Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Pul aylanısı





Tovar-pul qatnasıqlarınıń sáwleleniwine qaray



Pul funkciyalarına qaray

Pul belgilerine qaray

Subyektlerdiń jaylasıw ornına qaray



Tovarlı pul aylanısı

Tovarsız pul aylanısı



Naq emes pul aylanısı

Naq pul aylanısı

Aylanıs quralı

Tólem quralı

Qalalar aralıq aylanısı

Qala ishindegi aylanısı


4.1-súwret. Pul aylanısı quramı

Mámleket ekonomikasınıń rawalanıw dárejesi pul aylanısınıń quramına tikkeley tásir kórsetedi. Máselen, rawajlanǵan ellerde ekonomikanıń pul menen támiyinleniw dárejesi joqarı bolǵanı sebepli, tovar pul qatnasıqlarında tóley almaw mashqalası joq.

MK – monetarizaciya koefficienti

M₂ – pul agregatı
Rawajlanǵan ellerde naq pulsız esaplasıwlar sistemasınıń rawajlanǵanlıǵı naq pullarǵa bolǵan talaptıń kemeyiwine alıp keldi. Bul bolsa pul aylanısı quramında naq emes puldı joqarı hám turaqlı dárejede saqlaw múmkinshiligin beredi.

PM – pul aylanası.

MKTS – múddeti kelgen tólemler summası.
TBS – tovarlar bahasınıń summası.
KST – kreditke satılǵan tovarlar summası.
PAT – pul aylanısı quramı.

4.3. Naq emes pul aylanısı hám onı shólkemlestiriw principleri. Naq pulsız esaplasıwlar sisteması hám onıń elementleri

Naq pulsız pul aylanısı – banklerde pullardı tólewshi hám alıwshılardıń esap betleri boyınsha jazıwlar járdeminde yaki óz ara talapların esapqa alıw jolı menen ámelge asırılatuǵın pul aylanısı.

Naq pulsız esaplasıwdı islewde birqatar principler ámelge asırılıwı kerek. Olardıń tiykarǵıları sıpatında tómendegilerdi keltirip ótiw maqsetke muwapıq:
– naq pulsız esaplasıw procesinde qatnasıp atırǵan eki táreptiń de bankte tiyisli esap betleri bolıwı lazım;
– klienttiń esap betindegi qarjılardı basqa mánzilge ótkeriw hám kiris etiw Oraylıq bank tárepinen qatań belgilengen tólem hújjetleri tiykarında hám olardaǵı rekvizitlerdi tolıq toltırıp ámelge asırıladı;
– bank klientiniń qarjıların ótkeriw haqqındaǵı tapsırmasın onıń esap betinde qarjı bolǵanda ǵana qabıl etedi. Klienttiń esap betinde qarjı bolmasa onıń esap betinen óndiriw boyınsha inkasso tapsırması (óz waqtında tólemegen salıqlar hám mámleket byudjetine ótkeriletuǵın salıqtan tısqarı tólemler (penya, járiymalar)ın óndirip alıwda salıq shólkemleri tárepinen, byudjetten tısqarı fondlar – óz waqtında tólemegen tólemlerin óndirip alıwda, eger bul nızamlı hújjetlerde kózde tutılǵan bolsa), tólew talapnamaları kartoteka 2ge kiris etiledi hám belgilengen tártipte tólemler ámelge asırıladı;
– bank naq pulsız esaplasıwdı tek qarjı iyesiniń tapsırması tiykarında belgilengen maqsetler ushın ótkeredi, esap bet iyesiniń esabında qarjılar jeterli bolmaǵan jaǵdaylar buǵan kirmeydi;
– qarjılar tólewshiniń esap betinen alınǵannan keyin qarjı alıwshınıń esap betine kiris etiledi;
– tólemlerdi ámelge asırıw Oraylıq bank tárepinen belgilengen naq pulsız esaplasıwdıń formaları qollanılǵan halda tiyisli tólew hújjetleri arqalı ámelge asırıladı.
Naq pulsız esaplasıwdıń forması hám tólemlerdi ámelge asırıwdıń tártibi tovar satıwshı hám xızmet kórsetiwshi shólkem hám onı satıp alıwshı arasında dúzilgen shártnamada anıq hám tolıq belgilep qoyıladı.
Bankte qarjılardı kiris etiw yaki esaptan shıǵarıw ushın tiykar bolatuǵın hújjetlerdiń elektron nusqaları klienttiń esap betine xızmet kórsetetuǵın buxgalteriya xızmetkeri tárepinen qol qoyıladı hám tólem qabıl etiw hám tólew sáneleri kórsetilip ózine biriktirilgen shtamp penen tastıyıqlanadı.
Joqarıda atap ótkenimizdey, elimiz pul aylanısı quramında naq pulsız esaplasıwlardıń úlesi geypara ellerge qaraǵanda joqarılaw kórsetkishke iye.
Pul aylanısı quramında naq pulsız esaplasıwlar kólemin arttırıwǵa birqatar foktorlar tásir edi. Sonnan:
1. Yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardıń banklerge bolǵan iseniminiń joqarılıǵı. Eger yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar banklerge isenim joqarı bolmasa, banklerge naq pullardı tapsırıwǵa bolǵan talabı tómenleydi, esaplasıwlardı naq puldı ámelge asırıwǵa umtıladı.
2. Ekonomikada monetizaciya koeficienti dárejesiniń tiyisli norması támiyinlengen bolıwı lazım. Ekonomikanıń jeterli dárejede pul penen támiyinleniw dárejesi monetizaciya koefficienti tiykarında anıqlanadı. Monetizaciya koefficienti mámleket jalpı ishki ónimine salıstırıp anıqlanıp, xalıqaralıq finans shólkemleri hám ekspertleriniń pikirlerine qaray onıń muǵdarı, ótiw ekonomikası sharayatındaǵı ellerde 45-60 procentten ibarat bolıwı lazım. Eger mámlekette monetizaciya koefficienti usı muǵdardan tómen bolsa ekonomikada pul jetispewshiligi, kommerciyalıq banklerde likvidli qarjılar hám resurslardıń jetispewshiligi, kreditler hám amanatlar boyınsha procent stavkalarınıń joqarılıǵı gúzetiledi. Bulardıń barlıǵı naq pulsız esaplasıwlar kólemine keri tásir kórsetedi;
3. Kommerciyalıq banklerdiń resurslarına bolǵan talaplardıń jeterli qanaatlandırılmawı. Belgili bolıwınsha, kommerciyalıq bankler tárepinen aylanısqa shıǵarılǵan pullar óziniń baslanǵısh noqatına qaytıp kelmewi banklerdiń resurs bazasına keri tásir kórsetedi. Bunıń aqıbetinde kommerciyalıq banklerdiń real sektordı kreditlew ushın baǵdarlaǵan resurslarınıń kemligi, amanatlarǵa tólenetuǵın tólemler muǵdarınıń artıp ketiwi, bul bolsa óz gezeginde naq pulsız esaplasıwlar kemeyiwine alıp keledi.