Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

2.2. Kredit pullar hám olardıń túrleri

Islep shıǵarıw hám tovar aylanısınıń rawajlanıwı, metall pullardıń jetispewi kredit qatnasıqlarınıń rawajlanıwına alıp keldi. Tovar hám tólem aylanısınıń talabın qaplaw maqsetinde aylanısqa altın, gúmis teńgeler menen birge kredit quralları: chek, veksel, banknotalar shıǵarılǵan.

Kredit pullar dep kredit qatnasıqları tiykarında júzege keletuǵın, tólew quralın atqarıwshı qun belgilerine aytıladı.
Kredit pullar óziniń ǵárezsiz qunına iye emes, sebebi olardı jaratıw ushın abstrakt zárúr miynet sarplanbaydı. Kredit pullar qaǵaz pullardan parıqlanıp turadı, olar bir waqıttıń ózinde qundı belgileydi hám kredit hújjeti bolıp, kreditor hám qarız alıwshı arasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlardı sáwlelendiredi. Kredit pullardıń tiykarǵı túrlerinen biri bul veksel.
Kredit pullar evollyuciyası: veksel, banknota, elektron pullar, kredit kartochkaları.
Veksel – qarızdardıń jazba minnetlemesi (ápiwayı veksel) yaki kreditordıń qarızdarǵa vekselde jazılǵan summanı belgili múddetten keyin tólewi haqqındaǵı buyrıǵı (ótkerme veksel – tratta). Ápiwayı hám ótkerme vekseller – bular kommerciyalıq veksel, yaǵnıy sawda pitimi tiykarında payda bolatuǵın qarız minnetlemeleriniń túrlerinen biri. Sonday-aq, finanslıq vekseller, yaǵnıy belgili summadaǵı pullardı qarızǵa beriwde payda bolatuǵın qarız minnetlemeleri de ámel etedi. Ǵazna vekselleri de sonıń bir túri. Bunday veksel húkimettiń qısqa múddetli qaǵazı bolıp, onıń belgilengen múddeti bir jıldan aspaydı (kóbinese 3-6 ay boladı). Bul jerde mámleket qarızdar rolin atqaradı. Doslıq vekselleri – pulsız, real kommerciyalıq pitim menen baylanıslı bolmaǵan, kontragentler tárepinen bunday veksellerdi banklerde esapqa alıw jolı menen pullardı alıw maqsetinde bir-birine jazıp beretuǵın vekselleri.
Veksellerdiń ózine tán qásiyetleri tómendegiler:
a) abstraktlıq (vekselde pitimniń anıq túri kórsetilmegen);
á) tartıstıń bolmawı (notariustıń narazılıq haqqındaǵı akttı dúzgennen keyin májbúrlewshi ilajlardı qollanǵansha qarızdıń májbúriy túrde tóleniwi);
b) aylanıslıq (vekseldiń tólem quralı sıpatında onıń artında beriw haqqındaǵı jazıwdı jazıp (orınlaw yaki indossament) basqa shaxslarǵa beriliwi. Bul veksel minnetlemelerdiń óz ara esapqa alınıw imkaniyatın jaratıp beredi).
Banknota – bul banktiń qarız minnetlemesi sanaladı. Házirgi waqıtta banknota oraylıq bank tárepinen veksellerdi qayta esaplaw, túrli kredit shólkemleri hám mámleketti kreditlew jolı menen shıǵarıladı.
Banknotalardıń – kredit pullardıń sonday túriniń – aylanısqa shıǵarılıwın negizinde bankler túrli xojalıq procesleri múnásibeti menen ámelge asırıp atırǵan kredit operaciyaların orınlawda ótkeredi. Olardıń aylanıstan alınıwı mámlekettiń qárejetlerin ámelge asırıwı hám dáramatların alıwında emes, al xojalıq procesleri múnásibetleri menen ámelge asırılıp atırǵan kredit operaciyaları tiykarında ámelge asırıladı.
Kredit pullardıń ózine tán qásiyetleri sonnan ibarat, olardıń aylanısqa shıǵarılıwı aylanıstıń haqıyqıy talapları menen baylanıslı boladı. Bul sonı ańlatadı, kredit operaciyaları islep shıǵarıwdıń real procesleri hám tovarlardıń satılıwı menen orınlanadı. Ssuda, negizinde, rezervlerdiń belgili túrleri támiynatı bolıp xızmet etetuǵın támiynat tiykarında beriledi. Bul qarızdarlarǵa beriletuǵın tólem qurallarınıń kólemin aylanıstıń pullarǵa bolǵan haqıyqıy talabı menen baylanıstırıwǵa múmkinshilik beredi. Usı qásiyeti kredit pullardıń eń áhmiyetli abzallıǵı sanaladı.
Kredit pullar (banknotalar) menen qaǵaz pul belgileri arasındaǵı eń áhmiyetli ayırmashılıq olardıń aylanısqa shıǵıwındaǵı ózine tán qásiyetleri sanaladı. Eger banknotalar islep shıǵırıwdıń real procesleri hám ónimlerdiń satılıwı menen orınlanatuǵın kredit operaciyaları menen aylanısqa shıǵarılatuǵın bolsa, qaǵaz pullar aylanısqa bunday baylanıssız shıǵarıladı.
Kommerciyalıq banklerdiń shólkemlestiriliwi hám erkin pul qarjılarınıń esap betlerinde toplanıwı menen chek sıpatındaǵı kredit quralı payda boldı. Chek – bul amanatshınıń kommerciyalıq yaki oraylıq bankke jazıp beretuǵın ótkerme vekseliniń bir túri. Chek usı esap bet iyesiniń bankke chekti uslap turıwshıǵa belgili summadaǵı pullardı tólew yaki bunday summanı basqa esap betke ótkeriw haqqındaǵı jazba buyrıǵı sanaladı. Chekler birinshi márte 1683-jılı Angliyada payda bolǵan.
Chekte jazıp qoyılǵan buyrıq huqıqı hám onıń orınlanıw minnetlemesi bank penen klient arasındaǵı chek shártnamasına tiykarlanadı. Usı shártnamaǵa tiykarlanıp klientke óziniń hám qarızǵa alınǵan qarjılarınan paydalanıwǵa ruqsat etiledi. Bank usınıs etilgen cheklerge naq pullar menen yaki qarjılardı chekti beriwshiniń usı yaki basqa banktegi esap betinen ótkeriw jolı menen tóleydi. Chek qısqa múddette háreket etetuǵın qural sıpatında tólew quralı emes hám pullar emissiyasınan parıqlı túrde aylanıstaǵı chekler sanı nızamlar menen tártipke salınbaydı, al pútkilley kommerciyalıq talaplar menen belgilenedi. Sonıń ushın chekler menen esaplasıw shártli túske iye boladı: qarızdardıń chekti beriwi onıń kreditor aldındaǵı minnetlemesinen qutıldı degeni emes – bunday minnetleme tek banktiń chektiń haqın tólegen waqıtta boladı.
Solay etip, chektiń ekonomikalıq mánisi sonı, ol bankten naq pullardı alıw quralı bolıp xızmet etedi, aylanıs hám tólew quralı boladı, eń sońında naq pullarsız esaplasıwlar quralı sanaladı. Usı chekler tiykarında óz ara kelispewshiliklerdiń tiykarǵı bólegi naq pul qatnasıwısız úziletuǵın naq pullarsız esaplasıwlar sisteması payda boladı.
Chekler aylanısınıń jedel rawajlanıwı, chekler inkassaciyasına tiyisli operaciyalardıń kóbeyiwi olar menen islew qárejetleriniń biraz artıp ketiwine alıp keldi. Sońınan, bank tarawında ilim-texnika jetiskenlikleriniń engiziliwi arqasında chekler menen islew hám usı esap betlerdiń júrgiziliwi EEM (Elektron esaplaw mashina)lardan paydalanıw tiykarında atqarılatuǵın boldı. Naq pulsız esaplasıwlar ámeliyatınıń keńeyiwi, bank operaciyalarınıń mexanizaciyalasıwı hám avtomatlasıwı, EEMlarınıń biraz jetilisken túrlerinen keń paydalanıwǵa ótiw qarızdı elektron pullardı qollanıp úziw yaki beriwge tiyisli jańa usıllardıń payda bolıwına tiykar jarattı.
Elektron pullar – bul banklerdiń kompyuteri miyindegi esap betlerdegi pullar bolıp, olardı paydalanıw arnawlı elektron qurılma járdeminde ámelge asırıladı. Elektron tiykarda tólewler sistemasınıń ǵalabalasıwı pul aylanısı evolyuciyasınıń sapa tárepten jańa basqıshqa ótiwin tastıyıqladı.
Bank ishinde informaciyalıq texnologiyalarınıń keń paydalanılıwı cheklerdi plastik kartochkalar menen almastırıw múmkinshiligin berdi. Plastik kartochkalar esaplasıwlardıń naq pullar hám cheklerdiń ornın basatuǵın, sonday-aq, onıń iyesine bankten qısqa múddetli ssudanı alıwına imkaniyat beretuǵın qural. Plastik kartochkalar kótere sawda hám xızmet kórsetiw tarawlarında eń kóp qollanılmaqta.

2.3. Puldıń funkciyalarına hám olarǵa túsinik

Puldıń mazmunı onıń funkciyalarında anıq kórinedi. Pul ekonomikalıq kategoriya sıpatında neshe funkciyanı atqarıwı ekonomist ilimpazlar, teoriyashılar hám ekonomistler arasında júdá uzaq dáwirden berli tartısıwlarǵa sebep bolıp kelmekte.

Ekonomikanı oraydan basqarıw sharayatında basıp shıǵarılǵan ádebiyatlarda, pul bes, yaǵnıy qun ólshewi, aylanıs quralı, tólew quralı, toplaw quralı hám jáhán pulı funkciyaların atqarıwı atap ótiledi.
Ekonomikanı basqarıwdıń bazar qatnasıqlarındaǵı mámleketlerdiń ekonomikalıq ádebiyatlarında, pul úsh, yaǵnıy qun ólshewi, aylanıs quralı hám toplaw quralı funkciyaların atqarıwı bayanlanǵan.
P.Samuelson hám Aristoteldiń táliymatlarına súynenip pul tek eki, yaǵnıy almastırıw quralı, baha masshtabı birligi yaki ólshew esabı funkciyaların artqarıwın atap ótedi³.
Angliya – amerika ekonomist ilimpazları puldıń úsh funkciyası (aylanıs quralı, qun ólshewi hám toplaw quralı) bar ekenligin atap ótedi . Sonnan, Edvin Dj.Dolan, Kolin D.Kempbell, Rozmari Dj.Kempbeller pul aylanısı quralı, qun ólshewi hám toplaw quralı funkciyaların artqarıwın atap ótedi⁴.
Nemec ekonomist ilimpazı K.Knis (1821-1898) puldıń tórt, yaǵnıy qun ólshewi, aylanıs quralı, tólew quralı hám toplaw quralı funkciyaların atap ótedi⁵.
S.Fisher, R.Dornbush, R.Shmalenziler de puldıń tórt funkciyaların atqarıwın atap ótip, olardı tómendegi izbe-izlikte ámel etiliwin atap ótedi: birinshisi – aylanıs quralı hám tólew quralı, ekinshisi – ólshew quralı, úshinshisi – qundı saqlaw quralı, tórtinshisi – keshiktirilgen tólemlerdiń ólshemi⁶.
K.Marks puldıń funkciyaları konsepciyasında onıń úsh funkciyası bar ekenligin atap ótedi. Ol puldıń funkciyaların tómendegi izbe-izlikte táriyipleydi. Birinshisi – qundı ólshewi, ekinshisi – aylanıs quralı, úshinshisi – finanslıq pul. K.Markstiń puldıń úshinshi funkciyası ayırım ekonomistler tárepinen toplaw quralı, tólew quralı hám jáhán pulı sıyaqlı wazıyparaların atqarıwı múmkinshiligin ilgeri súredi⁷.
Rossiyalı ekonomist ilimpaz, professor O.I.Lavrushin⁸, professor V.A.Shegorcova⁹, professor V.V.Ivanov hám professor B.I.Sokolovlar¹⁰ pikir bildiriwi astında shıǵarılǵan «Pul, kredit, bankler» oqıwlıqlarınıń barlıǵında pul bes funkciyanı atqarıwı atap ótiledi.
Ózbekstanlı ekonomist, professor Sh.Z.Abdullaeva pul tórt funkciyanı atqarıwın, bular qundı ólshew, aylanıs quralı, tólew quralı hám toplaw funkciyaları ekenligin atap ótedi¹¹.
Professor O.Ya.Rashidov redaktorlıǵı astında shıǵarılǵan «Pul, kredit hám bankler» sabaqlıǵında pul bes, yaǵnıy qundı belgilew, aylanıs quralı, tólew quralı, toplaw quralı hám jáhán pul wazıypasın atqarıwın atap ótedi¹².
Kórinip turǵanınday, puldıń funkciyaları tuwralı shet el hám jergilikli ekonomist ilimpazlardıń pikirleri túrlishe bolıp, birinshi topar ilimpazlar puldıń bes funkciyası bar ekenligin atap ótse, ekinshi topar ekonomist ilimpazlar onıń tórt funkciyanı atqarıwın aytadı. Úshinshi topar ekonomist ilimpazlar, tiykarınan anglo-amerikalılar onıń úsh funkciyanı atqarıwın aytadı. Hátte ayırım ekonomikalıq ádebiyatlarda pul altı funkciyanı atqaradı dep atap ótilip, altınshı funkciyası sıpatında baha masshtabı ekenligin dálillewge urınadı¹³.
Ekonomist ilimpazlar puldıń funkciyaları tuwralı túrlishe pikir bildiriwine tómendegiler sebep boladı. Bir topar ekonomist ilimpazlar, puldıń funkciyası zamanagóy sharayatda onıń qásiyetlerinen kelip shıǵıp bayanlanadı, basqa topar ilimpazlar bolsa túrli mámleket ilimpazlarınıń puldıń funkciyaları tuwralı pikirlerine súyenip talqılaydı. Jáne basqa topar ekonomistler bolsa puldıń funkciyaların táriyiplewde onıń tariyxı menen baylanıslı waqıya hám nızamlılıqlarǵa súyenedi.
Puldıń funkciyaları tuwralı pikir júrgizgende onıń tiykarǵı (haqıyqıy pul) qunına iye bolǵan hám tiykarǵı qunına iye bolmaǵanı (ornın basatuǵın pullar)na itibar qaratıw kerek. Sebebi, aylanısta tiykarǵı qunǵa iye bolǵan pullar tólem quralın atqarǵanda olarda puldıń barlıq funkciyaları kórinedi hám kerisinshe boladı. Haqıyqıy qunǵa iye bolǵan pullar sıpatında qımbat bahalı metallar altın hám gúmisti, kredit pullardı hám 100 procent altın menen támiyinlengen pullardı atap ótiw múmkin. Haqıyqıy qunǵa iye bolmaǵan pullarǵa qaǵaz pullar, altın tiykarına iye bolmaǵan kredit pullar kiredi.
Haqıyqatında da qımbat bahalı metallar tólem quralın atqarǵan waqıtta olar puldıń barlıq funkciyaların atqarǵan. Qımbat bahalı metallar ornın qaǵaz pullar iyelegennen keyin, qaǵaz pullardıń inflyaciyaǵa ushırawı nátiyjesinde olar puldıń barlıq funkciyaların atqarmaytuǵın boldı. Sonıń ushın bolsa kerek, joqarıda kórip ótkenimizdey, waqıt ótiwi menen puldıń funkciyaları tuwralı túrli kózqaraslar payda bola basladı.
Ekonomikalıq ádebiyatlarda puldıń funkciyaları tuwralı 2 ilimiy mektep ilimpazlarınıń kózqarasları bar:
1. Evropa mektebi.
2. Amerika mektebi.
Evropa mektebi puldıń 5 funkciyası tuwralı juwmaqqa kelgen:
Bizler puldı ekonomikalıq kategoriya dep qarap, ekonomikalıq tárepten rawajlanǵan ellerde keń tarqalǵan funkciyalardı talqılap, pul tiykarınan tómendegi funkciyalardı atqaradı degen pikirdi atap ótpekshimiz. Bular: qundı ólshew, aylanıs quralı, tólew quralı hám toplaw quralı hám jáhán pulı funkciyaları.
Puldıń funkciyaları bir-biri menen tikkeley baylanıslı hám olar bir-birin toltırıp puldıń mazmunın tolıq sáwlelendiredi.
Puldıń tiykarǵı funkciyalarınan biri qundı ólshew funkciyası bolıp tabıladı. Geypara sırt el ekonomika ádebiyatlarında puldıń funkciyası sıpatında aylanıs quralı funkciyası, sońınan qundı ólshewi keltiriledi. Biziń pikirimizshe, puldıń funkciyaları tuwralı aytqanda, funkciyalardıń izbe-izligine itibar beriw lazım. Pul qundı ólshew funkciyasın atqarmay turıp, aylanıs, toplaw quralı bola almaydı. Puldıń qundı ólshewi sıpatındaǵı bekkemligi onıń aylanıs, tólew, toplaw funkciyalarında ornı hám áhmiyetin arttıradı. Puldıń qunın ólshew funkciyasınıń tolıq orınlanıwı, eń dáslep, tovarlardı islep shıǵarıw, xızmetlerdi kórsetiw tarawındaǵı barlıq qárejetlerin tolıq sáwlelendiriw múmkinshiligin beredi. Pul qun ólshewi funkciyasın atqarmastan aldın, islep shıǵarılǵan tovar yaki kórsetilip atırǵan xızmetler bazar qatnasıqlarınıń subyektleri ushın, olardıń xojalıq júrgiziwi ushın tolıq engizilmewi múmkin, yaǵnıy pul aylanıs quralın atqarıwı ushın, eń dáslep, aylanıs quralınıń tiykarı bolǵan tovarlar yaki xızmetlerdiń qunın anıqlawı hám bahasın belgilewi lazım. Qunı anıqlanıp, bahası belgilengen tovar yaki xızmet aylanısqa shıǵarılıwı múmkin. Aylanıs quralı funkciyası puldıń qashan hám qanday maqsette paydalanılıwına qaray, puldıń keyingi funkciyaların ámelge asırıw ushın tiykar jaratadı. Puldıń qundı ólshewi hám aylanıs qurallarınıń dawamı sıpatında puldıń tólew quralı hám toplaw quralı funkciyaları ámelge asırıladı.
Aylanıs hám tólew quralı funkciyalarınıń ámelge asırılıwı nátiyjesinde puldıń toplaw quralı funkciyalarınıń orınlanıwına tiykar jaratıladı. Aylanıs quralınıń orınlanıwınan qalǵan pullar yaki aylanısta bolmaǵan pullar toplawǵa baǵdarlanıwı múmkin. Tólew quralı funkciyası járdeminde qáliplesken, tutınıw ushın baǵdarlanǵan qarjılar jıynalıwı múmkin. Fizikalıq shaxslar talabı hám tutınıwdan artıqsha pul qarjıların qollarında yaki bankler hám basqa kredit shólkemlerinde toplawı múmkin bolsa, yuridikalıq shaxslar talabınan artıqsha pul qarjıların ózleriniń banklerdegi esap betlerinde toplawı múmkin.
Juwmaqlap aytqanda, puldıń funkciyaları bir-biri menen tikkeley baylanıslı hám olar bir-birin toltıradı. Puldıń funkciyalarınıń usınday tikkeley baylanıslılıǵı hám bir-birin toltırıwı pul aylanısınıń turaqlılıǵı hám nátiyjeliligin támiyinlew ushın sharayat jaratadı.

2.4. Pul qun ólshemi sıpatında

Puldıń birinshi funkciyası onıń qundı ólshewinde, yaǵnıy pul barlıq tovarlardıń qunın ólsheydi, olardıń bahasın anıqlawda qural bolıp xızmet etedi.

Qundı ólshew funkciyasında pul tovar islep shıǵarıwǵa sarplanǵan sociallıq miynetti sáwlelendiredi hám usı miynet tiykarında tovardıń qunın belgileydi. Puldıń bul funkciyasında naq pullar emes, al naq emes pullar háreket etedi. Máselen, biz sawda dúkanına kirip, bir tovardıń bahasın kórip, baha usı tovarǵa arzıy ma yaki tovarǵa baha kerisinshe pás qoyılǵan ba – sol tuwralı ózimizdiń juwmaǵımızǵa iye bolıwımız múmkin. Usı biziń juwmaǵımız tiykarında puldıń qunın ólshew funkciyası turadı.
Puldıń qunın ólshew funkciyası bir tovardıń qunı ekinshi tovar qunı arqalı sáwlelendiriledi. Eger tariyxqa qarasaq, bul wazıypanı óz qunına iye bolǵan tovar altın yaki altındı ózinde sáwlelendiretuǵın pul birlikleri atqarıp kelgen.
Puldıń qundı ólshew funkciyası qunı nızamına tiykarlanıp anıqlanadı.
Puldıń qundı ólshew funkciyası bahalar masshtabın ornatıwdı talap etedi.
Bahalar masshtabı huqıqıy xarakterge iye bolıp, mámleket tárepinen ornatıladı hám tovar qunına tiykarlanıp onıń bahasın sáwlelendiredi. Bahalar masshtabı arqalı kórsetilgen tovar bahası mámleket bahası yaki bazar bahasına aylanadı hám milliy pul birliginde sáwlelendiriledi.
XX ásirdiń 80-jıllarınıń aqırına shekem bahalar masshtabı dep mámleket tárepinen tastıyıqlanǵan, tovar qunı ólshew hám bahalardı belgilew ushın kirgizilgen, belgili bir altın muǵdarın ózinde sáwlelendirgen pul birligine aytılǵan. Derlik 30 jıl dawamında 1961-jıldan baslap burınǵı awqamda bahalar masshtabı etip 1 rubl qabıl etilgen hám ol 0,987412 gramm altınǵa teńlestirilgen edi. XX ásirdiń 80-jıllarınıń aqırına kelip awqamda pul birligin altınǵa teńlestiriw ideyası óz kúshin joǵaltadı. Bolmasa basqa kóplegen eller ámeliyatında bul teńlestiriw 1970-jıllardan baslap itibarǵa alınbadı. Rawajlanǵan ekonomikaǵa iye ellerde valyutanı altınǵa teńlestiriw sheshiwshi qural emesligin olardıń ekonomikalıq hám sociallıq rawajlanıwı dálillep berdi.
XX ásirdiń 60-jıllarında pul reforması ótkerilgende, devalvaciya yaki revalvaciyada mámleket nızamlı túrde bahalar masshtabın, pul birliginiń altın muǵdarın, bahalardı belgilew ushın ornatıp bergen. Pul birligi belgili muǵdar altınǵa teńlestirilgen bolsa da, aynalısqa shıǵarılǵan pul birlikleri heshqashan altınǵa almastırılmaǵan. Sonı atap ótiw kerek, házirgi waqıtta dúnyadaǵı bir de mámleket óz pulın altınǵa almastırmaydı. Geypara mámleketler pul birligin altınǵa teńlestirse de, pul birligine tuwrı keliwi múmkin dep belgilengen altın muǵdarın aylanıstaǵı pul birligine almastırıp bermeydi. Sonıń ushın bul teńlestiriw óziniń ekonomikalıq áhmiyeti hám kúshin joǵaltqanı anıq. Sebebi, altın ápiwayı tovarǵa aylandı hám onıń qunı da pulda sáwlelendiriletuǵın boldı. Puldıń funkciyaları altınnan ajıratıldı, ózgeretuǵın valyuta kursları engizildi.
Házirgi waqıtta bahalar masshtabı talap hám usınıs tásirinde shólkemlestiriledi hám baha arqalı tovarlar qunın ólshewge xızmet etedi. Sonı atap ótiw kerek, puldıń járdeminde tovarlar teńlestiriledi. Eki tárep ushın da teńlestiriwdiń tiykarı bolıp abstrakt miynet turadı.
Tovar qunınıń pulda sáwleleniwi baha delinedi. Baha – bul ideal formada oyımızdaǵı qun ólshemi. Qun ólshemi wazıypasın oyımızda sáwlelenetuǵın pul ámelge asıradı, baha bolsa tolıq real materiallıq baylıqlardıń qunın sáwlelendiredi.
Qun formasına iye bolǵan tovar, bahaǵa da iye boladı. Pul ózi óz bahasına iye emes, onıń qunı ózi menen anıqlanıwı múmkin emes. Baha ornına pul satıp alıw qábiletine iye. Puldıń satıp alıw qábileti degende pul birligine tuwrı keliwshi tovarlar hám xızmetler muǵdarı túsiniledi. Eger pul birligine tuwrı keliwshi tovarlar muǵdarı (sanı) qansha kóp bolsa, puldıń satıp alıw qábileti de sonshelli joqarı yamasa kerisinshe boladı.

2.5. Puldıń aylanıs quralı funkciyası hám oǵan túsinik

Aylanıs quralı funkciyasında pul járdeminde tovar óziniń pul qunına almastırıladı. Bul funkciyanı orınlaw ushın naq pul bolıwı kerek. Bul funkciya járdeminde tovarlardı bir-birine almastırıw barter usılına shek qoyıladı. Tariyxıy rawajlanıw sonı kórsetedi, jámiyet rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında barter miynet ónimin almastırıwdıń jalǵız jolı bolǵan. Barterdiń qolaysızlıǵı sonda, A tovar iyesi, B tovardı satıp alıw ushın tek B tovardı islep shıǵarıwshını emes, al B tovar iyesine zárúr bolǵan tovardı da tabıwı kerek edi. Bul júdá qıyın process bolıp, júzlegen tovarlardı aylanısqa tartıp gózlengen maqsetke erisiw múmkin bolǵan. Altınnıń pul sıpatında paydalanıla baslawı nátiyjesinde barter usılı tovarlardı almastırıwdıń usılı sıpatında joǵalıwına alıp keledi. Biraq, sonı atap ótiw kerek, barter usılı házirgi kúnde de bazı jaǵdaylarda dúnya ámeliyatında da qollanıladı.

Tovar qıtshılıǵı, inflyaciya tezliginiń artıwı, mámleketlerde siyasıy hám ekonomikalıq turaqlılıq joq bolǵanda barter boyınsha háreketti ámelge asırıw tárepler ushın qolay sanaladı.
Puldıń aylanıs quralı funkciyasında tovar qoldan-qolǵa ótedi hám aylanıstan shetletiledi, yaǵnıy tutınıwshınıń iyeligine ótedi. Pul hám tovardıń háreketi (T-P-T) qısqa waqıt ishinde juwmaqlanadı.
Qunnıń bárqulla bir formadan ekinshi formaǵa (tovar – pul hám pul – tovar) ótip turıwı puldıń aylanıs quralı funkciyasınıń tiykarın quraydı.
Sonıń ushın da, bul funkciyanı islewde naq pul bolıwı, sonıń menen birge ol turaqlı, sapası joqarı bolıwı kerek.
Ózbekstanda aylanıs quralı funkciyasın Oraylıq bank tárepinen shıǵarılǵan qaǵaz pullar hám metall teńgeler atqaradı. Aylanısqa shıǵarılatuǵın naq pullar muǵdarı sawda-satıq kólemine, is haqı tólewdiń waqtına, xalıqtıń bankten qarızǵa qarjı alıw imkaniyatına hám basqa faktorlarǵa baylanıslı. Sawda-satıq kóleminiń kópligi hám is haqınıń tez-tez tólenip turılıwı aylanısqa kóp pul shıǵarıw zárúrliginen, xalıqtıń bankten kóbirek kredit alıw imkaniyatına iye ekenligi kemlew múǵdardaǵı aylanıs quralı kerek ekenliginen derek beredi. Sonı aytıw kerek, islep shıǵarıwdı qánigelestiriw, natural xojalıq, kishi kárxana, fermer xojalıqlarınıń kóbeyiwi aylanıs quralına bolǵan talaptı kemeytedi.
Puldıń aylanıs quralı retinde paydalanılıwı aylanıs qárejetleriniń barter qárejetlerine salıstırǵanda biraz tómen bolıwın támiyinleydi. Puldıń aylanıs quralı funkciyası onıń basqa funkciyalarınan óziniń belgili bir qásiyetleri menen ajıralıp turadı. Aylanıs quralı funkciyasınıń ózgeshelikleri sıpatında tómendegilerdi keltiriwge boladı:
– bul funkciyanı real, naq pullar atqaradı;
– tovar hám pul bir-birine qarama-qarsı, bir baǵdarda háreket etedi;
– tovar hám pul háreketi bir waqıtta payda boladı;
– tovar satıwshı hám tovar satıp alıwshı arasındaǵı qatnasıq juwmaqlanadı hám tárepler tovarǵa yaki pulǵa iye boladı;
– pul aylanıs quralı bolıwı ushın, eń dáslep qun ólshemi bolıwı kerek.

2.6. Puldıń tólem quralı funkciyası

Sırt el ekonomikalıq ádebiyatlarında¹⁴ hám sońınan Rossiya ilimpazları tárepinen shıǵarılǵan ádebiyatlarda, puldıń aylanıs quralı funkciyası onıń tólew quralı ekenliginen derek beredi degen sıyaqlı jańılıs juwmaqlardı ushıratıw múmkin. Biraq, bizler joqarıda keltirilgen aylanıs quralı funkciyasınıń qásiyetleri tólew quralı funkciyasına da tuwrı keledi dep ayta almaymız. Bul qásiyetler puldıń tólew quralı funkciyası aylanıs quralı funkciyasınan pútkilley ózgeshelenip turıwın kórsetedi.

Tovarlar hárqashan naq pulǵa satıla bermeydi. Tovar satıwshı tovardı satıw ushın aylanısqa alıp shıqqan waqıtta tovardı satıp alıw ushın tutınıwshınıń jeterli naq pulı bolmawı múmkin. Nátiyjede tovardı kreditke satıwǵa zárúrlik payda boladı, yaǵnıy tovardıń pulın tólew múddeti keshiktiriledi. Tovar kreditke satılǵanda, pul tovardıń bahasın anıqlawda qun ólshemi funkciyasın atqaradı, biraq aylanıs quralı bola almaydı. Tutınıwshı satıp alǵan tovarı ushın pulın tólew múddeti kelgennen keyin tóleydi. Bul jaǵdayda tovar hám puldıń háreketi bir baǵdarda, bir waqıttıń ózinde, bir-birine qarama-qarsı tura almaydı.
Tovar háreketi ámelge asqannan belgili waqıt ótkennen keyin pul háreketi júz beredi. Tólew quralı funkciyasınıń tiykarǵı qásiyeti tovar hám pul háreketiniń bir waqıtta ámelge aspawı, hárekettiń bir táreplemeligi hám hárekette bóliniwler bar ekenligi.
Puldıń tólew quralı sıpatında paydalanılıwı tek tovar kreditke satılǵanda júz berip qoymastan, barlıq proceslerde tovarlar yaki kórsetilgen xızmetler ushın tólemler sol waqıtta-aq, naq pulda ámelge asırılmasa bunday ekonomikalıq qatnasıqlar puldıń tólew quralı funkciyası júzege keliwinen derek beredi.
Tólew quralında satıwshı tovardıń pulın alǵansha tovar tutınıwshı qolına kelip túsedi hám óz talabın qandırıw ushın tovardan paydalanıwı múmkin.
Eger tovar ushın tólem aldınnan (avans) ámelge asırılatuǵın bolsa, tovar belgili waqıttan keyin tutınıwshı ıqtıyarına túsiwi múmkin. Demek, eki jaǵdayda da tovar hám pul háreketi bir waqıttıń ózinde ámelge aspaydı. Sebebi, tovar aylanısı (T-P-T) buzıladı hám pul háreketi tovar háreketine salıstırǵanda erkin boladı. Puldıń bul háreketi tólew dep aytıladı hám bul jerde pul tólew quralı sıptaında qatnasadı. Puldıń tólew quralı funkciyası tovar islep shıǵarıw hám aylanıs rawajlanıwınıń joqarı basqıshları ónimi bolıp, ol puldıń ólshemi hám aylanıs quralı funkciyalarınan keyinlew payda bolǵan dep juwmaq shıǵarıwǵa boladı.
Tólew quralı funkciyasınıń jáne bir qásiyeti sonda, satıwshı menen tutınıwshı arasındaǵı qatnasıq aylanıs quralındaǵı sıyaqlı qısqa múddetli bolıp, tez juwmaqlanbaydı. Tólew quralı funkciyasında tutınıwshı tovarǵa iye bolǵannan keyin de onıń menen zat satıwshı arasındaǵı baylanıs uzaq waqıt dawam etedi. Bul baylanıs kredit qatnasıǵı sanaladı hám tutınıwshı – qarızdar, satıwshı – kreditor sıpatında qatnasadı.
Geypara ekonomistlerimiz veksel tiykarında ótkeriletuǵın proceslerdi de aylanıs quralı funkciyasına kirgizedi. Bul biziń oyımızsha tuwrı emes. Sebebi veksel – belgili bir qarjını tólew tuwralı kredit minnetlemesi, ol qunǵa iye emes. Demek, almastırıwdıń ekvivalenti sıpatında qatnasa almaydı. A satıwshı bir million somlıq tovardı B tutınıwshınıń vekseline almastırdı deyik. B bir million somlıq tovarǵa iye boldı. A bolsa óz qunına iye bolmaǵan, satıp alıw qábileti emitent tárepinen belgilenetuǵın vekselge iye boladı. Satıwshı A bir million somlıq vekseldi satsa ǵana pulǵa iye bolıwı múmkin. Soǵan tiykarlanıp, biz veksel proceslerin aylanıs quralına kiriwin isenim menen ayta almaymız. Bul procesler kóbirek tólew quralı funkciyasına tiyisli. Puldıń tólew quralı funkciyası jáne túrli qarız hám minnetlemelerdi tólegende:
– kárxana, shólkemler arasındaǵı tovar hám xızmetler ushın tólegende;
– mámleket byudjetine hám kredit sistemasına tovarlardı ámelge asırǵanda (paydadan tólenetuǵın tólemler, kredit boyınsha qarız hám procentlerdi tólew hám basqalar);
– jumısshı xızmetkerlerge is haqı tólew hám xalıqqa basqa tólemlerdi tólew (posobiya, stipendiya hám basqalar)da;
– basqa hár túrli qarız hám minnetlemelerdi tólew (mısalı, kredit ushın tólew, úy-jay, elektroenergiya hám basqa xızmetler ushın tólemler) de ámelge asırıladı.
Puldıń tólew quralı funkciyasınıń jáne bir qásiyeti sonda, bul funkciyada tólemler naq pullı yaki naq pulsız formada ámelge asırılıwı múmkin. Bul qásiyetleri menen de puldıń tólew quralı funkciyası aylanıs funkciyasıdan ajıralıp turadı. Puldıń bul funkciyası járdeminde ámelge asırılatuǵın naq pullı hám naq pulsız tólemler birlikte tólew aylanbasın júzege keltiredi. Puldıń tólew quralı funkciyasın biz ekinshi dárejeli dep qarawımız múmkin emes, sebebi, bul funkciyanıń orınlanbawı tólemlerdiń óz waqtında ámelge asırılmaslıǵına, bul bolsa házirgi kúndegi mashqalalar debitor kreditorlıq qarızlardıń kóbeyiwine, kredit boyınsha hám basqa finanslıq minnetlemelerdiń orınlanbawına, xojalıq procesleriniń normal júrgiziliwine úlken tásir kórsetiwi múmkin.

2.7. Pul toplaw quralı sıpatında

Puldıń bul funkciyası satıw hám satıp alıw procesine zárúrlik bolmaǵanda payda boladı. Eger tovar islep shıǵarıwshı tovardı satqannan keyin uzaq waqıt dawamında basqa tovar satıp almasa, pul aylanıs hám tólew aylanmasınan shetletiledi. Jıynalǵan pullar toplaw quralı funkciyasın atqaradı. Tovar islep shıǵarıw hám aylanıs procesi puldı toplawǵa múmkinshilik jaratadı. Toplaw eki baǵdarda júzege keledi. Maqsetli toplaw yaki ulıwma toplaw. Sonday toplawlar bar, anıq bir maqset bolmaǵan halda toplanadı, maqsetli toplawda adamlar mashina, asbap-úskene, úy-jay satıp alıw yaki basqa qanday da bir maqsetti ámelge asırıw ushın qarjı toplaydı.

Puldıń toplaw quralı funkciyası puldıń pul aylanbasınan shıǵıp ketiwine alıp keldi. Toplaǵanda pul pul aylanbasınıń qanday da bir kanallarında turıp qaladı, nátiyjede belgili bir waqıtqa shekem aylanısqa túspewi múmkin.
Puldıń toplaw hám baylıq toplaw funkciyası pul aylanısın stixiyalı túrde basqarıp baradı. Tovar islep shıǵarıw kóleminiń úzliksiz ózgeriske ushırap turıwı, pul massasınıń ózgerip turıwına alıp keledi. Qımbat bahalı metallar, aylanısqa kelip-ketip turıwı, pul massasınıń kóleminiń islep turıwı, pul massasınıń aynalısı kanallarında pul aǵımı kóbeyip ketiwiniń aldın alıwı múmkin.
Puldıń aylanıs quralınan shıǵıp, toplaw quralına aylanıwı hám toplanǵan pullar aylanba quralına aylanıwı pul sistemasın teń salmaqlılıqta uslap turıwshı zárúr shárt sanaladı.
Puldıń toplawǵa tartatuǵın faktor – onıń belgili bir tovar, ulıwma ekvivalentliligi, yaǵnıy basqa tovarlarǵa qálegen waqıtta almastırıwǵa bolatuǵınlıǵı. Pulǵa sapa hám san tárepinen jantasıwǵa boladı. Sebebi, puldıń sapası, sanı bar. Puldıń sapası sheksiz bolıwı, yaǵnıy puldı zárúr bolǵanda qálegen tovarǵa aylandırıw imkaniyatı menen ólshense, san tárepinen, álbette, pul summası sheklengen bolıwı múmkin, sebebi oǵan sheklengen muǵdarda tovar satıp alıw múmkin. Demek, puldıń sapa tárepinen sheklengenligi menen san tárepinen sheklengenligi arasında qarama-qarsılıq bar. Mine usı qarama-qarsılıq puldı toplawǵa, pul qansha kóp bolsa, onı taǵı kóbeytiwge umtılıwǵa alıp keledi. Toplaw funkciyası pul aylanısında tiykarǵısı bolmasa da, onı júrgiziwde úlken áhmiyetke iye.
Toplaw, ǵáziyne toplaw qunınıń qatıp qalıwına alıp keledi. Ǵáziyne toplaw quralı wazıypasın burınları altın, sońınan basqa qımbat bahalı metallar, taslar atqarıp kelgen hám házirgi kúnde de usı tovarlar baylıq (pul) sıpatında jıynalmaqta. Ǵáziyne sıpatında altın yaki basqa qımbat bahalı metall, taslardıń áhmiyeti rawajlanǵan elllerde derlik joqarı emes, sebebi, mámleket ekonomikalıq tárepten turaqlılıqqa erisse, puldı qanday da qımbat bahalı metalda jıynap qoyǵannan oǵan mámleket yaki korporaciyalardıń qımbat bahalı qaǵazların satıp alıp, olardan hár jılı dáramat alıp otırǵan abzal.
Izertlewler sonı kórsetpekte, 100 biznesmennen tek tórtewi óz pulın tuwrı jıynap bayıp ketedi eken. Qalǵanları bolsa, puldı tabadı, biraq jıynaw jolın bilmegeni ushın joǵaltar eken.
Bazar ekonomikası joqarı dárejede rawajlanǵan ellerde puldı tómendegi avtivlerge qoyıw abzal sanaladı.
Birinshiden, mámlekettiń qımbat bahalı qaǵazları, yaǵnıy uzaq múddetli obligaciyalar, qısqa múddetli veksellerge qoyıw. Mámlekettiń qımbat bahalı qaǵazları kepillengen boladı hám olardıń bahası shende-shen ózgeredi. Ózgergende de sezilersiz muǵdarda ózgeredi. Sonıń ushın da mámlekettiń qımbat bahalı qaǵazları joqarı likvidlikke iye boladı.
Ekinshiden, sanaat kárxanaları hám korporaciyalarınıń qımbat bahalı qaǵazları, yaǵnıy akciya hám obligaciyalarına qoyıw. Korporaciya, kárxanalardıń akciya, obligaciyalarınıń isenimliligi mámlekettikine qaraǵanda kem bolıwı múmkin. Sebebi, olardıń bahası qandayda da sebepler menen túsip ketse, qoyılǵan qarjı gózlengen nátiyjeni bermewi múmkin.
Eger qarjı ekonomikalıq tárepten turaqlı kárxanalardıń qımbat bahalı qaǵazlarına qoyılsa, ol mámlekettiń qımbat bahalı qaǵazlarına qaraǵanda joqarı dáramat keltiriwi múmkin.
Ózbekstan jaǵdayında korporaciya, associaciya, kárxanalardıń qımbat bahalı qaǵazların shıǵarıw, olardıń ekinshi satılıw bazarın payda etiw hám rawajlandırıw boyınsha biraz jumıslar islenbekte.
Házirgi waqıtta qımbat bahalı qaǵazlar bazarın rawajlandırıw hám jetilistiriw áhmiyetli wazıypa esaplanadı hám bul proces Ózbekstan ekonomikasın rawajlandırıwdıń tiykarǵı faktorlarınan biri bolıp qaladı.
Úshinshiden, puldıń qımbat bahalı, taptırmaytuǵın buyımlarǵa, kórkem shıǵarmalarǵa qoyıw jolı menen toplaw.
Bul usılda ekonomikanıń unamlı hám unamsız tárepke ózgeriwine qaramay buyımda sáwlelengen baha ózin joǵaltpaydı. Eger mámleket ekonomikası turaqlı bolsa, bazar qatnasıqları jaqsı rawajlanǵan bolsa, bul aktivlerdiń likvidligi onsha joqarı bolmawı múmkin.
Pul joqarı dárejedegi likvidlilikke iye bolǵanı ushın, onı qálegen waqıtta, qálegen tólemdi tólewge baǵdarlaw múmkinligi ushın, nominalın ózgermewi ushın pul jıynaw hám ǵáziyne toplaw funkciyasın atqaradı. Puldı jıynaw baylıqtıń bir forması esaplanadı. Adamlar baylıqtı pul formasında ǵana emes, al, basqa formalarda, mısalı úy-jay, jer, mashina, ásbap-úskene, akciya, obligaciya hám basqa formada da jıynawı múmkin. Baylıqtıń bunday formalarında likvidlilik dárejesi pulǵa qaraǵanda (inflyaciya júz bermese) tómen boladı hám olardıń bahası da ózgeriwi múmkin. Jer, úy-jay, ásbap-úskene, qımbat bahalı qaǵazlardı pulǵa aylandırmastan qanday da tólemdi jabıw ushın jiberiwge bolmaydı. Puldı bolsa qálegen waqıtta túrli tólemlerdi jabıw ushın baǵdarlaw múmkin.
Inflyaciya sharayatında puldı jıynaw oylaǵanlarıńdı ámelge asırıwǵa múmkinshilik bermewi múmkin. Sebebi, jıynalǵan pullar óz qádirin birneshe márte joǵaltadı hám oǵan isenim joǵaladı. Bul jaǵdayda milliy pul birlikleri aylanıs hám tólem quralı hám bahalar masshtabı boladı, biraq toplaw quralı bolıp turaqlı bir sırt el valyutası kiredi hám pul aktivleri usı valyutaǵa aylandırıladı. Usı jaǵdaydı 1950-jılları Qubla Koreyada, 1970-jılları Izrailda, házirgi kúnleri Batıs Evropa mámleketleri ámeliyatında kóriwge boladı.
Negizinde pul barlıq funkciyaların bir waqıtta, izbe-iz atqırıwı múmkin. Geyde puldıń funkciyaları bir-birinen ajıralıp qalıwı da múmkin. Mısalı, 1940-jıllarda Qıtayda tovarlar bahası AQSh dollarında anıqlanǵan. Esaplasıwlarda tovar satıw hám satıp alıwda Qıtay valyutası qollanılǵan. Usınday jaǵday giperinflyaciya dáwirinde Izrailda, Argentina, Meksika sıyaqlı ellerde engizilgen. Bul mámleketlerdiń milliy valyutası aylanıs hám tólem quralı sıpatında ǵana paydalanılǵan.

2.8. Puldıń dúnya pulı funkciyası hám oǵan túsinik

Ádebiyatlarda¹⁵ puldıń jáhán pulı funkciyası haqqındaǵı ideyanı da ushıratıwǵa boladı. Bul funkciyanı bir valyutaǵa baylanıstırıw tuwrı dep bolmaydı.

Eger bizler tariyxqa itibar beretuǵın bolsaq, sırtqı sawda, xalıqaralıq baylanıslar, xalıqaralıq kredit qatnasıqlarınıń rawajlanıwı altınnıń jáhán pulı sıpatında qollanılıwına alıp kelgen. 1867-jılı Parijde qabıl etilgen kelisimge tiykarlanıp, altın mámleketler arasındaǵı jalǵız pul (jáhán pulı) sıpatında qabıl etilgen. 1992-jılı Genuyada ótkerilgen konferenciyadaǵı valyuta pitimine tiykarlanıp, AQSh dolları hám Angliya funt sterlingi altınnıń orınbasarı sıpatında járiyalandı hám xalıqaralıq tovarlarda qollanıla basladı. 1944-jılı Brettondaǵı konferenciyadan keyin jáhán pulı funkciyası altında qaldırılıp, xalıqaralıq tovarlarda AQSh dollarınan kóbirek paydalanıwǵa múmkinshilik berildi. Dollardı altınǵa almastırıw boyınsha dollar kursı belgilendi hám 35 dollar 31,1 gr. altınǵa teń dep qabıl etildi. Sońınan hár túrli valyuta blokları, valyuta kliringi shólkemlestirildi. XX ásirdiń 70-jıllarınan baslap xalıqaralıq tovarlarda XVF (xalıqaralıq valyuta fondı) tárepinen engizilgen arnawlı esap hám tólem birligi SDR (Special Drawing Rights) qollanıla baslaǵan.
1971-jılı SDR (Special Drawing Rights)dıń altın muǵdarı AQSh dollarınday 0,888 671 gr. altınǵa teń dep belgilengen. Dollar devalvaciya bolǵannan keyin, 1-iyul, 1974-jıldan baslap SDRdıń qunı 16 mámleket valyutasınıń ortasha kursı, sońnan jetekshi bes mámleket valyutası kursı boyınsha anıqlanatuǵın boldı.
1979-jıldıń martınan baslap Evropa valyuta sistemasına kiriwshi ellerde xalıqaralıq esaplasıwlardı júrgiziw ushın xalıqaralıq esap birligi – EKU (Yeuropen Currencu Unit)di qollanatuǵın boldı. EKU – bul Evropa valyuta sistemasına aǵza ellerdiń banklerindegi esap betlerine jazıp qoyılatuǵın esap birligi. Ekonomistlerimiz arasında puldıń jáhán pulı funkciyası bar deytuǵınlar, biz joqarıda qısqasha táriyiplegen valyuta kliringi, SDR, EKU sıyaqlı tólem qurallarına jáhán pulı sıpatında qaraydı. Biraq, SDR, EKUler tiykarınan tólem islewde qollanıladı. Bul proces bolsa puldıń tólem quralı funkciyasında óz sáwleleniwin tabadı. Bul jaǵdayda tólem procesi mámleket ishinde ǵana emes, al mámleketler arasındaǵı qatnasıqlardı da óz ishine aladı.
Biziń pikirimizshe, pul joqarıda keltirilgen funkciyalardı ayrıqsha alınǵan mámlekette yaki mámleketler arasında bolıwı múmkin. Bul jaǵdayda, bir mámlekettiń valyutası jáhán pulı funkciyasın atqaradı, dep juwmaq shıǵarıwǵa orın qalmaydı.
Jáhán pulı funkciyası jáhán bazarlarında kotirovka islenetuǵın, yaǵnıy aldı-sattı islenetuǵın valyutalar atqaradı. Mısalı: Ózbekstan somı bul wazıypanı atqarmaydı. Xalıqaralıq esaplasıwlar banki maǵlıwmatlarına qaraǵanda, xalıqaralıq valyuta bazarlarında konversiyalıq operaciyalardıń 90%ten artıq bólegi 5 valyutada ámelge asırılmaqta. Bul valyutalar xalıqaralıq rezerv valyutası dárejesine iye. Bul dárejeni Xalıqaralıq valyuta fondı beredi.
Juwmaqlap aytqanda, puldıń barlıq funkciyaları bir-biri menen tikkeley baylanıslı hám olar bir-birin toltıradı. Puldıń funkciyalarınıń usınday baylanıslılıǵı hám bir-birin toltırıwı pul aylanısınıń turaqlılıǵı hám nátiyjeliligin támiyinlewge sharayat jaratadı.