Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Puldıń metallıq teoriyasın aytıp beriń?

2. Puldıń nominallıq teoriyası neden ibarat?
3. Puldıń muǵdarlıq teoriyasın ashıp beriń?
4. Zamanagóy monetarizm teoriyası nege tiykarlanadı?

IV BAP. PUL AYLANÍSÍ HÁM ONÍŃ QURAMÍ

Joba:

4.1. «Pul aylanısı» túsiniginiń mazmunı hám pul aylanısınıń quramlı dúzilisi.

4.2. Naq pul aylanısı hám onı shólkemlestiriw principleri. Naq pullardı aylanısqa shıǵarıw hám aylanıstan alıw tártibi.
4.3. Naq emes pul aylanısı hám onı shólkemlestiriw principleri. Naq pulsız esaplasıwlar sisteması hám onıń elementleri.
4.4. Naq pulsız esaplasıw túrleri.
4.5. «Ulıwmalıq tólew aylanısı» túsinigi hám onıń quramı.
4.6. Tólem aylanısınıń tártibi.


Tayanısh sózler: pul aylanısı, tólew, naq pul, naq emes pul, sistema, elementler, principler.

4.1. «Pul aylanısı» túsiniginiń mazmunı hám pul aylanısınıń quramlı dúzilisi

Pul aylanısı – bul pullardıń naq hám naq emes túrdegi úziliksiz háreketleriniń jıyındısı. I.Shakerdiń táriyiplewinshe, pul aylanısı bul pullardıń naq hám naq bolmaǵan formadaǵı aylanıw procesi bolıp, bunda pullar aylanıs quralı hám tólew funkciyasın atqaradı. Puldıń bir qoldan ekinshi qolǵa ótiwin Shaker sheńber boylap aylanıs dep atadı. Pullardıń bir subyektten ekinshi subyektke ótiwi. Puldıń sheńber boylap aylanıwı, tákirarlanıwı puldıń aylanısı delinedi. Pul aylanısınan tısqarı tólew aylanısı degen túsinik te bar. Tólew aylanısı pul aylanısına qaraǵanda keń túsinik. Tólew aylanısı – bul pul túrindegi qarjılardıń hám pul bazarı instrumentleriniń ámelge asırılǵan tólewlerdiń jıyındısı.

Pul bazarı instrumentlerine tómendegiler kiredi:
obligaciyalar – óz iyesine qatań belgilengen procent kórinisinde dáramat keltiriwshi qımbat bahalı qaǵaz;
mámlekettiń ǵazna minnetlemeleri;
depozit sertifikatlar – bul kommerciyalıq bankler tárepinen kárxanalar ıqtıyarındaǵı waqtınsha bos turǵan pullardı tartıw maqsetinde shıǵarılatuǵın qımbat bahalı qaǵaz;
toplaw sertifikatları – bul fizikalıq shaxslar ıqtıyarındaǵı waqıtsha bos turǵan qarjılardı banklerge tartıw maqsetinde shıǵarılǵan qımbat bahalı qaǵaz;
kommerciyalıq vekseller – kommerciyalıq vekseller kreditke satılǵanda jazıladı. Vekseldi ónim jetkerip beriwshi toltıradı. Satıp alıwshı bolsa vekselge juwapker shaxstıń qolı qoyılıp, móri basıladı. Sonnan keyin veksel satıp alıwshınıń ónim jetkerip beriwshi aldındaǵı qarız minnetlemelerin tastıyıqlawshı hújjetke aylanadı. Kommerciyalıq veksel pul quralı funkciyasın atqaradı. Vekseldi indassament arqalı basqa shaxslarǵa uzatıwǵa boladı. Indassament – vekseldi basqa shaxsqa beriw huqıqın beriwshi arnawlı jazıw. Vekseldi basqa shaxsqa bergen shaxs indassamen dep ataladı. Al, vekseldi qabıl etip alǵan shaxs indossat dep ataladı;
Chekler – onda kórsetilgen summanı tólew tuwralı tapsırma. Ámeliyatta pullı chekler hám esaplasıw chekleri qollanıladı. Frederik Mishkinniń pikirine qaraǵanda, cheklerdiń kemshiligi olardı shıǵarıw menen baylanıslı qárejetlerdiń kópliginde. AQShta hár jılı chekti aylanısqa shıǵarıw ushın 40.0 mlrd.dollar sarplanadı;
bank akceptleri – akcept sózi latınsha sóz bolıp, qabıl etiw degen mánisti bildiredi. Bank akcepti degende bank tárepinen kommerciyalıq veksel hám chek boyınsha tólemlerdiń kepilleniwi túsiniledi.
Tólew aylansınıń tiykarı 75-80%in pul aylanısı quraydı. Sebebi, pul eń joqarı likvidli aktiv sanaladı.
Pul aylanısı 2 iri bólekten turadı:
naq pulsız aylanıs;
naq pul aylanısı.
Naq pulsız aylanıs – bul qarjılardıń banktegi esap betinen alıwshınıń esap betine kóshiriliwi túrindegi háreketleriniń jıyındısı.