdi nátiyjeli shólkemlestiriw maqsetinde Ministrler Kabinetiniń 1994-jıl 11-iyuldegi «Aylanıstaǵı naq pullardı kemeytiwge baylanıslı is-ilajlar haqqında»ǵı 356-sanlı Qararına muwapıq Oraylıq bank hám kommerciyalıq bankler tárepinen kárxanalar, shólkemler hám mákemelerge, múlkshilik túrine qaramastan, naq pullardı is haqı hám oǵan teńlestirilgen tólemler, pensiyalar, napaqalar hám stipendiyalardı tólewge, sonday-aq, xızmet saparı qárejetleri ushın ǵana beriliwi belgilendi hám 1994-jıldıń 1-avgustınan miynetke haqı tólew ushın ajıratılatuǵın qarjılar mámleket jolı menen tártipke salınıwı engizildi.
Milliy valyuta aylanısqa kirgizilgen dáslepki aydan baslap respublikada naq pul emissiyasın qısqartıw hám onıń aylanısta bolıwın tezletiw tiykarında pul aylanısın bekkemlewge ayrıqsha itibar berildi. Usı maqsette qabıl etilgen Ministrler Kabinetiniń «Naq pul aylanısın tezlestiriw is-ilajları haqqında»ǵı 1994-jıl 28-oktyabrdegi 526-sanlı Qararında usı wazıypalarǵa tiyisli is-ilajlar belgilenip, ámelge asırıldı.
Sonday-aq, Ministrler Kabinetiniń «Naq pul qarjıları emissiyasın qısqartıw is-ilajları haqqında»ǵı 1996-jıl 2-iyuldegi 230-sanlı Qararı respublikada naq pul emissiyası dárejesin tómenletiw, respublika aymaqlarında pul aylanısın jaqsılaw ushın basshılar hám lawazımlı shaxslardıń juwapkershiligin arttırıw maqsetinde qabıl etildi. Usı qarar menen «Respublika aymaqlarında pullar emissiyası dárejesin tómenletiw prognozları hám kassa jobaları orınlanıwı ushın basshılar hám lawazımlı shaxslardıń juwapkershiligin arttırıw hám olardı xoshametlew tártibi haqqında Reje» tastıyıqlandı.
2004-jıl 24-sentyabde 445-san menen qabıl etilgen Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń «Plastik kartochkalar tiykarında esaplasıw sistemasın jáne de rawajlandırıw is-ilajları haqqında»ǵı qararı sheńberinde Birden-bir ulıwma respublika procesing orayı shólkemlestirildi. Ol sawda shólkemi yaki xızmetler tarawına yaki plastik kartochka iyesine qaysı bank arqalı xızmet kórsetilip atırǵanına qaramastan, bank operaciyaların barlıq sawda shaqabshalarında birlesken rejimde alıp barıw múmkinshiligin beredi.

5.2. Pul aylanısı nızamları hám olardan kelip shıǵatuǵın talaplar. Pul massası hám onı túsindiriwshi kórsetkishler

Pul aylanısın shólkemlestiriw hám tártipke salıw birneshe faktorlarǵa tiykarlanadı:

1. Usınday áhmiyetli faktorlardan biri pul-tovar qatnasıqlarınıń bar bolıwı sanaladı.
2. Taǵı bir faktor pullarnıń tovarsız háreketleniwi sanaladı.
3. Pul aylanısınıń normativ-huqıqıy tiykarlarınıń bolıwı.
4. Pul aylanısın shólkemlestiriwshi hám tártipke salıwshı institutlardıń bar bolıwı. Negizinde pul aylanısın Oraylıq bank tárepinen shólkemlestiredi hám tártipke salınadı. Biraq, pul aylanısın shólkemlestiriwde bank sistemasınıń 2-ústininde turıwshı kommerciyalıq bankler rol oynaydı.
Oraylıq bankler kommerciyalıq bankler tartqan resurslardıń bir bólegin májbúriy túrde alıp qoyadı. Ózbekstanda kommerciyalıq banklerdiń májbúriy rezerv ajıratpaları summasın Oraylıq bank olardıń balansınan alıp qoyadı. AQSh hám Evropada májbúriy rezerv ajıratpaları kommerciyalıq banklerdiń ózlerinde qaladı.
Qun nızamı hám onıń aylanıs sheńberinde júzege shıǵıw forması – pul aylınısı nızamı tovar-pul aylanısı bar bolǵan barlıq sociallıq dúzimlerge tán. Qun formaları hám pul aylanısı rawajlanıw jolın talqılay otırıp K.Marks pul aylanısınıń nızamın ashtı. Nızamǵa tiykarlanıp aylanıs quralı funkciyasın ámelge asırıw ushın kerek bolǵan pul muǵdarı anıqlandı.
Metallıq pul aylanısında aylanıstaǵı pul muǵdarı stixiyalı túrde, pullardıń ǵáziyne funkciyası járdeminde tártipke salınıp turılǵan. Eger pulǵa talap kemeyse, artıqsha pullar (altın teńge) aylanıstan ǵaznaǵa ótiwi baqlanǵan yaki kerisinshe bolǵan. Solay etip, aylanıstaǵı pul muǵdarı kerekli dárejede uslap turılǵan. Sońınan aylanısqa banknotalar shıǵarılıwı hám olardıń metallar (altın yaki gúmis)ǵa erkin almastırılıwı da aylanıstaǵı puldıń artıqsha muǵdarı bolıwın biykar etedi.
Eger aylanısta altınǵa almastırılmaytuǵın banknotalar yaki qaǵaz pullar (ǵazna biletleri) hárekette bolsa, onda naq pul aylanısı pul aylanısı nızamına tiykarınan ámelge asadı.
Qaǵaz pullar muǵdarı aylanıs ushın kerek bolǵan altın pullardıń teoriyalıq muǵdarına teń bolǵanda pul aylanısında heshqanday keri procesler júz bermeydi. Joqarıda kórsetilgen talap puldıń turaqlılıǵın támiyinleydi, sonday-aq, pul aylanısı bar bolǵan barlıq sociallıq dúzimlerde óz kúshine iye.
Pul aylanısı nızamı aylanıstaǵı tovarlar massası, olardıń baha dárejesi hám pul aylanısı tezligi arasındaǵı ekonomikalıq baylanıstı sáwlelendiredi. Bul nızamǵa tiykarlanıp aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın tómendegi formula menen kórsetiwge boladı:

Solay etip, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarına islep shıǵarıw rawajlanıwı hám sharayatlarǵa baylanıslı bolǵan túrli faktorlar tásir etedi. Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarına tásir kórsetiwshi tiykarǵı faktor – bul tovarlar hám xızmetler bahası sanaladı. Pul muǵdarı tovarlar hám xızmetler bahasına tuwrı proporcional, yaǵnıy tovarlar hám xızmetler bahasınıń ósiwi aylanısqa kóp pul shıǵarılıwın talap etedi. Pul muǵdarına tásir etiwshi ekinshi faktor – bul puldıń aylanıs tezligi. Bul faktor muǵdarına keri tásir kórsetedi. Negizinde, pul qanshelli tez aylansa, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı sonsha kem talap etiledi hám kerisinshe.

Aylanıs ushın zárúr pul muǵdarın kemeytiw ushın tómendegi ilajlardı islew áhmiyetli. Bular: tutınıw kreditin rawajlandırıw; kreditke qansha kóp tovar satılsa, sonsha kem muǵdarda pul aylanısta kerek boladı;
– naq pulsız esaplasıwlardı rawajlandırıw;
– pullardıń aylanıw tezligin arttırıwǵa erisiw hám basqalar.
Hárqanday jámiyet pul aylanısı nızamı talapların esapqa alıp jumıs islewi tiyis. Sebebi, pul aylanısı nızamınıń buzılıwı pul turaqlılıǵına zıyan jetkeredi. Bul jaǵdayda aylanısqa shıǵarılǵan pul muǵdarı aylanıstaǵı tovarlar bahasınan artıp ketiwi, yaǵnıy inflyaciya bolıwı yaki pul jetispewshiligine alıp keliwi múmkin.
Juwmaqlap aytqanda, pul aylanısın uslap turıw sharayatları hám nızamlılıqları eki faktordıń óz ara tásiri menen, yaǵnıy xojalıqtıń pulǵa bolǵan talabı hám ámelde pullardıń aylanısqa barıp túsiwi menen belgilenedi. Ámeliyatta kóbirek ushırasatuǵın jaǵday bul aylanısta xojalıqqa kereginen artıq puldıń bolıwı. Bul álbette, puldıń qunsızlanıwına – pul birligi satıp alıw qábiletiniń túsiwine alıp keledi.

5.3. Pullarǵa bolǵan talap hám pul usınısı

Mámlekettiń pul aylanısına kóplegen faktorlar tásir kórsetedi. Pul aylanısı sisteması túrli belgiler boyınsha belgilenedi:

1) onda pullardıń xızmet kórsetiw formasına qarap. Usı belgige qarap naq pulsız hám naq pul aylanısın ajıratıwǵa boladı, sebebi, barlıq pul belgileri anaw yaki mınaw formaǵa iye boladı;
2) usı pul aylanısı xızmet kórsetetuǵın qatnasıqlar túrine qarap. Bunda pul-esaplasıw aylanısı, pul-kredit aylanısı, pul-finans aylanısı ajıratıp kórsetiledi;
3) pullardıń háreketi júz beretuǵın subyektlerge qaray. Usı klassifikaciya boyınsha tómendegiler ajıratıp kórsetiledi: qarjılardıń yuridikalıq shaxslar arasında, bankler hám yuridikalıq shaxslar arasında, bankler arasındaǵı aylanısı, yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar arasındaǵı aylanısı, bankler hám fizikalıq shaxslar arasındaǵı aylanısı eń sońında pullardıń tek fizikalıq shaxslar arasındaǵı aylanısı.
Soǵan tiyislisinshe, ekonomikada qollanılatuǵın pul aylanısı kólemine tásir etetuǵın faktorlardıń belgili bir toparın da ajıratıwǵa boladı. Barlıq faktorlardı siyasiy, ekonomikalıq hám texnikalıq faktorlarǵa ajıratıwǵa boladı. Pul aylanısı dúzilisin qáliplestiriwdiń ekonomikalıq faktorları tiykarǵı hám tikkeley tásir kúshine iye boladı. Bunday faktorlarǵa ekonomikada paydalanılatuǵın pullar túrleri, pul aylanısı tezligi, tovar aylanısı muǵdarı hám usı sıyaqlılar kiredi. Pul aylanısı muǵdarın payda bolatuǵın talaplarǵa muwapıq ózgertiwge yaki pul aylanısınıń kólemlerin tovar aylanısınıń real talaplarına muwapıqlastırıwǵa tek ekonomikalıq usıllar quralları pul aylanısı kólemine tásir kórsetetuǵın usı faktorlar arqalı tásir kórsetiwge boladı.
Ekonomikada isleytuǵın, húkimettiń talapları menen baylanıslı bolǵan hám ekonomikanıń talaplarınan ǵárezsiz qarjılar muǵdarındaǵı ózgerisler siyasiy faktorlar sanaladı.
Texnikalıq faktorlar pul aylanısı dúzilisi hám kólemine tikkeley tásir etpeydi, biraq soǵan qaramastan, olardı esapqa alıw kerek. Bunday faktorlarǵa anaw yaki mınaw esaplasıwdı ótkeriw ushın talap etiletuǵın waqıttı kemeytiw yaki esaplasıwlardıń ózin ámelge asırıwǵa múmkinshilik beretuǵın esaplasıwlardıń texnikalıq quralları kiredi. Mısalı, bank plastik kartalarına xızmet kórsetiwshi texnikalıq qurallardıń keń tarqalǵanı adamlar arasında usı tólem quralınıń ǵalabalasıwına, naq pulsız qarjılardıń qollanılıwına alıp keledi. Naq pulsız qarjılar qollanılıwı chastotasınıń kóbeyiwi pul aylanısınıń ulıwma quramında naq pullardıń kemeyiwine hám mámlekettiń pul aylanısın tártipke salıwdıń tiykarǵı usıllarınıń ózgeriwine alıp keledi.
Pul aylanısı – bul pullardıń mámlekettiń ishki ekonomikalıq aylanısı, sırtqı ekonomikalıq baylanıslar sistemasındaǵı, tovarlar hám xızmetlerdiń satılıwına, sonday-aq, úy xojalıǵındaǵı tovarsız tólemlerge xızmet kórsetetuǵın naq pullı hám naq pulsız formalardaǵı háreket sanaladı. Tovar islep shıǵarıw pul aylanısınıń obyektiv tiykarı, ondaǵı tovar álemi tovarlardıń eki túrine: tovarlardıń ózine hám tovar-pullarǵa bólinedi. Naq pullı hám naqsız formadaǵı pullar járdeminde tovarlar, sonday-aq, ssuda hám fiktiv kapitallardıń aylanısı ámelge asırıladı.
Solay etip, pul aylanısı proceslerinen biri pul aylanısı túsinigin ajıratıp alıwǵa boladı.
Pul aylanısı – naq pullı hám naq pulsız formadaǵı pul belgileriniń úzliksiz háreketi procesi. Qunnıń ózinen ajıralıwı házirgi pul aylanısınıń ózine tán qásiyeti sanaladı. Basqasha aytqanda, házirgi pul aylanısı metall pullar aylanısı sharayatındaǵı sıyaqlı qunlı emes, sebebi, pul belgisiniń qunı nominalda biraz tómen hám onıń áhmiyeti bolmawı múmkin.
Pul aylanısı qarjılar háreketiniń belgili bir jollarınan quraladı:
1. Qarjılardıń oraylıq bank penen kommerciyalıq bankler ortasındaǵı háreketi. Bunday háreket pul emissiyası procesleri hám kommerciyalıq bankler qarjılarınıń Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń májbúriy rezervlew fondına ótkeriliwi menen baylanıslı. Kommerciyalıq banklerdiń kreditlew procesleri qatnasıqları menen qarjılardı ótkeriwdi de usıǵan kirgiziwge boladı;
2. Qarjılardıń kommerciyalıq bankler arasındaǵı háreketi. Bul jaǵdayda usı banklerdiń klientlerge xızmet kórsetiw menen baylanıslı pul ótkeriwleri yaki kommerciyalıq banklerdiń óz ara kreditlewi názerde tutıladı;
3. Firmalar hám shólkemler arasındaǵı háreket. Qarjılardıń usı ekonomikalıq subyektler arasındaǵı háreketi tovarlar aylanısı hám bunday tovarlar aylanısındaǵı, sonday-aq, óz ara talaplardı esapqa alıwdaǵı haqı tólew procesleri menen baylanıslı;
4. Bankler, firmalar hám shólkemler arasındaǵı háreket. Qarjılardıń usı subyektler arasındaǵı háreketi tiykarınan kreditlew hám qarız minnetlemelerin esapqa alıw operaciyaları, sonday-aq, qarjılardı ótkeriwge baylanıslı operaciyalar menen baylanıslı;
5. Bankler hám xalıq arasındaǵı háreket. Qarjılar tutınıw kreditin beriw hám qarjılardıń xalıqtıń dáramatların saqlaw hám kóbeytiw maqsetlerindegi háreketine tiyisli jedel proces sebepli ótkeriledi;
6. Firmalar, shólkemler hám xalıq arasındaǵı háreket. Pullar háreketiniń bul jolı qarjılardıń tovar aylanısı oparaciyalarına haqı tólew hám úy xojalıqlarınıń xızmetkerler miynetine haqı tólewi menen kóship júriwinen ibarat boladı;
7. Bankler hám finans institutları arasındaǵı háreket. Qarjılardıń usı ekonomikalıq qatnasıqlar subyektleri arasındaǵı háreketi óz ara kreditlew operaciyaları hám ekonomikalıq payda alıwǵa yaki úshinshi subyektlerdiń belgili bir operaciyaların rásmiylestiriwge járdem beriwshi finanslıq háreketleri sheńberinde ámelge asırıladı;
8. Finans institutları hám xalıq arasındaǵı háreket. Qarjılardıń bunday háreketi xalıqtıń, negizinde óz dáramatların kóbeytiw maqsetinde qanday da finanslıq operaciyalardı islewi menen baylanıslı;
9. Fizikalıq shaxslar arasındaǵı háreket. Qarjılar háreketiniń bul jolı eń sezilmeytuǵın, biraq qarjılardıń qayta bólistiriliwi sistemasındaǵı eń áhmiyetli jollarınan biri sanaladı, sebebi, bul qarjılardıń xalıq arasında kóship júriwinen ibarat. Negizinde bunday kóship júriwdiń maqseti tutınıw máselelerin sheshiw hám óz shańaraq aǵzaları párawanlıǵınıń dárejesin uslap turıwdan ibarat.

5.4. Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw usılları

Siyasiy-ekonomikalıq matematika mektebiniń iri wákili, Xalıqaralıq ekonomikalıq jámiyet tiykarın salıwshılardıń biri hám birinshi prezidenti (1931-1933) Irvin Fisher (1867-1947) pullardıń muǵdarlıq teoriyasın zamanagóylestiriwge úlken úles qostı. Ol «Pullardıń satıp alıw kúshi. Onıń belgileniwi hám kredit, procentler hám daǵdarısqa múnásibeti» shıǵarmasında (1911) pullar massası menen tovarlar bahaları dárejesi arasındaǵı baylanıstı formallastırıwǵa háreket etken. Tovarlar ushın tólengen pullar sanı hám satılǵan tovarlar bahaları summası teń bolǵanı ushın bunı I.Fisher tárezi menen salıstırmaqshı boladı.

Matematikalıq formada almastırıw teńlemesin tómendegi formula túrinde kóz aldımızǵa keltiriw múmkin:
M V = PQ,
bunda:  – (Expenditure) – pul aylanısınıń ulıwma kólemi, yaǵnıy usı jámiyette usı jıl dawamında tovarlardı satıp alıw ushın sarplanǵan pullar summası; M (Money) – usı jámiyette jıl dawamında aylanısta júrgen pullardıń ortasha muǵdarı;
V – (Velocity) – ónimlerge almastırıwdaǵı pullar aylanısınıń ortasha sanı; P – (Price) – usı jámiyette satıp alınatuǵın hárqanday óz aldfna tovardıń ortasha satılıw bahası; Q – (Quantity) – tovarlardıń jámi satıp alınǵan sanı.
Fisher formulası altın teńgeli standart sharayatında tuwrı kelmeydi, sebebi ol pullardıń ishki qunın esapqa almaydı. Biraq, altınǵa almastırılmaytuǵın qaǵaz pullar aylanısta bolatuǵın sharayatta ol belgili bir mazmunǵa iye. Bunday sharayatta pul massasınıń ózgeriwi, tuwrı I.Fisher tovarlar bahalarınıń elastikligin názerde tutıp, baha mexanizmin belgili mániste ideallastırsa da, biraq tovarlar bahaları dárejesine tásir kórsetedi. Basqa neoklassikler sıyaqlı Fisher de jetilisken básekige tiykarlanadı hám óz juwmaqların monopoliyalar húkimdarlıq etetuǵın hám bahalar aldınǵı elastikligin joǵaltqan jámiyetke tiyisli dep biledi.
Házirgi kóplegen ekonomistler almastırıw teńlemesin birdeylik, yaǵnıy MV=PQ túrinde túsindiredi. Gáp sonda, bul teńleme D – T almastırıw háreketin tovarlardıń jámi massasına baylanıslı dep túsindiriwge urınadı, yaǵnıy tovarlar satıp alınǵan pullar summası satıp alınǵan bahaları summasına teń (birdey). Bul tavtologiya hám sonıń ushın almastırıw formulası bahalardıń ulıwma dárejesin túsindiriw ushın xızmet ete almaydı.
Muǵdarlıq teoriya tárepdarlarınıń boljawınsha, almastırıw formulası EQ nı túsindiredi (bir waqıttıń ózinde talap hám usınıs mexanizmi onnan salıstırmalı terbeliwlerdi túsindiredi).
I.Fisher hám onıń izbasarları usıǵan tiykarlanǵan. Olar pullardıń aylanıw tezligi (V) hám islep shıǵarıw dárejesi (Q) aylanısta júrgen pullar muǵdarına (M) hám bahalar dárejesine (P) baylanıslı bolmawın dálillewge urınǵan. Olar pullardıń aylanıs tezligi dáslep demografiyalıq (xalıqtıń tıǵızlıǵı h.t.b) hám texnikalıq (transport qurallarınıń sanı hám sapası h.t.b) parametrlerge baylanıslı boladı dep boljaǵan. Islep shıǵarıw dárejesi bolsa tiykarınan miynet bazarında júzege kelip atırǵan sharayatlar menen belgilenip, bahalar dárejesi hám aylanısta júrgen pullar sanına baylanıslı bolmaydı. Hesh gúmansız, bazar xojalıǵı húkimdarlıq etetuǵın sharayatta bunday qaǵıydalar real tús almaydı.
Qun nızamı hám onıń aylanıs sheńberinde júzege shıǵıw forması – pul aylanısı nızamı tovar-pul qatnasıǵı bar bolǵan barlıq formaciyalarǵa tán. Qun formaları hám pul aylanısı rawajlanıw jolın talqılay otırıp, K.Marks pul aylanısınıń nızamın ashadı. Nızamǵa tiykarlanıp aylanıs quralı funkciyasın ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı anıqlanadı. Metallıq pul aylanısında pul muǵdarı stixiyalı túrde, pullardıń ǵazna funkciyası járdeminde tártipke salıp turılǵan: eger pulǵa talap kemeyse, artıqsha pullar (altın teńge) aylanıstan ǵaznaǵa aǵıp ótiwi baqlanǵan hám kerisinshe. Solay etip, aylanıstaǵı pul maǵdarı kerekli dárejede uslap turılǵan. Sońınan aylanısqa banknotalar shıǵarılıwı hám olardıń metallar (altın yaki gúmiske)ǵa erkin almastırılıwı aylanısta puldıń artıqsha muǵdarı bolıwın inkar etedi.
Eger aylanısta altınǵa almastırılmaytuǵın banknotalar yaki qaǵaz pullar (ǵazna biletleri) bolsa, onda pul aylanısı pul aylanısı nızamına tiykarlanıp ámelge asadı.
Qaǵaz pullar muǵdarı aylanıs ushın kerek bolǵan altın pulardıń muǵdarına teń bolǵanda pul aylanısında heshqanday keri procesler bolmaydı. Joqarıda kórsetilgen talap puldıń turaqlılıǵın támiyinleydi, sonday-aq, pul aylanısı bar bolǵan barlıq sociallıq formaciyalarda óz kúshine iye.
Pul aylanısı nızamı aylanıstaǵı tovarlar massası, olardıń bahası hám pul aylanısı tezligi arasındaǵı ekonomikalıq baylanıstı sáwlelendiredi.
Solay etip, aylanıs ushın zárúr pul muǵdarına islep shıǵarıw rawajlanıwı sharayatlarına baylanıslı bolǵan túrli faktorlar tásir kórsetedi. Aylanıs ushın zárúr pul muǵdarına tásir etiwshi tiykarǵı faktor – bul tovarlar hám xızmetler bahası sanaladı. Pul muǵdarı tovarlar hám xızmetler bahasına tuwrı proporcional, yaǵnıy tovarlar hám xızmetler bahasınıń artıwı aylanısqa kóp pul shıǵarıwdı talap etedi. Pul muǵdarına tásir etiwshi ekinshi faktor – bul puldıń aylanıw tezligi sanaladı. Bul faktor pul muǵdarına keri tásir kórsetedi. Negizinde pul qanshelli tez aylansa aylanıs ushın kerek pul muǵdarı sonsha kem talap etiledi hám kerisinshe.
Aylanıs ushın kerek pul muǵdarın basqarıwda usı áhmiyetli faktorlarǵa itibar beriliwi lazım.
Aylanısqa zárúr pul muǵdarın kemeytiw ushın tómendegi ilajlardı islew áhmiyetli. Bular: tutınıw kreditin rawajlandırıw; kreditke qansha kóp tovar satılsa, sonsha kem muǵdarda pul aylanısqa kerek boladı;
- naq pulsız esaplasıwlardıń rawajlanıwı;
- pullardıń aylanıs tezligin arttırıwǵa erisiw hám basqalar.
Hárbir jámiyet pul aylanısı nızamı talapların esapqa alıp islewi lazım. Sebebi, pul aylanısı nızamınıń buzılıwı pul turaqlılıǵına zıyan jetkeredi. Bul jaǵdayda aylanısqa shıǵarılǵan pul muǵdarı aylanıstaǵı tovarlar bahasınan artıp ketiwi, yaǵnıy inflyaciya bolıwına, yaki pul jetispewshiligine alıp keliwi múmkin.
Juwmaqlap aytqanda, pul aylanısın uslap turıw sharayatları hám nızamlılıqları eki faktordıń óz ara tásiri menen, yaǵnıy:
Xojalıqtıń pulǵa bolǵan talabı hám ámelde pullardıń aylanısqa barıp turıwı menen belgilenedi. Ámeliyatta kóbirek ushırasatuǵın jaǵday bul aylanısta xojalıqqa kerek bolǵanınan kóbirek puldıń bolıwı. Álbette, puldıń qunsızlanıwına – pul birliginiń satıp alıw qábiletiniń túsiwine alıp keledi.
Pul aylanısınıń tezligi pul aylanısınıń áhmiyetli klassifikaciyası sanaladı. Bul sonıń menen baylanıslı, qanday da waqıt dawamında (mısalı, jıl dawamında) hárbir pul birligi aylanısınıń sanı qanshelli kóp bolsa, ekonomikanıń normal jumıs islewi ushın zárúr qarjılardıń muǵdarı sonshelli kem boladı. Negizinde pul massası aylanısınıń tezligi dáramat aylanısınıń tezligin kórsetedi.
Aqırǵı jıllarda inflyaciya tez-tez ushırasıp turaǵın proces bolıp, sapası da ózgerip barmaqta. Bunıń sebebi sonda, házirgi kúndegi inflyaciya: birinshiden, bahalardıń úzliksiz ósiwine; ekinshiden, pul aylanısı nızamınıń buzılıwı nátiyjesinde ulıwma xojalıq mexanizminiń isten shıǵıwına alıp keledi. XX ásir inflyaciyasınıń tiykarǵı sebebi tovar kemliginde ǵana emes, al islep shıǵarıw hám qayta islep shıǵarıwda krizisler bar bolıwı menen túsindiriledi. Házirgi dáwir inflyaciyası birinshiden; pul talabınıń tovar usınısınan artıwı nátiyjesinde pul aylanısı nızamınıń buzılıwı; ekinshiden; islep shıǵarıwǵa ketetuǵın qárejetler salmaǵınıń ósiwi nátiyjesinde tovarlar bahasınıń ósiwi hám usı sebepli pul massasınıń artıp barıwı menen túsindiriledi.
Inflyaciyanıń tiykarǵı sebebi – bul ekonomikanıń túrli tarawları arasında payda bolǵan qarama-qarsılıqlar. Bul eń dáslep jıynaw hám tutınıw arasındaǵı, talap hám usınıs, mámlekettiń dáramatları hám qárejetleri arasındaǵı aylanıstaǵı pul massası hám xojalıqlardıń naq pulǵa bolǵan talabı arasındaǵı teń salmaqlılıqtıń buzılıwınan ibarat.

5.5. Pul agregatları

Pul agregatları pul massası kórsetkishlerinen ibarat. Pul agregatları statistikada pullar háreketiniń belgili sánege bolǵan yaki belgili bir waqıt aralıǵındaǵı ózgerisin talqılaw ushın qollanıladı.

Pul agregatların qurıw ushın materiallıq ónimler likvidliligi dárejesine qaray olardıń basqıshpa-basqısh jaylastırılıwı tiykar etip alınǵan. Materiallıq ónimlerdiń likvidliligi degende usı ónimlerdiń tez hám onsha kóp zıyanlarsız pulǵa aylanıwına aytıladı. Materiallıq ónimlerdiń likvidliligi waqıt penen ólshenedi. Materiallıq ónimdi pulǵa aylandırıw ushın qanshelli kem waqıt talap etilse, onıń likvidliligi joqarı boladı. Naq pullar likvidlilikke iye, sebebi, olardı pulǵa aylandırıw ushın zárúr bolatuǵın waqıt nolge teń.
Pul agregatları – bul pul massasın alternativ ólshew imkaniyatın beriwshi kórsetkish.
Aylanıstaǵı naq pullar M₀ agregatın quraydı. Naq pullar banknotalar, ǵazna biletleri (eger mámlekette eki emissiya orayı bar bolsa) hám metall teńgelerden ibarat boladı. Metall teńgeler naq pullardıń kem bólegin (rawajlanǵan ellerde 2%-3%in) quraydı. Olardı sońınan aylandırıp satıwǵa jol qoymaw ushın arzan metallardan islenedi. Sonıń ushın teńgeniń real qunı nominal qunınan biraz tómen boladı.
M₀ agregatın pul bazasınan ayırıw kerek. Pul bazası quramına kommerciyalıq banklerdiń oraylıq banktegi májbúriy rezervleri kiredi. M₀ agregatınıń quramına kommerciyalıq banklerdiń oraylıq banktegi májbúriy rezervleri rásmiy túrde kirmeydi.
M₀ agregatına kemirek likvidli qarjılardı izbe-izlik penen qosıp barıw menen M₁, M₂, M₃... M_n ǵa shekemgi agregatlar alınadı.
Pul agregatlarınıń sanı hám quramı mámleket kredit sistemasınıń ózine tán dúzilisine hám onıń finans bazarlarınıń rawajlanıw dárejesine baylanıslı.
Pul massası óz aldına elementlerden ibarat, bunday elementler pul massasınıń jaǵdayın bahalaw procesinde qollanıladı hám onı tártipke salıw usılları hám kólemleri biraz anıǵıraq tańlawǵa múmkinshilik beredi.
Usı pul agregatları tiykarınan tólewdiń túrli formalarında sáwlelengen anaw ya mınaw qurallardı esapqa alıw tiykarında ajıratıladı. Negizinde hárbir agregat nominal sanǵa iye boladı. Sannıń artıp barıwı menen usı agregat járdeminde esapqa alınatuǵın quralları sanı da artadı. Solay etip, úlken sanlı koefficentli agregat kishi indeksli (sanlı) agregatlarda esapqa alınǵan barlıq qarjılardı óz ishine aladı. Tek aylanısta bolǵan naq qarjılardı esapqa alatuǵın M₀ pul agregatı óz mánisi hám mazmunına qaray birinshi bolıp esaplanadı.
M₁ – aynalıstaǵı naq pul qarjıları (M₀ agregatı), kárxanalardıń esaplasıw, usı hám arnawlı esap betlerindegi qarjıları, qamsızlandırıw kompaniyaları qarjıları, xalıqtıń kommerciyalıq banklerdegi «talap etip alǵanǵa shekem» esap betlerindegi depozitleri.
M₂ – M₁ agregatı + xalıqtıń banklerdegi múddetli amanatları.
M₃ – M₂ agregatı + mámleket zayomlarınıń sertifikatları hám obligaciyaları.
M₄ – M₃ agregatı + sırt el valyutasındaǵı depozitler.
Xalıqaralıq ámeliyatta tómendegi pul agregatlarınan keń paydalanıladı:
1. M₀ – bul agregattı esaplaw ushın Oraylıq bank tárepinen aylanısqa shıǵarılǵan yaǵnıy emissiya etilgen barlıq naq pullar summasınan bankler hám kassalardaǵı naq pullardıń qaldıǵı ayırıp taslanadı. Rawajlanǵan ellerde bank ámeliyatında M0 esapqa alınbaydı.
2. M₁ = M₀ + talap etip alınatuǵın depozitler + jol chekleri. Geypara ellerde kredit kartaları da M1 quramına kirgiziledi.
3. M₂ = M₁ + múddetli depozitler + jamǵarman depozitler. M₂ esaplawında summası onsha úlken bolmaǵan múddetli hám qor depozitler alınadı.
4. M₃ = M₂ + iri summadaǵı múddetli depozitler + depozit sertifikatları + jamǵarma sertifikatı.
M₄ (L- AQShta) = M₃ + mámlekettiń qısqa múddetli obligaciyaları + korporativ obligaciya + qor obligaciyalar + bank akceptleri + pul bazarı óz ara fondları.
Belgili ilimpaz F.Mishkinniń pikirinshe, Oraylıq bank pul agregatlarınıń qısqa múddetli dáwirde ósiwin esapqa almawı lazım, sebebi, pul agregatlarınıń qısqa dáwirde ósiwi máwsimlik faktorlar tásirinde boladı. Sonıń ushın pul massanıń jıllıq ósiwi tezligin qadaǵalaw kerek.
Pul aylanısınıń áhmiyetli kórsetkishi pul massası esaplanadı. Pul massası xojalıq aylanısınıń naq pullı esaplasıwların xalıq, kárxanalar, mámleketlik mákemelerge tiyisli satıp alıw hám tólew qurallarınıń ulıwma qurallarınıń jalpı kólemin ózinde sáwlelendiredi.
Pul aylanısınıń belgilengen múddet hám belgilengen dáwir ushın muǵdarlıq ózgerislerin biliw ushın, sonday-aq, pul massası kólemi hám ósiwi tezligin tártipke salıw boyınsha ilajlardı islep shıǵıw ushın túrli kórsetkishler (pul agregatları)nan paydalanıladı.
Sanaatı rawajlanǵan ellerdiń finans statistikasında pul massasın anıqlawda tómendegi tiykarǵı pul agregatları toplamınan (toparınan) paydalanadı:
M₁ agregatı – aylanıstaǵı naq pullar (banknotalar, teńgeler) hám usı bank esap betlerindegi qarjılardı óz ishine tartqan;
M₃ agregatı – óz ishine M₂ agregatı hám qánigelesken kredit mákemelerindegi qor qoyılmaların kirgizgen;
M₄ agregatı – M₃ agregatı hám jıllıq kommerciyalıq banklerdiń depozit sertifikatlarınan ibarat.
AQShta pul massasın anıqlaw ushın 4 pul agregatı, Yaponiya hám Germaniyada – 3, Angliya hám Franciyada – 2 pul agregatınan paydalanadı.
Rossiya Federaciyasında aylanıstaǵı pul massasın esaplaw ushın tómendegi pul agregatları qollanıladı.
M₀ agregatı – naq pullar;
M₁ agregatı – M₀ agregatı hám esaplasıw, usı hám basqa esap betler (arnawlı esap betler, kapital qoyılmalar esap betleri, jergilikli byudjet esap betleri, byudjet, kásiplik awqam, jámáát hám basqa shólkemlerdiń esap betleri, mámlekettiń qamsızlandırıw qarjıları, uzaq múddetli kreditlew fondındaǵı qarjılar kommerciyalıq banklerge qoyılmalar hám jamǵarma banklerindegi talap etip alınatuǵın depozitlerdiń jıyındısına teń;
M₂ agregatı – M₁ agregatı hám jamǵarma banklerindegi múddetli qoyılmalardan ibarat;
M₃ agregatı – M₂ agregatı hám depozitli sertifikatlar hám mámleket zayom obligaciyaları jıyındısınan ibarat.
Pul massası quramın onıń háreketine qaray ekige bóliw múmkin, yaǵnıy pul massasınıń aktiv bólegi – bul qarjılardıń xojalıq jumısındaǵı túrli formadaǵı esaplasıwlardı júrgiziw menen baylanıslı bólegi hám ekinshisi passiv bólegi – qordaǵı pullar hám esap betlerdegi qaldıqlar esaplanadı.
Pul massası naq pullardan tısqarı múddetli esap betindegi qarjı hám qorlardı, depozit sertifikatları, investiciyalıq fondlardıń akciyaların óz ishine aladı. Pul massasınıń joqarıdaǵı elementleri «kvazi» - «derlik pullar» dep te júrgiziledi. Kvazi – pullar likvidli aktivler bolıp, olar tez arada pulǵa aylanıwı múmkin.
Pul massası quramı hám dinamikasın talqılaw Oraylıq bank tárepinen tuwrı pul-kredit siyasatı júrgiziwde áhmiyetke iye.
Sonı esapqa alıw lazım, bunday agregatlardıń belgileniwi túrli ellerde túrlishe ámelge asırıladı. Usı agregatlar ózinshe mámleket tólew aylanısı salasında júz beretuǵın procesleri, qorlar kólemi, sonday-aq, usı qordı ámelge asırıwda qollanılatuǵın qurallardıń sanlı kórinisi quralı sanaladı. Olar ekonomikanıń usı jaǵdayın belgilewge imkaniyat beredi hám keyingi jaǵdaydı prognozlawǵa kómeklesedi.
Pul massası agregatları, ekonomika monetizaciyası koefficientin esapqa alıw járdemindegi esaplaw eń úlgili esaplaw. Monetizaciya koefficienti ekonomikanıń pullar menen támiyinleniw dárejesin sáwlelendiredi. Bunday koefficient M₂ pul agregatı summası hám usı ekonomikada bar sırt el valyutasındaǵı depozitlerdiń JIÓ kólemine óz ara salıstırılıwı sıpatında esaplap shıǵıladı. Usı koefficientti esaplawda tezlikke birden M₂ agregatın hám sırt el valyutasındaǵı depozitlerdi óz ishine alatuǵın M₄ pul agregatın qoyıw qolay boladı. Usı koefficient mánisi idealda birge teń boladı. Soǵan qaramastan, 0.7 yaki 0.8 dárejesindegi nátiyjeler jol qoyıwı múmkin dep esaplanadı.

5.6. Pul multiplikatorı

Pullar oraylıq emissiya banki xızmeti nátiyjesinde jaratıladı. Pullardı jaratıw procesi eki basqıshtan ibarat.

Pullardı jaratıw procesiniń birinshi basqıshında oraylıq emissiya banki tiykarǵı baǵdarlar boyınsha, sonnan, húkimetke, kommerciyalıq bankler, sırt eller, kárxanalarǵa tikkeley kreditlerdi beriw jolı menen (eger nızamlardı usınday tártip bar bolsa), sonday-aq, rásmiy altın hám valyuta rezervlerin kóbeytiw arqalı óz aktivlerin kóbeytedi.
Oraylıq emissiya banki aktivleriniń kóbeytiliwi bir waqıttıń ózinde onıń passivleriniń de tiyislishe ósiwin ańlatadı, yaǵnıy pul bazasınıń shólkemlestiriliwine alıp keledi.
Pul bazası aylanıstaǵı naq pullardan, sonday-aq, kommerciyalıq banklerdiń mámleket Oraylıq bankindegi májbúriy hám májbúriy emes (ıqtıyarlı hám artıqsha) rezervlerinen ibarat boladı.
Ulıwma alǵanda, kommerciyalıq banklerdiń rezarvleri degende, bank amanatshılar kútilmegende kóp muǵdardaǵı tólew talapların qoyıp, onıń tezlik penen aylanısqa kirgiziletuǵın aktivleri túsiniledi. Kommerciyalıq banktegi rezervleri májbúriy hám májbúriy bolmaǵan (ıqtıyarlı hám artıqsha) rezervlerinen quraladı.
Májbúriy rezervler degende kommerciyalıq banklerdiń Oraylıq banktegi amanatları (depozitleri)nıń nızamlı tártipte belgilep qoyılatuǵın eń kem norması túsiniledi.
Májbúriy bolmaǵan (ıqtıyarlı, artıqsha) rezervler degende kommerciyalıq banklerdiń Oraylıq banktegi wákillik esap betlerindegi májbúriy rezervleriniń belgilengen normasınan artıq muǵdarda saqlanıp atırǵan qarjıları túsiniledi. Kommerciyalıq bankler májbúriy bolmaǵan rezervler muǵdarların óz qálewinshe ózgertiwi múmkin. Usı maqsette daǵazalanatuǵın statistikada pul bazasın belgilewde bunday rezervlerdi aylanıstaǵı naq pullar quramında júripti dep esaplap, olar ajıratıp kórsetilmeydi. Mısalı, Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki pul bazasına tómendegi táriypin beredi:
Pul bazası Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki aylanısqa shıǵarǵan naq pullar hám kommerciyalıq banklerdiń májbúriy rezervlerin óz ishine aladı.
Pullardı jaratıw procesiniń ekinshi basqıshında kommerciyalıq bankler óz klientleri – kárxanalar, shólkemler, xalıqtı kreditlew ushın oraylıq emissiya bankinen alǵan kreditlerden paydalanadı, bul pul massasınıń jaratılıwına alıp keledi.
Pul massası kommerciyalıq bankler sistemasındaǵı pul bazasınıń artıwı nátiyjesinde payda boladı hám aylanıstaǵı naq pullardan hám klientler esap betlerindegi pullar qaldıǵınan ibarat boladı. Bank multiplikatorı pullardıń bir kommerciyalıq bankten basqa kommerciyalıq bankke háreketi waqtında kommerciyalıq banklerdiń depozit esap betlerindegi pullardıń kóbeyiwi procesinen ibarat. Pul massasın kóbeytiwdiń bul mexanizmi tek eki dárejeli bank sisteması (oraylıq hám kommerciyalıq bankler) hám tolıq xızmet júrgizetuǵın sharayatta islewi múmkin. Bank multiplikatorı mexanizminiń ámel etiwi procesinde bankler klientleriniń esap betlerinde qarjılar toplanıwı júz beredi. Usı mexanizmniń ámel etiwi intensivligin esaplaw ushın bank multiplikatorları koefficientin esaplaw formulası qollanıladı:
1-R x 100% yaki, pul massası – R,
bunda: R – oraylıq bank begilep qoyǵan májbúriy rezervlew norması.
Bank multiplikatorı mexanizmi tómendegi usılda xızmet kórsetedi: Oraylıq bank qanday da kommerciyalıq bankke kredit beredi hám óz gezeginde usı kommerciyalıq bank óziniń klientine kredit beredi. Klient usı shama menen 10 birlikten ibarat kreditten óz minnetlemelerin tólew ushın paydalanadı. Qarjılar basqa ekonomikalıq subyektke barıp túsedi hám bul qarjılardı óziniń kommerciyalıq banktegi depozit esap betine jaylastıradı. Banktiń ekinshi klientiniń esap betinde 10 birlik bar. Bank bul summadan májbúriy rezervlew fondına belgili bólegin ajıratadı. Mısalı bankte erkin qarjılardıń 8 birligi qaladı hám ol usı qarjılardı jáne kreditke beredi. Operaciya usınday ózgeshelik penen tákirarlanadı, tórtinshi klienttiń esap betinde endi 8 birlik payda boladı. Bunday operaciya belgili múddet dawamında tákirarlanadı hám nátiyjede klienttiń banklerdegi esap betlerinde Oraylıq bank birinshi márte bergen 10 birlikten artatuǵın summa (10+8+) payda boladı. Solay etip, usı mexanizm ekonomikaǵa berilgen pul massasın belgili summaǵa shekem naq pulsız túrde kóbeytiwge múmkinshilik beredi, usı jaǵdayda belgilep qoyılǵan májbúriy rezervlew norması qansha joqarı bolsa, kredittiń aylanıwı sonshelli tez pitedi hám bul mexanizmniń islewi nátiyjesinde qosımsha túrde ekonomikada sonshelli kóp pullar payda boladı.
Pul massası menen pul bazası arasındaǵı ayırmashılıq pul multiplikatorı dep ataladı.

Pul multiplikatorı =

Kommerciyalıq banklerdiń óz klientlerine (ekonomikaǵa kreditleri menen Oraylıq banktiń kommerciyalıq banklerge kreditleri arasındaǵı ayırmashılıq multiplikatorı dep ataladı.

Kredit multiplikatorı =

Aylanıstaǵı pullar muǵdarınıń artıwı tolıǵı menen Oraylıq banktiń kredit emissiyası menen aldınnan belgilenedi hám hárqanday baǵdar boyınsha anıq pul bazasınıń artıwına hám multiplikatordıń tásirinde pul massasınıń kóbeyiwine alıp keledi. Pul massasınıń kóbeyiwi inflyaciya tezligine tásir kórsetedi.

Naq pul qarjılarınıń emissiyası emissiyanıń naq pulsız formadaǵı pullar emissiyasınan kelip shıǵatuǵın ekinshi túri. Emissiyanıń bul túri Oraylıq bank tárepinen ótkeriledi. Emissiyanıń usı forması oraylastırılmaǵan formada boladı hám regionallıq EKO (esap kassa orayı)ları arqalı ámelge asırıladı. Usı kassalar qabıl etilgen qarjılardıń artıqsha kólemi, yaǵnıy EKO (esap kassa orayı) bergen pullar muǵdarı shólkemler hám banklerdiń EKO (esap kassa orayı) ǵa qaytarǵan qarjılar summasınan artıq bolıwı kerek. Naq pullar depozit esap betlerinde turǵan naq pulsız formadaǵı qarjılardan quraladı hám kommerciyalıq banktiń multiplikatorı mexanizminiń ámel etiwi nátiyjesinde jaratqan pul massasınıń quramlı bóleginen ibarat boladı.