Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Pánniń predmeti hám wazıypaların aytıp beriń?

2. Puldıń payda bolıw sebeplerin aytıp beriń?
3. «Pul hám bankler» pániniń predmeti hám wazıypaların aytıp beriń?
4. Pánniń basqa ekonomikalıq pánler menen óz ara baylanıslılıǵın túsindirip beriń?
5. Qun formasınıń evolyuciyaların hám onıń ápiwayı kútilmegen formasın aytıp beriń?
6. Puldıń basqa ekonomikalıq kategoriyalardan ajıralıp turıwshı ózine tán qásiyetlerin ashıp beriń?

II BAP. PULDÍŃ TÚRLERI HÁM FUNKCIYALARÍ

Joba:

2.1. Pul formaları hám túrleriniń evolyuciyası.

2.2. Kredit pullar hám olardıń túrleri.
2.3. Puldıń funkciyaları hám olarǵa túsinik.
2.4. Pul qundı ólshewshi sıpatında.
2.5. Puldıń aylanıs quralı funkciyası hám oǵan túsinik.
2.6. Puldıń tólem quralı funkciyası.
2.7. Pul jıynaw quralı sıpatında.
2.8. Puldıń dúnya pulı funkciyası hám oǵan túsinik.


Tayanısh sózler: qun, pul, evolyuciya, metall, altın, kredit, veksel, chek, banknota, plastik kartochka, funkciyası, aylanıs, tólem, jıynaw, jáhán pulı, kurs, valyuta, ekvivalent, qatnasıq.

2.1. Pul formaları hám túrleriniń evolyuciyası

Puldıń túrleri. Pul óziniń evolyuciyası procesinde metall (altın, gúmis, mıs), qaǵaz, kredit pullar formasında paydalanılıp kelgen. Qundı ózinde sáwlelendiriwine qaray pullar eki túrge bólinedi:

– haqıyqıy pullar;
– haqıyqıy pul izbasarları – qun belgileri.
Haqıyqıy pullar nominal qundı ózinde sáwlelendiriwshi, real qunǵa iye metall pullar bolıp, olar hár túrli formalarda shıǵarılǵan hám sońınan ámeliyatta qolay bolǵan dumalaq (usı formada metall jemiriliwi kem boladı) formasında shıǵarılǵan. Tariyxıy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, birinshi teńgeler bunnan 26 ásir aldın Lidiya hám Qıtayda, XII ásirlerde házirgi Oraylıq Aziya ellerinde, IX-X ásirlerde Kiev Rusında payda bolǵan. XVIII ásirdiń aqırı hám XIX ásirdiń baslarında teńgeler, tiykarınan, altınnan islengen, sońınan altın hám basqa qımbat bahalı metallardı qazıp shıǵarıwdıń qıyınlasıwı, islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı hám tólew, aylanıs quralına bolǵan talaptıń artıwı nátiyjesinde aylanısqa qun belgilerin kirgiziw kerek bolıp qaldı. Altın menen gúmis aylanıstan shıǵa basladı.
Qaǵaz pullar. Puldıń bul túri haqıyqıy pullardıń wákili bolıp, puldıń aylanıs funkciyası rawajlanıwı nátiyjesinde payda bolǵan.
Qaǵaz pullar payda bolıwınıń tómendegi basqıshların keltirip ótiwge boladı.
1-basqısh – teńgelerdiń uzaq waqıt aylanısta bolıwı, qoldan-qolǵa ótiwi nátiyjesinde jemiriliwi;
2-basqısh – teńgedegi metall quramınıń buzılıwı. Mámleket tárepinen sanalı túrde mámleket ǵaznasına túsimdi kóbeytiw maqsetinde teńgeler metall (altın, gúmis) muǵdarınıń kemeytiliwi;
Bul basqıshta teńge quramınıń buzılıwına altın, gúmis hám basqa qımbat bahalı metallardı qazıp alıwdıń qıyınshılıǵı, olarǵa bolǵan talaptıń kemligi de sebep bolǵan.
3-basqısh – mámleket tárepinen emissiyalıq dáramat alıw maqsetinde ǵazna biletleriniń shıǵarılıwı.
Birinshi qaǵaz pullar XII ásirde Qıtayda shıǵarılǵan dep kórsetiledi. Biraq, tariyxıy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, 700 jıllarda gúmis teńgeler shıǵarılǵanǵa shekem Buxara mámleketinde qaǵaz meteriallardan pul sıpatında paydalanılǵan eken.
Qaǵaz pullar Amerika hám Evropada XVII-XVIII ásirlerde, Rossiyada 1769-jılı shıǵarılǵan.
Qaǵaz pullar dep húkimet tárepinen byudjet jetispewshiligin qaplaw ushın shıǵarılǵan, metall pullarǵa almastırılmaytuǵın, biraq mámleket tárepinen belgili bir kurs ornatılǵan pul belgilerine aytıladı.
Tolıq altın hám gúmisten ibarat bolmaǵan teńgeler aylanısta pul sıpatında paydalanılsa da, olardıń nominal muǵdarı real muǵdarınan parıqlanǵan. Solay bolsa da, bul teńgeler belgili dárejedegi metaldı sáwlelendirgen. Qaǵaz pullar bolsa, aylanısqa shıǵarılǵan waqıtta hám sońınan da uzaq jıllar dawamında belgili bir muǵdardaǵı altındı ózinde sáwlelendirgen. Biraq, bir mámlekettiń pulında metaldıń túyini de bolmaǵan, yaǵnıy olar qundı belgilegen, bolǵanı.
Qaǵaz pullardıń emitenti mámleket ǵaznası yaki emissiyalıq bank sanaladı.
Ózbekstan Respublikasında aylanıstaǵı pul belgilerin Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki shıǵaradı. Qaǵaz pullardıń tábiyatı olardıń inflyaciyaǵa beyimliligin kórsetedi. Qaǵaz pullardı aylanısqa shıǵarıwda pul aylanısı nızamı talapların esapqa alıw kerek. Biraq, ámeliyatta hárqashan da usı talaplar itibarǵa alınbaydı. Pul aylanısqa tovar aylanbası talabın qanaatlandırıw ushın ǵana shıǵarılıwı kerek. Haqıyqatında pul joqarıdaǵıdan tısqarı, byudjet jetispewshiligin, mámlekettiń basqa qárejetlerin jabıw ushın da shıǵarıladı, yaǵnıy emissiya muǵdarı tovar aylanısı menen sheklenbesten mámlekettiń finanslıq resurslarına bolǵan talaplarına da baylanıslı boladı. Bul álbette, aylanıstaǵı pul massasınıń ózgerip turıwına, kópshilik jaǵdaylarda onıń aylanısqa kereginen artıq shıǵıp ketiwine alıp keledi. Nátiyjede puldıń turaqlılıǵı buzıladı, qádirsizlenedi, xalıqtıń mámleketke isenimi páseyedi, tólew balansınıń turaqlılıǵı joǵaladı, (passiv qaldıq kólemi artadı) milliy valyuta kursı túsedi hám t.b.