Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

3.2. Puldıń nominallıq teoriyası

Puldıń nominallıq teoriyasınıń tiykarın salıwshılar angliyalı ruwxaniy hám filosof J.Berkli hám angliyalı ekonomist J.Styuard sanaladı. Olar bul teoriyanıń jetekshileri. Bul teoriyanı rawajlandırıwǵa úlken úles qosqan ilimpaz G.Knapp. 1905-jılı Knapptıń «Puldıń mámleketlik teoriyası» atamasındaǵı kitabı shıǵadı. Puldıń nominallıq teoriyası XVIII ásirde payda bolǵan. Bul teoriyada puldıń tovarlıq qásiyetin biykarlaydı. Olardıń aytıwınsha, pul qun hám tutınıw qunına iye emes. Puldıń qunı oǵan qoyılǵan nominalı menen belgilenedi. Olar metall pullar jemiriliw qásiyetine iye ekenligin atap ótedi hám qaǵaz pullar tólem quralı sıpatında qolay, almastırıw quralı ekenligin aytqan.

Knapp puldıń nominallıq teoriyasın rawajlandırıp, tómendegi juwmaqqa keldi:
- puldı mámleket jaratadı;
- puldıń tiykarǵı funkciyası tólew quralı funkciyası;
- mámleket pulǵa satıp alıw qábiletin beredi;
- puldıń satıp alıw qábileti mámlekettiń nızam hújjetleri menen belgilenedi.
J.Keyns puldıń nominallıq teoriyası tárepdarı bolǵan. Ol qaǵaz pullardıń altın teńgelerdi aylanıstan shıǵarıp jiberiwi Knapptıń úlken jeńisi deydi.
Puldıń mazmunı 3 formada kórinedi.
1. Pul – barlıq tovarlar bahasın ózinde sáwlelendiriwshi ulıwma ekvivalent.
2. Pul erkin almasıw qásiyetine iye. Pul tovarlarsız da erkin háreketlene aladı (Studentlerge stipendiya, aylıq, salıqlar, bankten kredit alıw).
3. Pul buyımlasqan miynettiń sırtqı ólshemi.
Buyımlasqan miynettiń ishki ólshemi miynet penen ólshenedi.
Nominalistler baha masshtabı degende milliy puldıń altın tiykarına aytadı.
Nominalistler altınǵa almastırılmaytuǵın qaǵaz pullar aylanısınıń abzallıǵın atap ótedi. Házir dúnyada heshbir valyuta altın tiykarına iye emes. Házirgi waqıtta aylanısqa shıǵarılıp atırǵan pullar Oraylıq banktiń aktivleri menen támiyinlenedi.

3.3. Puldıń muǵdarlıq teoriyası hám onıń evolyuciyası

Ekonomikalıq ádebiyatlarda elege shekem puldıń muǵdarlıq teoriyası maqul kóriledi. Eger metallıq hám nominallıq teoriyalar puldıń mazmunı tuwralı máseleni talqılaǵan bolsa, pullardıń muǵdarlıq teoriyası tovarlardıń salıstırmalı qunı, pullardıń satıp alıw qábileti hám onıń ózgeriw sebepleri tuwralı sorawǵa juwap beriwge háreket etedi. Usı konsepciya tiykarın salıwshılar J.Lokk shıǵarmalarında, biraq jáne de juwmaq jasalǵan túrde – J.VVanderlint (1740-jılı qaytıs bolǵan), Sh.Monteske (1689-1755) hám D.Yum (1711-1776) shıǵarmalarınan tabıwǵa boladı. D.Rikardo (1772-1823) da pullardıń muǵdarlıq teoriyası tárepdarı bolǵan.

Eger merkantilistler mámlekette pullar qansha kóp bolsa, bul sonsha jaqsı, sebebi bunday jaǵday sawda hám sanaattıń keleshegin kórsetedi, dep esaplaǵan bolsa, onda Devid Yum aylanıstaǵı pullar sanınıń kóbeyiwi mámleket baylıǵın kórsetpeydi, kerisinshe, tek tovarlar bahasınıń artıwına alıp keliwin dálillewge urınǵan. Sonıń ushın ol pullardıń qunı aylanısta júrgen pullardıń sanı menen belgilenedi hám ulıwma fiktiv muǵdardan ibarat boladı dep esaplaǵan¹⁶ .
Evropada XVI-XVII ásirlerde júz bergen «bahalar revolyuciyası» pullardıń muǵdarlıq teoriyası payda bolıwınıń tikkeley sebebi edi. Evropaǵa Amerikanıń arzan altını hám gúmisiniń alıp keliniwi hám olardı qazıp alıw bahasınıń tómenlewi tovarlar bahasınıń jedel ósiwine alıp keldi. Biraq, ilimiy talqılaw pútkilley basqasha jandasıw kerekligin kórsetken. D.Yum da pullardıń muǵdarlıq teoriyasınıń bunnan keyingi tárepdarları (D.Rikardo, J.Mill hám basqalar) sıyaqlı altın teńgeli standart sharayatında aylanısta júrgen pullardıń muǵdarı eń dáslep satılatuǵın tovarlardıń qunına hám anıǵıraq etip aytqanda, olardıń bahasınıń summasına baylanısı bolıwın túsinbegen.
Solay etip, klassik muǵdarlıq teoriya ushın úsh qaǵıyda qaldı:
1) sebeplilik (bahalar pullar massasına baylanıslı boladı);
2) teń salmaqlılıq (bahalar pullar muǵdarına teń salmaqlı túrde ózgeredi);
3) universallıq (pullar muǵdarınıń ózgeriwi barlıq tovarlardıń bahalarına birdey tásir etedi) tán bolǵan.
Pullar formalarınıń rawajlanıwına qarap mullar massası túrli muǵdardan ibarat boladı hám naq pullar menen birge túrli formalardaǵı bank amanatların da óz ishine aladı. Bahaları túrlishe kóterilip baratuǵın tovarlardıń hárbir toparları da pul massasınıń kóbeyiwine túrlishe múnásibette boladı. Sonıń ushın pullardıń muǵdarlıq teoriyasınıń usınnan keyingi rawajlanıwı oǵan ekonometrikalıq talqılaw apparatı hám bahalar boyınsha mikroekonomikalıq teoriya elementleriniń qosılıwı menen baylanıslı.
Siyasiy ekonomikalıq metamatika mektebiniń iri wákili, xalıqaralıq ekonomika jámiyet tiykarın salıwshılardan biri hám onıń birinshi prezidenti (1931-1933) Irving Fisher (1867-1947) pullardıń muǵdarlıq teoriyasın zamanagóylestiriwge úlken úles qostı. Ol «Pullardıń satıp alıw kúshi. Onıń belgileniwi hám kredit, procentler hám bankrotlarǵa múnásibeti» shıǵarmasında (1911) pullar massası menen tovarlar bahaları dárejesi arasındaǵı baylanıstı proporcionallastırıwǵa háreket etken. Tovarlar ushın tólengen pullar sanı hám satılǵan tovarlar bahaları summası teń bolǵanı ushın bunı I.Fisher tárezige uqsatpaqshı boladı.
Matematikalıq formada almastırıw teńlemesin tómendegi formula formasında kóz aldımızǵa keltiriwimiz múmkin:
M V = PQ,
bunda: – (Expenditure) – pul aylanısınıń ulıwma kólemi, yaǵnıy usı jámiyette usı jıl dawamında tovarlardı satıp alıw ushın jumsalǵan pullar summası; M (Money) – usı jámiyette jıl dawamında aylanısta júrgen pullardıń muǵdarı;

V – (Velocity) – ónimlerge almastırǵandaǵı pullar aylanısınıń sanı; P – (Price) – usı jámiyette satıp alınatuǵın hárqanday tovardıń satıw bahası; Q – (Quantity) – tovarlardıń jámi satılǵanı.
Fisher formulası altın teńgeli standart sharayatında tuwrı bolmaydı, sebebi, ol pullardıń ishki qunın esapqa almaydı. Biraq, altınǵa almastırılmaytuǵın qaǵaz pullar aylanısta bolatuǵın sharayatta ol belgili dárejede mazmunǵa iye boladı. Bunday sharayatta massanıń ózgeriwi, durıs Fisher tovarlar bahalarınıń elastikligin názerde tutıp, baha mexanizmin belgili mániste ideallastırsa da, biraq tovarlar bahaları dárejesine tásir kórsetedi. Basqa neoklassikler sıyaqlı Fisher de jetilisken básekige tiykarlanadı hám óz juwmaqların monopoliyalar húkimranlıq etetuǵın hám bahalar aldıńǵı elastikligin joǵaltqan jámiyetke tiyisli dep esaplaydı.
Házirgi kóplegen ekonomistler almastırıw teńlemesin birdey, yaǵnıy MV=PQ sıpatınla sáwlelendiredi. Gáp sonda, bul teńleme D – T almastırıw háreketin tovarlardıń jámi massasına tiyisli dewge urınadı, yaǵnıy tovarlar satıp alınǵan pullar summası satıp alınǵan tovarlar bahaları summasına teń (birdey). Bul tavtologiya hám sonıń ushın almastırıw formulası bahalardıń ulıwma dárejesin túsindiriw ushın xızmet ete almaydı.
Muǵdarlıq teoriya tárepdarlarınıń boljawına qaraǵanda, almastırıw formulası úlkenlikti EQo nı kórsetedi (bir waqıtta talap hám usınıs mexanizmi onnan salıstırmalı terbeliwlerdi túsindiredi).
I.Fisher hám onıń izbasarları usınday kózqarasqa súyengen. Olar pullardıń aylanıw tezligi (V) hám islep shıǵarıw dárejesi (Q) aylanısta júrgen pullar muǵdarına (M) hám bahalar dárejesine (P) baylanıslı emesligin dálillewge urınǵan. Olar pullardıń aylanıw tezligi eń dáslep demografiyalıq (xalıqtıń tıǵızlıǵı hám basqalar) hám texnikalıq (transport qurallarınıń sanı hám sapası) parametrlerine baylanıslı boladı, dep oylaǵan. Islep shıǵarıw dárejesi bolsa tiykarınan miynet bazarında payda bolatuǵın sharayatlar menen belgilenip, bahalar dárejesi hám aylanısta júrgen pullar sanına baylanıslı bolmaydı. Álbette, bazar xojalıǵı húkimdarlıq etetuǵın sharayatta bunday qaǵıydalar real emes sanaladı.

3.4. Puldıń Djon Meynar Keyns teoriyası

Ekonomikanı mámleket tárepinen bankrotqa qarsı kredit-pul quralları járdeminde tártipke salıw tuwralı eki bir-birine qarama-qarsı jantasıw bar. Olardıń biri neoklassikalıq doktrina menen baylanıslı. Dástúriy neoklassikalıq baǵdar stixiyalı bazar mexanizmin ideallastırǵan. Ol tolıq bántlikke tiykarlanadı hám pul massasınıń artıwı bahalardıń kóteriliwinde kórinedi deydi. Nátiyjede pul birliginiń satıp alıw kúshi tómenleydi hám pullardıń artıwı aylanıs qurdımında qalıp ketti. Solay etip bahalardıń jańa, biraz joqarı dárejesinde pullar rezerviniń aldınǵı qunı taǵı qaytadan tiklendi. Bunday rawajlanıw modeli kapitalizmde bankrotlar hám jumıssızlıqtı payda etti.

Neokoassiklerdiń jantasıwı kapitalizmge tuwrı kelmedi hám bul jaǵday 1929-1933-jıllardaǵı «ullı depressiya» procesinde kórindi. Awhaldı jaqsılaw J.M.Keynstiń moynına shókti. Ol «Bántlik, procent hám pullardıń ulıwma teoriyası» shıǵarmasında (1936) pullardıń aylanıstan shıǵıp ketiw sebeplerin anıqlawǵa urınadı, sebebi, onıń oyınsha, bunıń nátiyjesinde jalpı tólewge qábiletli talap kólemi qısqardı, bul islep shıǵarıw rawajlanıwına tosqınlıq etti. J.M.Keynstiń pikirinshe, pullardıń shıǵıp ketiwiniń bas sebebi «úsh fundamental psixologiyalıq faktorlar»: tutınıwǵa beyimlilik, likvidlilikti abzal kóriw hám kapital aktivlerden keletuǵın dáramatlardı boljaw menen baylanıslı.
Pullarǵa jalpı talap tómendegi formula menen belgilenedi:
M = M₁ + M₂ = L₁ (Y) + L₂(r),
bunda: M₁ – transaksiyalıq talap; M₂ – spekulyativ talap; Y – milliy dáramat; r – procent norması; L₁, L₂ – likvidlilik funkciyaları.
Neoklassikler hám Keyns pullar tákirar islep shıǵarıw procesine tásir etedi dep esaplanadı. Biraq, neoklassikler bunday tásirdi bahalar arqalı, Keyns bolsa – procent norması arqalı kórsetedi. Keynstiń pikirinshe, procent norması investiciyalarǵa tásir etedi, investiciyalar bolsa milliy dáramat artıwınıń áhmiyetli faktorı sanaladı.
Keynstiń kapitalizmniń ózin-ózi tártipke salatuǵın sistema sıpatındaǵı sını – neoklassikalıq teoriyasınıń tiykarǵı turaqlastırıwshı faktorın toqtatıp qoyıw jolı menen erisiledi. Keyns usı maqsette barlıq ekonomikalıq kórsetkishlerdi is haqınıń ózgermes ólshemlerinde sáwlelendiredi. Biraq, baha faktorın abstrakciyalastırıw, óz mánisine qaray, ásirese ekinshi jáhán urısınan keyin keskinlesken inflyaciya mashqalasın sheshti. Bul keynsshiliktiń keskin sınǵa ushırawın aldınan belgilep berdi hám pullardıń neoklassikalıq teoriyası payda bolıwınıń áhmiyetli shárti boldı.

3.5. Zamanagóy monetarizm teoriyası

Keynstiń tikkeley mámleket investiciyalarınıń roline hám konyukturanı tártipke salıwdıń byudjet metodlarına artıqsha baha berip jibergen usınıslarınıń qollanıwǵa jaramaytuǵını inflyaciya fenomeni «taza pullar tiykarında» túsindiriwge urınıwlardıń payda bolıwına alıp keldi. Bunday jantasıw Milton Fridmen (1912-jılı tuwılǵan) basshılıǵındaǵı házirgi monetaristler shıǵarmalarında ámelge asırıldı. 60-70-jıllarda onıń «Kapitalizm hám erkinlik», «Qurama Shtatlardıń monetar tariyxı. 1867-1970» (A.Shvarc penen birgelikte), «Pozitiv ekonomikalıq pán ocherkleri», «Dollar hám deficit», «Pul teoriyasındaǵı kontr evolyuciyası» hám basqa shıǵarmaları basıp shıǵarıldı. 1976-jılı M.Fridmenge Nobel sıylıǵı berildi.

Monetaristler pullardıń muǵdarlıq teoriyasınıń jańasha talqılanıwın usınıs etti. M.Fridmen statistikalıq talqılaw tiykarında tómendegishe formulanı usınıs etti:
MV = Py,
bunda: M – pul massası; V – dáramatlardıń aylanıw tezligi; P – bahalar dárejesi; y – real dáramat norması (aǵımı).
Pullardı monetaristler tákirar islep shıǵarıwdıń sheshiwshi faktorı sıpatında kórip shıǵadı, sonıń ushın mámlekettiń pul-kredit tarawın qáte tártipke salıwı, olardıń pikirinshe, ekonomikalıq apatqa alıp keliwi múmkin.
Sońǵı jıllarda payda bolǵan hám 2008-jılı júzege shıqqan jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısınıń sebeplerine óz itibarın qaratqan Ózbekstan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.Karimov atap ótkenindey «Birinshiden, finans-bank sistemasındaǵı daǵdarıs procesleri derlik pútkil dúnyanı qamtıp alǵanı, resessiya hám ekonomika tómenlewiniń anıqlıǵı, investiciyalıq issheńlik kóleminiń shekleniwi, talap hám xalıqaralıq sawda kóleminiń kemeyiwi, sonday-aq, jáhánniń kóplegen mámlektlerine tásir etetuǵın úlken sociallıq apatlar júz beriwi múmkinligi óz tastıyıǵın tappaqta».
Bunday daǵdarıstıń aldın alıw ushın birinshiden, pul massasınıń artıw tezligin jılına 3-4% ke shekem páseytiw kerek (bul AQSh milliy dáramatınıń ortasha ósiw tezligine tuwrı keledi). Sonısı xarakterli, bunday tezlik ekonomikalıq konyukturanıń usınday jaǵdayına bolıw-bolmawına qaramastan usınıs etiledi, sebebi, monetaristlerdiń pikirinshe, qabıl etilgen qararlardıń tásiri keshigedi hám olardıń baslanǵısh maqsetine zıyan jetkeredi. Ekinshiden, mámlekettiń ekonomikalıq funkciyaların sheklew: mámleket sektorı muǵdarın kemeytiw, mámleket qárejetlerin, sonnan, sociallıq talaplarǵa qárejetlerdi qısqartıw kerek (bul iri biznestiń máplerine obyektiv xızmet etedi).
1969-1970-jılları hám 70-jıllardıń ekinshi yarımında AQSh, Angliya, GFR, Yaponiyada hám basqa ellerde monetaristlik usınıslardı ámelde qollanıwǵa urınıwlar boldı. Esapqa alıw stavkası kóterildi (17-20%ke shekem), burın nacionalizaciyalanǵan kárxanalardıń bir bólegi qaytadan menshiklestiriliwi hám usı sıyaqlı ilajlar ámelge asırıldı. Biraq, inflyaciya menen gúreste erisilgen tabıslarǵa qaramastan, kapitalizmniń rawajlanıwındaǵı daǵdаrısı tómenlewiniń tolıq aldın alıw múmkin emes – 1980-1982-jıllardaǵı daǵdarıs sonnan derek beredi. birqatar ellerde usı daǵdаrıs urıstan keyingi dáwirdegi eń uzaq dawam etken, sonıń menen birge eń tereń daǵdarıs boldı. Monetaristlik is-ilajlar, miynetkeshler real dáramatlarınıń háreketine de keri tásir kórsetti. Solay etip, házirgi monetarizm qoyılǵan wazıypanı tolıq sheship bere almadı. Monetarizm kapitalistlik islep shıǵarıwdıń tiykarǵı mashqalalarınan biri, eń dáslep hám tiykarınan kredit-pul aylanısı tarawınan ajıratıp abstraktlastırıldı.