Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. Puldıń formaları hám túrleriniń evolyuciyası hám puldıń mazmunı hám onıń kórinislerin túsindirip beriń.

2. Puldıń funkciyaların sáwlelendirip beriń.
3. Puldıń qundı ólshew funkciyasın túsindirip beriń.
4. Pul aylanıs quralı sıpatında.
5. Puldıń toplaw funkciyası hám onıń qásiyetleri neden ibarat?
6. Kredit pullar hám olardıń túrlerin keltiriń hám olarǵa túsinik beriń.
7. Puldıń jáhán pulı funkciyası hám onıń qásiyetlerin sáwlelendirip beriń.

III BAP. PUL TEORIYALARÍ

Joba:

3.1. Puldıń metallıq teoriyası.

3.2. Puldıń nominallıq teoriyası.
3.3. Puldıń muǵdarlıq teoriyası hám onıń evolyuciyası.
3.4. Puldıń Djon Meynar Keyns teoriyası.
3.5. Zamanagóy monetarizm teoriyası.


Tayanısh sózler: puldıń tábiyatı, nominal, metall, islep shıǵarıw, muǵdarlılıq, monetarizm, mámlekettiń pul teoriyası.

3.1. Puldıń metallıq teoriyası

XX ásirdiń basına shekem pullardıń ekonomikalıq teoriyasında tómendegi eki másele: 1) pullardıń payda bolıwı hám mazmunı tuwralı hám 2) pullardıń qunı hám satıp alıw kúshi tuwralı máseleler oraylıq orında turǵan. Birinshi másele boyınsha siyasiy ekonomikada eki baǵdar – pullardıń metallıq hám nominallıq teoriyaları ámel etken.

Puldıń metallıq teoriyası bul túrli ellerde túrli izertlewshiler tárepinen aytılǵan ilimiy kózqaraslardıń jıynaǵı bolıp, olar pul sıpatında tek altın hám gúmisti kóredi hám olar jámiyet baylıǵınıń deregi dep esaplaydı.
Puldıń metallıq teoriyası XVI ásirde francuz ilimpazı Nikolo Orezme tárepinen teoriya sıpatında qáliplestirildi. Sońınan angliyalı ekonomistler U.Stefford, T.Men, P.Nors, Chayld, Franciyada A.Monkreten, Germaniyada I.Yust; Italiyada G.Skaruffi, F.Galiyani tárepinen rawajlandırıldı.
Puldıń metallıń teoriyası merkantilizm ideyalarına tiykarlanadı.
Merkantilizm – dúnya júzi tariyxındaǵı birinshi ekonomikalıq mektep sanaladı.
Merkantilistler 2 iri toparǵa bólinedi:
1. Dáslepki merkantilistler.
2. Sońǵı merkantilistler.
Dáslepki merkantilistler – aktiv pul balansı degen ideyanı aytqan. Olardıń pikirinshe, altın menen gúmis óz tábiyatı boyınsha pul. Hárbir jámiyettiń baylıǵı onıń altın hám gúmis rezervleri menen belgilenedi.
Aktiv pul balansı – degende altın menen gúmistiń hárqashan mámleketke kirip keliw muǵdarı olardıń mámleketten shıǵıp ketiw muǵdarınan úlken bolıwı túsiniledi.
Dáslepki merkantilistler mámleket proteksonizm siyasatın qollanıwı shárt dep esaplaydı. Olardıń aytıwınsha, mámleket mámleketten altın menen gúmistiń shıǵıp ketiwiniń aldın alıwı kerek eken.
Sońǵı merkantelistler puldıń tiykarǵı funkciyası bul toplaw dep esaplaydı. XVI ásirdiń ekinshi yarımınan XVII ásir aqırına shekem Evropada sońǵı merkantelistlerdiń kózqarasları jetekshi ideyaǵa aylandı.
Sońǵı merkantelistlerdiń eń belgili wákili Tomas Men sanaladı. Ol dáslepki merkantalistlerden ózgesheligi puldıń áhmiyetliligi jámiyet baylıǵınıń deregi ekenliginde emes, al mámleket ishindegi tovarlar hám pullardıń háreketine tásirinde degen juwmaqqa keldi.
T.Men birinshilerden bolıp metallıq teoriyasına jańalıq engizdi. Bul jańalıq tómendegilerden ibarat:
1. Mámleket sawda balansı unamlı saldoǵa iye bolǵanda tovarlardı import etiw múmkin.
2. Eger mámleket ushın paydası bolsa, altın hám gúmisten xalıqaralıq sawdanı rawajlandırıw ushın paydalanıwǵa boladı.
Tomas Menniń aytıwınsha, pul sawdanı jaratadı, sawda bolsa puldı kóbeytedi. Tomas Men birinshi bolıp ulıwma sawda balansı degen túsinikti kirgizgen.
Sońǵı merkantalistler ulıwma sawda balansı ideyasın alǵa súredi. Buǵan shekem jeke sawda balansları bar edi. Olar mámlekettiń bir mámleket penen sawdanı sáwlelendiretuǵın edi.
Merkantilistler altın menen gúmis teńgelerdi jemiriliwin tán almaǵan. Biraq, ámeliyat sonı kórsetedi, altın hám gúmis teńgeler ısqılanıw funkciyasına iye. Usı teńgeler waqıt ótiwi menen óz salmaǵınıń bir bóleginen ayrıladı, nátiyjede almastırıwda teń salmaqlılıq joǵaladı. VIII ásirge kelip metall teńgelerdiń jemiriliwi dálillendi. Sonday-aq, birinshi jáhán urısı tásirinde Evropada altın standartı biykar boldı.
Dáslep merkantilistler Adam Smit hám Jorj Styuard tárepinen sınǵa ushıradı. Bul ilimpazlardıń pikirinshe, pul jámiyettiń baylıǵı emes, al al shártli esap birligi eken. Pullar baha masshtabı sıpatında almastırıwdı sáwlelendirip beredi. Belgili ekonomist ilimpazlar P.Samuelson, J.Keyns metall pullar aylanısın moyınlamaǵan.