Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

4.2. Naq pul aylanısı hám onı shólkemlestiriw principleri. Naq pullardı aylanısqa shıǵarıw hám aylanıstan alıw tártibi

Naq pul aylanısı – bul naq pullardıń sheńber boylap aylanısınıń turaqlı túrde tákirarlanıwı.

Naq pul aylanısı bul qarjılardıń naq kórinisindegi aylanısı. Rawajlanǵan ellerde naq emes pullar aylanısları jaqsı rawajlanǵanlıǵı, naq pullarǵa bolǵan talaptıń keskin páseyiwine alıp keldi. AQSh hám Yaponiyada plastik kartochkalar hám pullı cheklerge tiykarlanǵan tólemler rawajlanǵan.
Naq pullar aylanısınıń ámel etiwine baylanıslı tómendegi tiykarǵı principler ajıratıp kórsetiledi:
1) finans shólkemleri – emitentleriniń bar bolıwı;
2) bazarda qatnasıwshılardıń qarjıların sarplawdaǵı ekonomikalıq erkinligi;
3) shólkemlestirilgen milliy pul birliginiń ámel etiwi;
4) qadaǵalawshı organlar aldında túsim hám qárejetler kólemi ushın esaplawdı ámelge asırıw múmkinligi;
5) pul qarjılarına iyelik etiwdiń ustemligi.
Tólemler belgili bir izbe-izlikte ámelge asırıladı. Xalıqaralıq ámeliyatta pullı tólemlerdi ámelge asırıwdıń eki túrli izbe-izligi bar:
Kalendar izbe-izlik.
Maqsetli izbe-izlik.
Kalendar izbe-izlikte qaysı qarızdarlıq aldın payda bolǵan bolsa, sol tólenedi. Bul izbe-izlik rawajlanǵan ellerde qollanıladı.
Maqsetli izbe-izlikte tólemler aldınnan belgilengen maqsetlerge qaray tólenedi. Bul izbe-izlik rawajlanıp atırǵan ellerde, sonnan Ózbekstan Respublikasında qollanıladı.
Hárqanday pullı tólemler pul aylanısında qatnasıwshı subyektlerdiń esap betlerindegi qarjıları esabınan tólenedi. Usı esap betler AQSh bank ámeliyatında transaksiyalıq depozit esap betleri, Germaniyada jiro esap betleri, Rossiyada «depozitı do vostrebovaniya» dep ataladı. Ózbekstanda talap etip alınatuǵın depozit esap betleri dep ataladı.
Hárqanday pullı tólemler pul aylanısında qatnasıwshı subyektlerdiń naq pul aylanısı eki kanal arqalı shıǵadı:
Oraylıq banktiń rezerv wákillik sisteması arqalı (Kommerciyalıq banklerdiń buyırtpaları tiykarında). Kommerciyalıq banklerde naq pulǵa bolǵan qosımsha talap payda bolǵanda olar bul talaptı qanaatlandırıw ushın oraylıq bankke naq pul alıw ushın buyırtpa beredi. Oraylıq bank buyırtpa berilgen naq puldı emissiya etedi hám inkassaciya xızmeti arqalı kommerciyalıq banklerge jetkeredi. Emissiya etilgen summaǵa Oraylıq bank balansınıń passiv bólegindegi «Minnetlemeler statyası» kóbeyedi. Kommerciyalıq banktiń Oraylıq banktiń balansında ashılǵan «Vostro» wákillik esap betiniń qaldıǵı usı summaǵa kemeyedi.
Mámleket byudjeti qárejetlerin qarjılandırıwda Oraylıq banklerdiń rayon hám qalalardaǵı filialları bolmaydı, sonıń ushın olar mámleket byudjetiniń kassa orınlawın ámelge asırıw maqsetinde kommerciyalıq xızmetlerinen paydalanıwǵa májbúr boladı. Finans ministrligi byudjet shólkemleri qárejetlerin naq pulsız formada qarjılandıradı. Qarjılandırılǵan summanıń naq pul támiynatı Oraylıq bank tárepinen ámelge asırıladı. Oraylıq bank inkassaciya xızmeti naq puldı kommerciyalıq banklerge jetkerip beredi. Jetkerip berilgen naq puldıń naq pulsız ekvivalenti kommerciyalıq banklerdiń esap betinen sheship alınadı.
Oraylıq bankler naq puldı emissiya islewde monopol boladı. Ekinshi tárepten geypara eller óziniń milliy valyutasına iye emes. Sol sebepli bul ellerdiń Oraylıq bankleri emissiya wazıypasın atqara almaydı. Salvador, Ekvador hám shıǵıs Temorda tólew quralın AQSh dolları atqaradı. Andorra, Vatikan hám Marakada milliy valyuta wazıypasın evro atqaradı. Arqa Kiprde bolsa milliy tólew quralı Túrkiya lirası.
Pul aylanısınıń quramı tómendegi bóleklerden quraladı:
Oraylıq bank hám kommerciyalıq bankler arasındaǵı naq pul aylanısı.
Kommerciyalıq bankler arasındaǵı naq pul aylanısı.
Bankler hám olardıń qarıydarları arasındaǵı naq pul aylanısı. (barlıq naq pul kórinisindegi pullardı kommerciyalıq banklerge tapsırıwı shárt. Kommerciyalıq bankler óz qarıydarlarına naq puldaǵı qarjıların qarjılandırıw ushın naq pullar beredi: (Is haqı, sıylıq, miynet demalısı pulları hám basqalar.)
Shólkemler menen shólkemler arasındaǵı naq pul aylanısı.
Shólkemler hám olardıń xızmetkerleri arasındaǵı naq pul aylanısı.
Puqaralar arasındaǵı naq pul aylanısı.
Házirgi waqıtta AQSh, Germaniya, Franciya, Kanada hám Braziliyada aylanıstaǵı naq pul tendenciyası baqlanbaqta. Biraq, bul ellerde naq pullardıń aylanıstaǵı pul massasındaǵı salmaǵı joqarı emes.
Kanada – 3.6%;
Braziliya – 3.8%;
AQSh – 4.9%;
Franciya – 8.5%;
Ózbekstanda 2021-jılı – 20%.
Rawajlanıp atırǵan ellerde bul kórsetkishtiń salmaǵı biraz joqarı. Mısalı Rossiyada kórsetkish 29% quraydı. Naq pul aylanısı birqatar kemshiliklerge iye:
Naq pullardı emissiyalaw hám saqlaw kóp qárejetti talap etedi. Oraylıq bankler emissiyanı kemeytiw ushın kupyuralardıń nominalın irilewge májbúr boladı;
naq pullardı alıp júriw qáwipli;
naq pullar menen esaplasıw salıq tólewden qashıwǵa múmkinshilik jaratıp beredi;
naq pullar hám inflyaciya arasında tikkeley baylanıs bar.
Naq pul aylanısın shólkemlestiriw tómendegi principler tiykarında ámelge asırıladı:
1. Naq pul aylanısın shólkemlestiriw hám tártipke salıwdıń normativ huqıqıy tiykarları bar ekenligi. Mısalı, Oraylıq banktiń kassa operaciyaların ámelge asırıw haqqındaǵı kórsetpesi áhmiyetli normativ hújjet bolıp tabıladı.
2. Barlıq kárxanalar hám shólkemler ózleriniń naq puldaǵı qarjıların kommerciyalıq banklerde saqlawı shárt.
3. Kárxanalar hám shólkemlerge kassada azǵana muǵdarda naq pul saqlap turıwǵa ruqsat etiledi. Bunıń ushın olardıń kassasına kommerciyalıq bankler tárepinen limit belgilenedi. Bul limit kózde tutılmaǵan qárejetler ushın ajıratıladı.
4. Naq pullardan maqsetli paydalanıw principleri.
Banklerden kárxanalar naq pullardı pul chekleri arqalı aladı. Pul chekte qanday maqset ushın naq pul alıp atırǵanı kórsetiledi.
Naq pullardıń dárejesine baha beriw ushın xalıqaralıq ámeliyatta, ekonomikada naq pullardıń jeterliligi degen kórsetkish qollanıladı.
M0/JIÓ*100%
M0 – Oraylıq bank tárepinen aylanısqa shıǵarılǵan jámi naq pullar.
Rawajlanǵan ellerde bul kórsetkishtiń dárejesi tómen. Bunıń birqansha sebepleri bar. Olardıń tiykarǵılarınan:
Naq pulsız esaplasıw sisteması joqarı dárejede rawajlanǵan. Naq pul aylanısı menen tiykarınan xalıq shuǵıllanadı. Plastik kartochkalarǵa tiykarlanǵan tólew ámeliyatınıń rawajlanǵanlıǵı naq pullarǵa bolǵan talaptı qısqartıw imkaniyatın beredi.
Jasırın ekonomikanıń salmaǵınıń tómenligi.
Plastik kartochkalar tiykarınan ekige bólinedi:
Jeke kartochkalar – bul kartochkalar bankler tárepinen fizikalıq shaxslarǵa beriledi.
Koorporativ kartochkalar – bul yuridikalıq táreplerge beriledi. Bul kartochkadan kárxananıń xızmetkerleri paydalanıwı múmkin.
Plastik kartochkalar islew rejimine qaray 2ge bólinedi:
Of – line.
On – line.
Plastik kartochkalardıń tólemdi ámelge asırıw qásiyetlerine qaray:
Debetli kartalar – bul kartalar tek plastik karta esap betindegi pul sheńberinde tólemlerdi ámelge asırıwǵa múmkinshilik beredi.
Kreditli kartalar – plastik esap betindegi pul tamam bolǵannan keyin de kommerciyalıq banktiń krediti esabınan tólewge múmkinshilik beredi.
Yaponiyanıń Tashiba kompaniyası Super smart kartalardı shıǵardı. Bul qálegen tólemdi ámelge asıra aladı.
Pul aylanısı quramı tómendegishe boladı: