Nmkt yo‘nalishi Mavzu: Korxonalarda bankrotligini prognoz qilishning xalqaro amaliyoti

tashqi boshqaruv - xo’jalik sudi tomonidan qarzdor yuridik shaxsga nisbatan uning to’lov qobiliyatini tiklash maqsadida qarzdorning ishlarini boshqarish vakolatlarini tashqi boshqaruvchiga o’tkazgan holda qo’llaniladigan bankrotlik tamoili;

tugatishga doir ish yuritish - xo’jalik sudi tomonidan kreditorlarning talablarini mutanosib ravishda qondirish hamda qarzdorni qarzlardan qutulgan deb e’lon qilish maqsadida bankrot deb topilgan qarzdorga nisbatan qo’llaniladigan bankrotlik taomili;

shaharni tashkil etuvchi korxona hamda unga tenglashtirilgan korxona - xodimlari ularning oila a’zolarini ham qo’shib hisoblaganda tegishli aholi punkti aholisining kamida yarmini tashkil etuvchi yoki xodimlarining soni kamida uch ming kishi bo’lgan yoxud davlatning mudofaa qobiliyati va xavfsizligi saqlab turilishini ta’minlovchi yoki tabiiy monopoliyalar sub’ekti bo’lgan yuridik shaxs;

qarzdor - pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlarning talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini bajarishga qodir bo’lmagan yuridik shaxs yoki yakka tartibdagi tadbirkor;

qarzdor muassislarining (ishtirokchilarining) yoki qarzdor mol-mulki egasining vakili - bankrotlik taomili o’tkazilayotganda qarzdorning muassislari (ishtirokchilari) yoki qarzdor mol-mulkining egasi vakolat bergan shaxs;

qarzdor xodimlarining vakili - bankrotlik taomili o’tkazilayotganda o’z manfaatlarini himoya qilish uchun qarzdorning xodimlari vakolat bergan shaxs.

Bankrotlik so’zi italyancha “banco rotto” degan so’zdan olingan bo’lib, “kursining (o’rindiqning) sinishi” deb tarjima qilinsada, aslida qarzdorning nochor ahvolga tushib sinishi, barbod bo’lishi degan ma’noni anglatadi.
Korxonani bankrotlik holatiga tushib qolishining yana bir asosiy sabablari, rahbariyatning ishlab chiqarishdagi mas’uliyatsizligi hamda uzoq vaqt mobaynida faoliyat ko’rsatmaganligi, kreditorlik qarzlarini ya’ni byudjetdan bo’lgan qarzlarni muddatida to’lamaganligi uchun katta miqdorda jarima hisoblanishidadir.
“Bankrot” so’zi o’zbekchada “sinish” ma’nosini anglatib, salbiy xususiyatga yaqinroq bo’lsa-da, aslida iqtisodiy nochor, zarar ko’rib ishlayotgan korxonalarga nisbatan o’z vaqtida qo’llanganda katta samara berayapti. Buning ma’nosini qanday tushunish kerak? Xo’jalik sudlari tomonidan bankrot, deb e’tirof etilgan xo’jalik sub’ektlari tadbirkorlarga sotilmoqda. Shu bilan birga sud sanatsiyasi va tashqi boshqaruv taomillari qo’llanilmoqda. Ammo, beli bukchayib, kelajagidan umidini uzgan korxona bankrot, deb e’lon qilinayotgan holatlar ham bor.
Bankrotlik bu korxonaning iqtisodiy nochorligi bo’lib, ushbu holatda xo’jalik sudi tomonidan e’tirof etilgan, qarzdorning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar talablarini to’la hajmda qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini to’la hajmda bajarishga qodir emasligi tushuniladi. Korxonaning bankrotlik alomatlari bu- qarzdorning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to’lovlar majburiyati yuzaga kelgan kundan e’tiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo’lishidir.
Korxonani bankrot deb topish faqat sud tomonidan amalga oshirilib, uni pul majburiyatlarini bajarmaganligi natijasida qarzdorni bankrot deb topish to’g’risidagi ariza bilan xo’jalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, kreditor va prokuror ega. Bundan tashqari, korxona majburiy to’lovlarni bajarmaganligi natijasida ham bankrot deb topilishi mumkin bo’lib, ushbu holatda bankrot deb topish to’g’risidagi ariza bilan xo’jalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, prokuror, davlat soliq xizmati organlari va boshqa vakolatli organlar ega. Agarda korxona o’zinig qarzdorlik majburiyatlarni 3 oy muddatda qoplay olmaslik hollari yuzaga kelayotganligin oldindan bilsa o’zini bankrot deb topish to’g’risidagi ariza bilan xo’jalik sudiga murojaat etishga haqli.
Agar yuqoridagi holat ya’ni qarzdorligini belgilangan muddatda qoplash imkoniyati yo’q bo’lgan hollarda, qarzdor korxonaning rahbari, qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor xo’jalik sudiga murojaat etishi shart:

• 
  bir yoki bir nechta kreditorlarning talablarini qondirish qarzdorning boshqa kreditorlar oldidagi pul majburiyatlarini va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini to’liq hajmda bajarishini imkonsiz qilib qo’yishga olib keladigan bo’lsa;
  
• 
  qarzdorning ta’sis hujjatlariga muvofiq qarzdorni tugatish to’g’risida qaror qabul qilishga vakolatli bo’lgan qarzdor yuridik shaxs organi tomonidan qarzdorning arizasi bilan xo’jalik sudiga murojaat etish haqida qaror qabul qilingan bo’lsa;
  
• 
  qarzdor unitar korxona mol-mulkining egasi vakolat bergan organ tomonidan qarzdorning arizasi bilan xo’jalik sudiga murojaat etish to’g’risida qaror qabul qilingan bo’lsa;
  
• 
  undiruv qarzdorning mol-mulkiga qaratilganda bunday undiruv qarzdorning xo’jalik faoliyatini imkonsiz qilib qo’yadi deb hisoblashga asoslar bo’lsa.
  

Bankrotlik taomili qo’llanilayotganda barcha kreditorlarning manfaatlarini “Bankrotlik to’g’risida”gi qonunga muvofiq tashkil etiladigan kreditorlar yig’ilishi yoki kreditorlar qo’mitasi qimoya qiladi. Xo’jalik sudi qarzdorni bankrot deb topish to’g’risidagi arizani ish yuritish uchun qabul qilib olgan paytdan e’tiboran kreditorlar qarzdorga o’z talablarini qondirish maqsadida yakka tartibda murojaat etishga haqli emas.
Kreditorlar yig’ilishining mutlaq vakolatiga quyidagi qarorlarni qabul qilish kiradi:

• 
  kelishuv bitimi tuzish to’g’risidagi qaror;
  
• 
  kreditorlar qo’mitasi a’zolarini saylash, uning miqdoriy tarkibini belgilash va bunday qo’mita a’zolarining vakolatlarini muddatidan ilgari tugatish to’g’risidagi qaror;
  
• 
  sud sanatsiyasini yoki tashqi boshqaruvni joriy etish va ularning muddatini uzaytirish to’g’risida iltimosnoma bilan xo’jalik sudiga murojaat qilish haqidagi qaror;
  
• 
  qarzdorni bankrot deb topish hamda tugatishga doir ish yuritishni boshlash to’g’risidagi iltimosnoma bilan xo’jalik sudiga murojaat etish haqidagi qaror;
  
• 
  sud sanatsiyasi rejasini tasdiqlash hamda qarzlarni uzish jadvalini ma’qullash to’g’risidagi qaror;
  
• 
  tashqi boshqaruv rejasini tasdiqlash to’g’risidagi qaror.
  

Kreditorlar yig’ilishini tashkil etish va o’tkazish sud boshqaruvchisi tomonidan amalga oshiriladi. Kreditorlar yig’ilishi, agar unda qarzdorning pul majburiyatlari va (yoki) majburiy to’lovlari umumiy summasining kamida uchdan ikki qismi miqdorida talablar bildirayotgan, ovoz berish huquqi bor kreditorlar hozir bo’lsa, vakolatli hisoblanadi. Kreditorlar yig’ilishda o’z vakillari orqali ishtirok etishlari ham mumkin. Kreditorlar yig’ilishida kvorum bo’lmasa, o’n kunlik muddat ichida kreditorlarning takroriy yig’ilishi chaqiriladi, yig’ilish, uning o’tkaziladigan sanasi, vaqti va joyi to’g’risida kreditorlar lozim darajada xabardor etilgan bo’lsa, hozir bo’lgan kreditorlar sonidan qat’i nazar, vakolatli hisoblanadi.
Bankrotlik sohasini davlat tomonidan tartibga solishni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi hamda bankrotlik to’g’risidagi ishlar bo’yicha davlat organi amalga oshiradi.
Bankrotlik to’g’risidagi ishlar bo’yicha davlat organining o’z vakolatlari doirasida qabul qilgan qarorlari vazirliklar, davlat qo’mitalari, idoralar, davlat boshqaruvi boshqa organlari, yuridik va jismoniy shaxslar uchun majburiydir.
To’lovga qobiliyatsiz korxonalarning balans tuzilmasi qoniqarsizligini aniqlashda mezonlar tizimi aloxida axamiyatga egadir. Mezonlar tizimi joriy likvidlik, o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik, to’lov qobiliyatini tiklash yoki yo’qotish imkoniyatining mavjudligiga asoslanadi. Ushbu ko’rsatgichlarga qarab korxonaning balans tuzilmasi qoniqarsiz deb xisoblanishi, to’lov qobiliyatini tiklash yoki yo’qotish chinakam imkoniyatlari aniqlanishi mumkin.
Miliyaviy menejment amaliyotida korxonalarning bankrotligini oldindan aytib berish uchun turli usullardan foydalaniladi. Ulardan biri E.Altmanning «Z hisobi» bo`lib, mazkur usul o’zida bankrotlik xavfini tashxis etishning besh omilini oluvchi modelni namoyon etadi: