Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

I BAP. PULDÍŃ PAYDA BOLÍWÍ HÁM ZÁRÚRLIGI

Joba:

1.1. Pánniń predmeti hám wazıypaları. Puldıń payda bolıw sebepleri.

1.2. Puldıń mánisi hám onıń kórinisleri.
1.3. Pánniń basqa ekonomikalıq pánler menen óz ara baylanıslılıǵı. Baha formasınıń evolyuciyası.
1.4. Puldıń basqa ekonomikalıq kategoriyalardan ajıralıp turıwshı ózine tán qásiyetleri.


Tayanısh sózler: baha, ónim, tovar, ekvivalent, qatnasıq, ózgeshelikler, pul, almastırıw, islep shıǵarıw, múnásibet, forma.

1.1. Pánniń predmeti hám wazıypaları. Puldıń payda bolıw sebepleri

Pul ónim, tovarlardı islep shıǵarıw hám qarıydarǵa kerekli waqıt, muǵdar hám sapada belgili bir shártlerde almastırıwdı usınıs etiwdi shólkemlestiriw hám basqarıw maqsetinde júzege keldi hám xızmet etpekte.

Pánniń predmeti, puldıń payda bolıw sebepleri, pul formaları hám túrleriniń evolyuciyası, onıń mánisi hám onıń kórinisleri, funkciyaları, baha formalarınıń evolyuciyası, bahanıń formaları, basqa ekonomikalıq kategoriyalardan ajıralıp turıwshı puldıń ózine tán qásiyetleri hám kredit pulları hám olardıń túrlerin tereńirek úyretedi. Sonday-aq, pul tuwralı teoriyalar, onıń formaları, onıń payda bolıwı, teoriyaların islep shıqqan ilimpazlardıń pikir hám ideyaları, kemshiliklerinde úyrenedi.
Pul aylanısı hám onıń quramı, naq hám naq emes pullar, olardıń aylanıs principleri, formaları tuwralı sóz boladı. Sonıń menen birge, pul aylanısın shólkemlestiriw hám pul massası, pul aylanısı nızamlıqları, pul agregatları, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw usılları, pul aylanısı, pul aylanısı nızamlarınıń buzılıwı hám onıń social-ekonomikalıq aqıbetleri sáwlelendirilgen.
Pul sisteması túsinigi, formaları hám elementleri, Ózbekstan Respublikası pul sistemasınıń rawajlanıw basqıshların úyrenedi. Pul reformaların ámelge asırıwdıń zárúrligi, olardı ámelge asırıw sharayatları, pul reformaların ámelge asırıw usılları keń sáwlelendirilgen.
Inflyaciya hám onıń túrleri, payda bolıw sebepleri, sociallıq hám ekonomikalıq aqıbetleri, inflyaciya haqqında teoriyalar hám puldıń turaqlılıǵın támiyinlew jolların sáwlelendirip berilgen.
Sonıń menen birge, kredittiń zárúrligi, mánisi hám funkciyaları, principleri, xarekterli belgileri, ózgeshe tárepleri ashıp berilgen. Kredittiń ekonomikalıq turaqlılıqtı saqlawdaǵı ornı ashıp berilgen.
Kredit qatnasıqlarınıń rawajlanıw basqıshlarınıń júzege keliw sebepleri, kredit qatnasıqlarınıń rawajlanıw basqıshları, formaları hám klassifikaciyalanıwı, kredittiń bahası hám oǵan tásir etiwshi faktorlar sáwlelendirilgen.
Sonıń menen birge, banklerdiń payda bolıwı hám bank sisteması, Oraylıq bank hám onıń funkciyaları, olardıń aktiv hám passiv operaciyaları, olardıń ǵárezsizligi keń túrde sáwlelendirilgen.
Kommerciyalıq bankler hám olardıń atqaratuǵın funkciyaları, olardı shólkemlestiriw hám ekonomikanı rawajlandırıwdaǵı ornı, sonday-aq, banklik emes kredit shólkemleri, zárúrligi hám olardıń túrleri, wazıypaları, olardı tártipke salıw máseleleri hám kredit sisteması, elementleri hám olardıń turaqlılıǵına tásir etiwshi faktorlar ashıp berilgen.
Sonıń menen qatar, xalıqaralıq valyuta qatnasıqları, tiykarları, milliy valyuta sisteması hám túrleri, wazıypaları hám olardı tártipke salıw máseleleri berilgen. Xalıqaralıq finans institutları hám olardıń túrleri hám wazıypaları, isleytuǵın operaciyaların óz ishine alǵan pánniń bapların ózine qamtıp alǵan.
Áyyemgi zamannan islep shıǵarıwdıń hám tovar qatnasıqlarınıń rawajlanıwı nátiyjesinde pul payda bola baslaǵan. Biziń pikirimizshe, puldıń payda bolıwına tikkeley tómendegi faktorlar tásir kórsetken:
1. Jámiyette miynetti bólistiriw hám ónimlerdi almastırıwdıń payda bolıwı.
2. Natural xojalıqtan áste-aqırın tovarlardı islep shıǵarıw hám olardı almastırıwǵa óte baslaw;
3. Tovar ónimlerin islep shıǵarıwshı hám mal-múlk tárepinen erkin múlk iyesiniń qáliplesiwi;
4. Almastırıw procesinde ekvivalentliktiń (sáykes keliw) payda bolıwı hám oǵan boysına baslawı.
Insaniyat rawajlanıwınıń dáslepki dáwirlerinde insanlar jámáát bolıp jasaǵan hám olar ózleriniń natural xojalıǵın júrgizgen. Natural xojalıq jaǵdayında pul bolmaǵan, sebebi oǵan heshqanday talap hám zárúrlik bolmaǵan. Natural xojalıqta ónim islep shıǵarılǵan, tovar emes. Sebebi, usı xojalıqta ónimler óz talapların qandırıwǵa jumsalǵan. Tek talaptan artıp qalǵan ónim ǵana basqa natural xojalıqtaǵı artıqsha ónimge almastırılǵan.
Diyqanshılıq, sharwashılıq hám ónermentshiliktiń bóliniwi nátiyjesinde olarda endi ónim menen bir waqıtta islep shıǵarıw payda boldı. Usı islep shıǵarıwshılar arasında ózlerindegi jetistirilgen artıqsha ónimlerin ózleriniń talabın qanaatlandırıw maqsetinde basqa ónimlerge turaqlı túrde almastırıwǵa kúshli talap payda boldı. Islep shıǵarıwshılar tárepinen óz talabın qandırıw ushın emes, al onı almastırıw maqsetinde jetistirilgen ónim tovarǵa aylandı.
Ulıwma ekvivalent tovarǵa ótiwdiń zárúrligi sonnan ibarat, jámiyette islep shıǵarıw rawajlanıwınıń belgili bir basqıshında bazarda tovarlardı almastırıw turaqlı qubılısqa, ekonomikalıq turmıstıń áhmiyetli faktorına aylanǵan. Jámiyet aǵzaları tovarlardı almastırıwsız jasay almay qalǵan hám hárbir islep shıǵarıwshı miyneti ónimine ulıwmalıq ólshew birligi zárúr bolıp qalǵan, tek ulıwmalıq ekvivalent rolin atqarıwshı tovardı barlıq ónimler ushın ólshew quralına aylanǵan. Bunnan qanday da tovar iyesi óziniń jeke paydalanıwı ushın zárúr bolǵan basqa bir tovardı alıw maqsetinde ol dáslep ózi jetistirgen tovardı bazarda ulıwma ekvivalent rolin atqarıwshı tovarǵa almastırǵan.
Islep shıǵarıwdıń keńeyiwi, tovar qatnasıqlarınıń rawajlanıwı nátiyjesinde bazarda pul ornın oynawshı metallarǵa tómendegi talaplardı qoyadı:
- metaldıń tábiyatta az bolıwı;
- metaldıń bir quramlılıǵı;
- zárúr muǵdarda alıwdıń qıyınlıǵı;
- bahasın joytpastan, yamasa júdá az muǵdarda joǵaltıwı tiykarında bóliniwi (maydalanıwı);
- ıqsham hám jeńilligi;
- uzaq waqıt tat baspastan saqlanıwı.
Biz joqarıda atap ótken talaplarǵa gúmis hám altın juwap bergen. Usı talaplarǵa juwap bergen gúmis hám onıń kóp muǵdarda hám kem qárejet penen qazıp alınıwı hám qayta isleniwi sebepli altınǵa teńlese almaǵan.
Solay etip, puldıń rawajlanıw basqıshında pútkil dúnya boyınsha ulıwma ekvivalent rolin oynawshı pul sıpatında altın tán alınǵan hám bazarda birden-bir húkimdarǵa aylanǵan. Usılayınsha pútkil dúnya boyınsha xalıqaralıq esaplasıwlarda jalǵız tólem quralı altın bolǵan.

1.2. Puldıń mazmuni hám onıń kórinisleri

Hárbir ekonomikalıq kategoriyada háreket etiwshi hám mámleket rawajlanıwınıń tiykarǵı ústinlerinen biri pul bolıp, bazar ekonomikasına ótiw hám onda xojalıq júritiwde puldıń abırayı hám áhmiyeti artıp baradı. Haqıyqatında da, pul – «bazardıń tili» dep biykarǵa aytpaǵan. Hárbir ekonomikalıq maǵlıwmat, tovarlar hám xızmetlerdiń bahası, tovarlar, dáramatlar hám qárejetler, finanslıq talaplar hám minnetlemeler, ekonomikalıq baylanıslar makro hám mikro dárejelerde tek pulda kórsetiledi.

Bazar ekonomikası sharayatında puldıń áhmiyetiniń artıwı sonda, jámiyetimizdegi yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar jumısı hám olardıń nátiyjesi, dáramatı pul menen baylanıslı. Sonıń ushın da, pul barlıq ekonomikalıq rawajlanıw basqıshlarında adamlardı ózine tartıp kelgen.
Avstraliyalı ekonomist ilimpaz K.Mengerdiń pikirinshe, Aristotel hám Platonnan baslap XX ásirdiń basına shekem pul haqqında dúnyada bes-altı mıńnan artıq arnawlı jumıslar basıp shıǵarılǵan. Eger biz házirgi kúnde pul haqqında jazılǵan hám basıp shıǵarılǵan ádebiyatlar sanı birneshe márte artıp ketken desek ótirik emes. Izertlewler sonshelli kóp bolıwına qaramastan, pul hám onıń qásiyetleri, hárbir sistemada paydalanılıwı, roli, ekonomikaǵa tásiri, nege ayırım individumlar qolında puldıń kóbeyiwi, olar baylıǵınıń kóbeyiwine alıp keledi de, jámiyet ekonomikasında aylanıstaǵı pul massasınıń kóbeyiwi jámiyet baylıǵı artıp barıwına keri tásir kórsetedi degen sorawlarǵa elege shekem tolıq juwap berilgen emes.
Pul hám onıń wazıypaları tuwralı sırt el ekonomistleriniń qollanbaların alıp qaraytuǵın bolsaq, puldıń kelip shıǵıwı haqqında eki túrli ideya bar ekenin kóriwimiz múmkin. Bular racionalistlik hám evolyuciyalıq ideyaları.
Racionalistlik kózqarastıń tiykarın salıwshı Aristotel bolıp, ol puldıń payda bolıw tiykarın óz ara bir-birine teń bahanı háreketke keltiriwshi qanday da arnawlı «qural», adamlar arasında óz ara kelisiw nátiyjesinde qabıl etilgen shártli birlik ekenin aytadı. Óz ara tovarlardı almastırıwda pul qatnaspaǵanda, tovardı satıw procesi tovardı satıp alıw procesi sıpatında júzege kelgen. Tovarlar arasındaǵı proporciya kútilmegende, mısalı, satılıwı zárúr bolǵan ónimge talap qay dárejede hám onıń muǵdarı kem ya kópligine baylanıslı ornatılǵan. Sońınan usı tovarlar ishinen ulıwma ekvivalent sıpatında geypara tovarlar ajıralıp shıqtı. Jámiyettiń rawajlanıwı aylanısqa metaldıń kirip keliwine alıp keldi.
Rawajlanıwdıń birinshi basqıshlarında mıs, bronza, temir paydalanılıp, almasıw T-P-T formasında júrgizilgen. XVIII ásirdiń aqırına shekem pul tárepler arasındaǵı shártnama quralı dep qaralǵan. Házirgi waqıtta da geypara sırt el ilimpazları, mısalı, Pol Samuelson puldı jasalma social shártlesiw belgisi² dep túsindirgen. Basqa amerikalı ilimpaz Jon Gelbreyt qımbat bahalı metaldıń pul wazıypasın atqarıwı bul adamlar arasındaǵı kelisiwdiń nátiyjesi ekenligin bildiredi.
Uzaq jıllar dawamında burınǵı SSSRda pul hám pul aylanısı tarawındaǵı izertlewler K.Markstiń táliymatı tiykarında júrgizilgen. Ol puldıń payda bolıwın izertlewde A.Smit, D.Rikardolardıń izertlewlerine tiykarlanıp, puldıń mánisin ashıp beriwge háreket etken. Sonday-aq, ol puldıń ózi de tovar ekenligin, puldıń kelip shıǵıw basqıshların túsindirip bere aldı. Ol altın hám gúmisti qazıp alıw hám paydalanıw ushın belgili dárejede miynet sarplanadı, usı miynet altın hám gúmiste sáwlelendirilse, basqa tovarlardıń bahasın ólshewdiń tiykarı bolıp xızmet etedi dep kórsetken. Házirgi waqıtta joqarıdaǵıǵa uqsaǵan real pullar ornına óz bahasına iye bolmaǵan qaǵaz hám kredit pullar aylanısta paydalanılmaqta. Sonıń ushın, qaǵaz hám kredit pullardıń kelip shıǵıwı tuwralı racionalistlik koncepciyanıń tuwrıdan-tuwrı dálili bola almaydı. Qaǵaz pullar payda bolǵansha, jámiyet birneshe rawajlanıw basqıshların basıp ótken.
Puldıń payda bolıw tariyxı kóbirek puldıń evolyuciyalıq teoriyası menen baylanıslı. Tovar aylanısınıń evolyuciyalıq rawajlanıw procesinde ulıwma ekvivalent rolin hár túrli tovarlar atqarǵan. Hárbir jámáát óz tovarın ekvivalent sıpatında ortaǵa shıǵarǵan. Biraq jámiyettiń rawajlanıwı usı tovarlar ishinen eki topar tovarlardıń ajıralıp shıǵıwına alıp keldi. Bular – birinshi talap ushın zárúr tovarlar hám bezeniw buyımları bolǵan.
Islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı menen diyqanshılıq hám sharwashılıqtaǵı miynetti bólistiriw, tovar túrleriniń kóbeyiwi almasıw procesiniń jáne de rawajlanıwın talap etti. Almasıw procesinde tovar iyeleri óz ara baylanısta bolıp, tovardıń iyesi óz ónimin (múlkin) bahalaǵan. Usı bahalaw procesi qanday da ólshew bolıwın talap etken. Ótken ásirdegi ekonomistler pul – bul tovarlardıń tovarı dep esaplaǵan hám onıń tómendegi qásiyetlerin kórsetip ótken: Birinshiden, puldıń paydalanıw bahasında basqa tovardıń bahası óz kórinisin tabadı. Ekinshiden, pulda sáwlelenetuǵın anıq miynet tiykarın abstrakt miynet quraydı. Úshinshiden, pulda sáwleleniwshi jeke miynet sociallıq miynet sıpatında kórinedi.
Usıǵan tiykarlanıp, pul da tovar, biraq basqa tovarlardan parıq etiwshi qásiyetine iye bolǵan arnawlı tovar degen juwmaqqa kelgen bolıwı múmkin. Onıń arnawlı tovar sıpatındaǵı qásiyeti sonda, ol barlıq tovarlardıń bahasın ózinde kórsetiwshi, ulıwma ekvivalent esaplanadı.
Pul qanday formada bolıwına qaramastan pul bolıp qaladı. Joqarıdaǵıǵa tiykarlanıp, puldıń mánisin tómendegishe táriyiplewimizge boladı. Pul – bul barlıq tovar hám xızmetlerge ulıwma ekvivalent rolin atqarıwshı ayrıqsha tovar.
Pul tuwralı evolyuciyalıq teoriya onıń ólshew birligi hám aylanıs quralı ekenligin ashıp beredi.
Sırt el ekonomistleri puldıń ekonomikalıq kategoriya sıpatındaǵı mánisi hám zárúrligine onsha itibar qaratpaǵan. 1857-jılı belgili inglis ekonomisti U.Djevons, ekonomika ilimler ushın pul máselesi bul geometriyadaǵı aylana kvadraturasına teń degen edi. Sonıń ushın, sırt el ekonomistleri bul baptı shetlep ótken. XX ásirdiń 50-jıllarındaǵı oqıwlıqlardıń avtorları puldıń mánisine qaraǵanda, onıń ekonomikaǵa, islep shıǵarıw hám bántlik, materiallıq resurslar hám olardan paydalanıwǵa tásirin úyreniw áhmiyetli dep atap ótken hám kóplegen sırt el ilimpazları usı baǵdarda jumıs islegen. Házirgi waqıtta pul tuwralı bizde bar sırt el ádebiyatlarında kórilgen máseleler pikirimizdiń dálili bolıwı múmkin.

1.3. Pánniń basqa ekonomikalıq pánler menen óz ara baylanısı. Baha formasınıń evolyuciyası

Bazar ekonomikasına ótiw sharayatında puldıń zárúrligin, mánisin izertlewge qaraǵanda, puldıń ekonomikaǵa, islep shıǵarıwǵa, bántlikke tásirin izertlew jámiyetimiz ushın áhmiyetlirek dep oylaymız.

«Pul hám bankler» páni fundamental, teoriyalıq pánlerden biri bolıp, basqa ekonomikalıq hám qánigelik pánlerin tereń úyreniwde tiykar bolıp xızmet etedi.
Pándi oqıtıwdan maqset, tıńlawshılardı pul-kredit tarawı nızamlılıqları, onıń sociallıq tákirar islep shıǵarıwdaǵı tutqan ornı, teoriyalıq tiykarları, jámiyet turmısındaǵı áhmiyeti, olardı aylanısın shólkemlestiriw hám muwapıqlastırıw hám basqalardan ibarat. Sonıń menen birge, bul pán bank, bank sisteması, kredit sisteması hám olardıń jámiyettiń rawajlanıwındaǵı ornı, mámlekette pul aylanısın shólkemlestiriw, maqseti hám wazıypaların úyretiwden ibarat.
Usı pán puldıń satıp alıw quwatı, onıń mámleket ekonomikasınıń turaqlılıǵına tásiri, inflyaciya hám makroekonomikalıq faktorlardı tereńirek úyreniwden ibarat.
Sonıń ushın «Pul hám bankler» páni «Bank isi», «Salıqlar hám salıqqa tartıw», «Finanslıq menejment», «Kommerciyalıq banklerdiń qımbat bahalı qaǵazlar menen operaciyaları» páni menen tikkeley baylanıslı.
Pul óziniń evolyuciyası procesinde metall (altın, gúmis, mıs), qaǵaz, kredit pullar formasında paydalanıp kelgen. Bahanı ózinde sáwlelendiriwine qaray pullar eki túrge bólinedi:
– haqıyqıy pullar;
– haqıyqıy pul izbasarları – qun belgileri.
Haqıyqıy pullar nominal qundı ózinde sáwlelendiriwshi, real qunǵa iye bolǵan metall pullar, olar eki formada shıǵarılǵan hám sońınan ámeliyatta qolay bolǵan dumalaq (usı formada metall jemiriliwi kem boladı) formada shıǵarılǵan.
Kredit pullar dep kredit qatnasıqlar tiykarında júzege keliwshi, tólem quralın atqarıwshı qun belgilerine aytıladı.
Diyqanshılıq, sharwashılıq hám ónermentshiliktiń óz aldına bólinip shıǵıwı sebepli olarda endi ónim menen birge tovar islep shıǵarıw payda boldı. Usı islep shıǵarıwshılar arasında ózlerinde jetistirilgen artıqsha ónimlerdi ózleriniń talapların qanaatlandırıw maqsetinde basqa ónimlerge turaqlı túrde almastırıwǵa kúshli talaptı keltirip shıǵardı.
Islep shıǵarıwshılar tárepinen óz talapların qanaatlandırıw ushın emes, al onı almastırıw maqsetinde jetistirgen ónimi tovarǵa aylandı. Demek, ónim islep shıǵarıwshılar tárepinen ózleri islep shıǵarǵan ónimdi olardıń talabın qanaatlandırıwdan artqan bólegin basqa ónimge almastırıw ushın baǵdarlandırılıwı nátiyjesinde ónim tovarǵa aylanǵan.
Usı procesti bir islep shıǵarıwshıdan basqa islep shıǵarıwshı arasındaǵı tovar almastırıw forması dep esaplandı. Sonıń nátiyjesinde túrli tovarlardıń forması, sapası, talaptı qanaatlandırıwına tiykarınan olardıń qunın anıqlaw, yaǵnıy sáykes keliw talap etile basladı.
Natural xojalıq sharayatında turaqlı túrde artıqsha ónim islep shıǵarıw júzege shıǵa basladı. Bunda qunnıń ápiwayı yaki kútilmegen forması payda boldı. Sebebi, islep shıǵarıw ele rawajlanbaǵanı sebepli tovar almastırıw sheklengen. Bunda tek eki jaǵday esapqa alınadı: islep shıǵarıwshı hám qarıydarlar mápleri óz ara tuwrı keliwi hám almastırılıp atırǵan tovarlardıń qunınıń tuwrı keliwi:
bir qoy = bir qapshıq biyday
yamasa:
bir qapshıq biyday = bir balta.
Álbette, bul jaǵdayda eń dáslep islep shıǵarıwshı hám qarıydardıń mápleri óz ara sáykes keliwi áhmiyetli sanaladı. Biraq, biyday iyesine qoy kerek emes, oǵan balta kerek. Bul jerde tovar almastırıw ámelge aspaydı. Qoy iyesi eger balta iyesi máplerine tuwrı kelse, onda ol óz qoyın bir baltaǵa almastıradı. Sonnan soń ol baltanı alıp baradı hám bir qapshıq biydayǵa almastırıw imkaniyatına iye boladı. Ekonomikalıq ádebiyatlarda júdá qızıq jaǵday sáwlelendirilgen. Afrika qáwimi aǵzalarınan biri óz talabın qanaatlandırıw maqsetinde ózi islep shıǵarǵan ónimin 28 islep shıǵarıwǵa aparıwǵa májbúr bolǵan.

1.4. Puldıń basqa ekonomikalıq kategoriyalardan ajıralıp turıwshı ózine tán qásiyetleri

Islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı nátiyjesinde diyqanshılıq hám sharwashılıqtaǵı miynetti bólistiriw, tovar túrleriniń kóbeyiwi almasıw procesiniń jáne de rawajlanıwın talap etti. Almasıw procesinde tovar iyeleri óz ara baylanısta bolıp, tovardıń iyesi óz ónimin (múlkin) bahalaǵan. Usı bahalaw procesi bir ólshew birligi bolıwın talap etken.

K.Marks puldı – bul tovarlardıń tovarı dep ataǵan hám onıń tómendegi qásiyetlerin túsindirip bergen. Birinshiden, puldıń tutınıw qunında basqa tovarlardıń qunı kórinedi. Ekinshiden, pulda sáwlelenetuǵın anıq miynettiń tiykarın abstrakt miynet quraydı. Úshinshiden, pulda sáwleleniwshi jeke miynet sociallıq miynet sıpatında kórinedi.
Usı tiykarında pul da tovar, biraq basqa tovarlardan ajıralıp turıwshı qásiyetlerge iye bolǵan, arnawlı tovar degen juwmaqqa keliwge boladı. Onıń arnawlı tovar sıpatında qásiyeti sonda, ol barlıq tovarlardıń qunın ózinde sáwlelendiriwshi, ulıwma ekvivalent esaplanadı.
Ulıwma ekvivalent rolin uzaq jıllar dawamında altın atqarıp kelgen bolsa da, tovar xojalıǵınıń hám pul aylanısınıń rawajlanıwı qaǵaz pullar, basqa kredit quralları payda bolıwına, kredit pul hám pul qarjılarınıń bankte bir esap betten ekinshi esap betke ótkeriliwi sıyaqlı procesler bolıwına alıp kelgen. Pul qanday formada bolıwına qaramastan pul bolıp qaladı. Joqarıdaǵılarǵa tiykarlanǵan halda puldıń mánisin tómendegishe táriyiplewimizge boladı. Pul – bul barlıq tovar hám xızmetlerge ulıwma ekvivalent rolin atqarıwshı ayrıqsha tovar. Sonday-aq, pul ulıwma ekvivalent bolıp, abstrakt miynet qárejetlerin ózinde sáwlelendiredi hám tovar xojalıǵındaǵı sociallıq islep shıǵarıw qatnasıqların kórsetedi.
Bul táriyip puldıń barlıq qásiyetlerin ózinde sáwlelendiredi dep aytıwımız múmkin. Bular, birinshiden; puldıń basqa tovarlardan ajıralıp turıwshı arnawlı tovar ekenligi; ekinshiden – pul bul ulıwma ekvivalent – jalǵız tovar bolıp, qalǵan tovarlardıń qunın ózinde sáwlelendiriwi, (basqa qálegen bir tovar bunday qásiyetke iye bola almaydı); úshinshiden, puldıń ekvivalent sıpatında tovardı islep shıǵarıwǵa ketken miynet hám basqa qárejetlerin ózinde sáwlelendiriwi; tórtinshiden, puldıń hárbir ekonomikalıq sistemada, tovar islep shıǵarıwda adamlar arasında payda bolatuǵın ekonomikalıq qatnasıqlardı kórsetiwi hám basqalar.