Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

4.4. Naq pulsız esaplasıwlar túrleri

Ekonomikalıq kontragenler arasındaǵı naq pulsız esaplasıwlardı ámelge asırıwdıń tiykarǵı formaları tómendegilerden ibarat:

1) Memorial orderler menen esaplasıwlar;
2) Tólew tapsırmaları menen esaplasıwlar;
3) Tólew talapnamaları menen esaplasıwlar;
4) Inkasso tapsırmaları menen esaplasıwlar;
5) Akkreditivler boyınsha esaplasıwlar.
Joqarıda sanap ótilgen naq pulsız esaplasıwlardı ámelge asırıwda tómendegi pul-esaplasıw hújjetlerinen paydalanıladı:
– tólew tapsırması, usı hújjet tiykarında klient satıp alǵan tovarlar yaki xızmetler ushın óz esap betindegi qarjını tólew haqqındaǵı tapsırmasın ózine xızmet kórsetetuǵın bankke beredi;
– tólew talapnaması, usı hújjet tiykarında klient jibergen ónim yaki kórsetken xızmetler ushın tólemdi ónim satıp alıwshıdan óndirip beriw haqqında ózine xızmet kórsetetuǵın bankke beredi;
– inkasso tapsırması, usı hújjet tiykarında Oraylıq bank tárepinen belgilep qoyılǵan shólkemler tólewshiniń esap betindegi qarjını onıń razılıǵın almastan tiyisli mánzilge ótkerip beriw tuwralı bankke tapsırma beredi, eger tólewshiniń esap betinde qarjı jeterli yaki bolmasa inkasso tapsırması kartoteka 2de esapqa alınıp barıladı;
– akkreditivge arza, klient satıp alatuǵın tovarlar hám xızmetler ushın tólenetuǵın qarjılardı deponentlew tuwralı óz bankine usınıs etetuǵın hújjet;
– esaplasıw chegi, tiykarınan fizikalıq shaxslar hám sawda shólkemleri arasında qollanılatuǵın hújjet bolıp, úshinshi shaxs, tiykarınan sawda shólkemleri chektegi qarjılardı talap etip óz bankine usınıs etedi;
– memorial order, bul hújjet banktiń ishki operaciyaların ámelge asırıwda, sonday-aq, shártnamada kórsetilgen jaǵdayda klienttiń esap betinen qarjılardı ótkerip alıwda bank tárepinen qollanıladı.
Tólew tapsırması menen esaplasıwlar.
Naq pulsız esaplasıwlar ishinde tólew tapsırması eń kóp qollanılatuǵın esaplasıwlar formalarınan sanaladı. Buǵan tólew tapsırmaları menen esaplasıwlardı ámelge asırıwdıń tólewshi, satıp alıw hám hátte bank ushın da qolaylıǵı.
Tólew tapsırması – zat satıp alıwshı shólkemniń óz esap betinen zat satıwshınıń esap betine tólemdi ámelge asırıw tuwralı bankke bergen tapsırması bolıp tabıladı. Tapsırmalar arqalı satılǵan tovarlar, orınlanǵan jumıs, kórsetilgen xızmetler hám basqa tólemler boyınsha esaplasıwdar ámelge asırılıwı múmkin.
Tapsırmanıń sánesi onı bankke usınıs etken sáne menen birdey bolıwı kerek, olar tuwrı kelmese tólem tapsırması orınlaw ushın qabıl etilmeydi (byudjetke hám byudjetten tısqarı fondlar boyınsha tólemler buǵan kirmeydi).
Házirgi kúnde wálayat, qala hám rayon bólimlerine iye bolǵan kommerciyalıq bankler jalǵız wákillik esapqaǵazanı ótkerilgen bolıp, usı wákillik esapqaǵazları arqalı tólemlerdi ámelge asırıwda hújjetlerdi rásmiylestiriw hám aylanıwı ózine tán qásiyetlerge iye.
Tómende akcionerlik kommerciyalıq Agrobanktiń eki bólimi arasında tólew tapsırmaları menen esaplasıwlardı ámelge asırǵanda hújjetler aylanısınıń shártli tártibi keltirilgen.

4.2-súwret. Tólew tapsırmaları menen esaplasıwlardı ámelge asırıw tártibi

Sızılmadan kórinip turıǵanınday, satıwshı hám satıp alıwshılar arasında tólew tapsırmaları menen esaplasıwlar ámelge asırılǵanda hújjetler aylanısı tártibi júdá ápiwayı bolıp, onda qatnasıwshılarǵa birqatar qolaylıq hám jeńillikler tuwdıradı.

Tólew tapsırmaları menen esaplasıwdı ámelge asırıwda dálep satıwshı hám satıp alıwshı arasında shártnama dúzilip, onda tólew forması da kelisiledi (1), satıwshı aldınnan ulıwma tólew summasınıń 15 procentin tólegennen keyin, tovarlardı jiberedi yaki xızmetti kórsetedi (2), satıp alıwshı shártnamada kelisilgen summanı zat satıwshınıń esap betine ótkeriw maqsetinde tólew tapsırmasın bankke tapsıradı (3), banktiń juwapker buxgalter xızmetkeri tólew tapsırmaların tiyisli tekseriwden ótkergennen keyin qarjını elektron tólew sisteması arqalı respublika bankine jiberdi (4), respublika akcionerlik kommerciyalıq Agrobankinde elektron tólew tapsırma tiyisli baǵdarlama arqalı teksergennen keyin satıwshınıń bankine jiberedi (5), elektron tólew tapsırma Agrobanktiń Oqtosh bóliminde baǵdarlama tekseriwinen ótip, qarjı satıwshınıń esabına kiris etiledi hám bul tuwralı oǵan xabar beriledi (6).
Tólew tapsırmaları menen islenetuǵın naq pulsız esaplasıwlardıń birqatar abzallıq hám kemshilikleri bar.
Abzallıǵı:
– satıwshı orınlanatuǵın jumıs hám kórsetiletuǵın xızmetler ushın aldın ala 15 procent aladı;
– pul tólewshi shólkem tovar alınǵan hám xızmet kórsetilgennen soń tólew tapsırmaların bankke usınadı;
– tólew hújjetleriniń, basqa naq pulsız esaplasıw formalarına qaraǵanda ápiwayılıǵı hám tezligi;
– tovarlı hám tovarsız operaciyalarda qollanılıw múmkinligi.
Kemshilikleri:
– satıw alıwshı esap betinde qarjısı bolsa da usı summanı basqa maqsetlerge paydalanıwı nátiyjesinde satıwshı tólem summasın keshiktiriwi múmkin;
– qarjı alıwshı shólkemke jibergen tovarlar hám kórsetilgen xızmetler ushın alatuǵın qarjılar pul tólewshiniń esap betinde pul bolmay yaki jetispey qalǵanda qarjını alıw procesi sozılıp ketedi. Bul proces basqa tólem formalarında da ushırasadı.
Tólew talapnamaları menen esaplasıw.
Tólew talapnaması xojalıq subyektleri arasında tólemlerdi islewde qollanılatuǵın naq pulsız esaplasıwdıń forması sanaladı. Ózbekstan kommerciyalıq bankleri arasında tólew talapnamaları arqalı esaplasıwlar júrgiziliwi júdá keń tarqalmaǵan. Bunıń sebeplerinen biri tólew talapnamaları menen esaplasıwda hújjetlerdiń aylanısı júdá kóp waqıt hám artıqsha qárejet talap etedi.
Tólew talapnaması – zat satıwshı tárepinen belgilengen summanı bank arqalı alıw tuwralı talaptı óz ishine alǵan esaplasıw hújjeti. Talapnamalar tiykarınan akceptli hám akceptsiz bolıwı múmkin.
Akceptli tólew talapnamalarında bank dáslep tólewshiniń qarjını tólew tuwralı razılıǵın aladı, soń tólemdi isleydi. Akceptsizde bolsa dáslep tólem islenedi, soń klientke tólem hújjetlerin beredi.
Kommerciyalıq banklerdiń jalǵız wákillik esap betlerine ótiwi tólew talapnamalar menen islenetuǵın esaplasıwlardı rásmiylestiriw hám hújjetlerdiń aylanıw proceslerin biraz jeńillestiredi.
Akceptli tólew talapnamaları menen esaplasıw. Atap ótkenimizdey, akceptli tólew talapnamalar satıp alıwshınıń bankine kelip túskennen soń, bank dáslep tólewdi islew boyınsha tólewshiniń razılıǵın aladı. Bunıń ushın bank tárepinen tólewshilerge talapnamalardı tómendegishe akceptlew múddeti ornatıladı:
– bir qala ishinde jaylasqan klientler ushın – talapnamalar bankke kelip túsken kúndi esapqa almaǵan halda, úsh jumıs kúni;
– basqa qalalarda jaylasqan klientler ushın talapnamalar bankke kelip túsken kúndi esapqa almaǵanda bes jumıs kúni;
– tólewshiniń tiykarǵı ótinishine qaray 10 kúnge shekem.
Akceptlew tártibinde tólenetuǵın akceptli tólew talapnamalar múddetin kútip atırǵan dáwir dawamında tólemdi kútip atırǵan hújjetler kartotekası (1-kartoteka)da esapqa alıp barıladı.
Tólewshi belgilengen múddette jazba túrde oǵan xızmet kórsetiwshi bank bólimine akceptlewdi yaki tolıq biykar etiwge haqısı bar (tovart – material baylıqlardı jiberiwde, xızmet kórsetiwde hám basqa jaǵdaylarda shártnama shártlerin orınlamaǵanda, sonday-aq, nızamshılıq hújjetlerine tiykarlanıp).
Belgilengen múddette kárxana jazba túrle akceptlewdi biykar etpese, talapnama akceptlengen sanaladı.
Talapnamanı akceptlewden az ǵana bas tartqanda, tólewshi tárepinen akceptlengen summa boyınsha tólem ámelge asırıladı. Eger tólewshiniń esap betinde qarjı bolmaǵanda akceptli tólew talapnamaları 2-kartotekaǵa jaylastırıladı.
Bunda bank tólewshi tárepinen akceptlewdiń bir bólegin biykar etkenligi tuwralı ónim jetkerip beriwshiniń (qarjını alıwshınıń) bankine jazba túrde xabar beredi.
Bank 2-kartotekadaǵı esaplasıw hújjetleri boyınsha tólemlerdi islegende tólewshilerge penya esaplaw hám alıwshılar paydasına ótkeriw huqıqına iye, eger bul bank hám klient arasında dúzilgen shártnamada kelisilgen bolsa.
Bank tólewshilerden qarjılardı alıwshılar paydasına múddeti ótkerip jiberilgen tólemler boyınsha hár kún ushın nızamda belnilengen muǵdarda penya óndiredi. Eger usı jaǵday bank hám klient arasındaǵı esaplasıw hám bank xızmetkerine kórsetiw boyınsha shártnamada belgilengen bolsa.
Tómendegi shártli sızılmada akcionerlik kommerciyalıq Agrobanktiń eki klientiniń akceptli tólew talapnamaları menen esaplasıwlar islegende hújjetler aynalısı shártli mısalda kórip shıǵamız.





5