«NO’KİS» O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

ATMOSFERANİ BULG’OVChİ ASOSİY OMİLLAR 

 

ZARARLİ MODDALAR AJRATUVChİ MANBALAR VA ULARNİNG 

TAShQİ MUHİTGA TASİRİ 

 

Tashqi muHitni  muHofaza qilish muammosi bugungi kunning muammosi emas.  İnsoniyat 

taraqqiёtining turli bosqichlarida bu muammolar Har turli qirralari bilan kwrinish berib kelgan. 

Masalan wrta asr boshlarida jaHonning katta shaHarlarida isitish  uchun  va  boshqa maqsadlar 

uchun tosh kwmirdan foydalanish boshlangan kezlarda bu shaHarlada tutunning kwpayib  ketishi  

natijasida  odamlarning tutunga qarshi kurash elon qilingani Haqida malumotlar bor. 

Keyingi vaqtlarda, yani asrimizning 30 nchi yillarida jaHon  miqёsida pwlat ishlab chiqarishga 

eHtiёj ortganligi munosabati bilan,  bunday korxonalar zich joylashgan Evropa xududidagi  Angliya  

va  Belgiya davlatlaridagi bazibir shaHarlarda tutunning kwpayib ketishi aHoli wrtasida kasallanish 

kwpayganligi kuzatilgan.  Bunday noxush voqialarni metallurgiya sanoati rivojlangan Rossiya 

Federatsiyasining Magnitogorsk  va  Chelyabinsk  shaHarlarida  Hozirgi kunda Ham kuzatish 

mumkin. 

Asrimizning 50 nchi yillaridan  boshlab  avtomobilsozlikning rivojlanishi tufayli avtomobil 

dvigatellarida ёnishdan Hosil bwlgan gaz dunё miqёsida eng xavfli ekolik muvozanatni  buzilishiga 

olib  keladigan  omilga aylandi.  Dunё axborot agentliklarining malumotlariga qaraganda planetamiz 

xududidagi katta  shaHarlarning  deyarli  Hammasida  avtomobillar  chiqargan gazlar muammosi 

kwndalang turibti.  Shuni Ham takidlash muHimki,  avtomobillarga qarshi kurash ochishning 

imkoniyati ywq. Chunki insoniyat taraqqiёtini avtomobillarsiz tasavvur qilish qiyin. Aytilgan gaplar 

faqatgina avtomobillarga  tegishli  bwlmay,  butun transport tizimlarining Hammasiga:  samolёtlar,  

teplovozlar,  okean kemalari va kosmik kemalarning barchasiga taalluqlidir. 

Aytilganlardan kwrinib turibtiki atmosfera Havosining bulg’anishiga qarshi kurash murakkab 

muammo bwlib, wzida siёsiy, iqtisodiy, ijtimoiy va texnologik muammolarni wz ichiga oladi. 

Atmosfera Havosining  bulg’anishi  tushinchasiga Har xil mano berishga Harakat qilingan. 

Bu tushinchani  umumbashariy  nuqtai  nazaridan olib qarasak,  dunё miqёsida ajralib 

chiqaёtgan zararli moddalar miqdorini  kwz oldimizga keltirishga twg’ri keladi.  Axborotnomalarda 

berilishicha Amerika Qwshma Shtatlari issiqlik eletr stantsiyalarida  tosh  kwmir ёqish natijasida 

Hosil bwladigan changlarning tozalash qurrilmalaridan keyin atmosferaga  chiqarib  yuborilaёtgan  

miqdori  yiliga 180.000.000 tonnani tashkil qiladi.  Metallurgiya sanoatida ajraladigan chang miqdori 

150.000.000 tonna deb  keltirilgan.  Ёg’ochsozlik sanoatida esa bu miqdor 120.000.000 tonnani 

tashkil qiladi. Bu keltirilgan malumotlar 1985 - 90 yillarga tegishli. 

Endi oddiy  Hisob  ywli bilan olsak,  eski ittifoq AQSh dan kam elektr energiyasi ishlab 

chiqarmagan.  Demak ёqilgan kwmir  va changlar  miqdori taxminan yuqorida keltirilgan miqdorlar 

atrofida.  Evropadagi rivojlangan davlatlar energerikasi va boshqa sanoat tormoqlari yana shuncha 

miqdorda chang chiqarishi,  shuning bilan bir qatorda Xitoy,  Yaponiya,  rivojlanaёtgan Janubiy-

Sharqiy Osiё davlatlarida ajralaёtgan changlarni Ham qwshilsa bu miqdor birnecha milliardlab 

tonnani tashkil qilishini tasavvur qilish mumkin. 

Harqanday davlatning  rivojlanish darajasini unda ishlab chiqarilaёtgan elektr energiyasi va 

sanoat korxonalarida ishlab  chiqarilaёtgan maHsulotlarining sifati va dunё bozoridagi raqobat 

bardorligi belgilaydi.  Bu oddiy Haqiqatni tushinib  etmagan  er yuzidagi birorta davlat qolgani ywq.  

Demak Har bir davlat energetika soHasini rivojlantirishi turgan kap.  Shundan kelib  chiqib aytish  

mumkinki  yuqorida keltirib wtilgan chang miqdorining yaqin kelajakda birnecha wn marta oshishi 

eHtimoldan Holi emas. 

Changlarning wziga Hos xususiyati shundaki,  ular asosan qattiq moddalarning zarrachalari 

Hisoblanadi, lekin ularning tarkibida  kimёviy  reaktsiyalar  natijasida Hosil bwlgan zarralar Ham 

anchagina miqdorni tashkil qiladi.  Masalan  energetika  soHasida ёqilg’i sifatida ishlatilaёtgan 

moddalar ёngandan keyin Hosil bwladigan qoldiq maHsulot, yani kul xuddi shunday zarralar qatorini 

egallaydi.  Bunday changlarning atmosferaga chiqarib yuborilgan qismi kattaligi 5 mkm dan kichik  

 

11

changlardan  tashkil  topganligi sababli va ularning solishtirma og’irligi atmosfera Havosi solishtirma 

og’irligiga tengligini Hisobga olsak,  bu  changlar  deyarli erga  qwnmay atmosfera Havosining bir 

qismi sifatida doim suzib yuradi. 

Bu changlarning  atmosfera  Havosida kwpayishi quёsh nurlari ning erga etib kelishini 

qiyinlashtiradi,  yani  notabiiy  soyalar vijudga  keladi  bu  esa wz navbatida shamollarning 

Harakatlanish ywnalishlarini wzgartirib yuboradi, ularning tarkibidagi bulutlar doimiy yurish 

joylarini wzgartirib,  ёg’ishi kerak bwlgan ёmg’ir butunlay boshqa xududlarga ёg’adi. 

 

 

ATMOSFERA HAVOSİ TARKİBİDAGİ ChANGLAR 

 

Sanoatda, transport vositalarini ishlatishda va qishloq xwjaligida bajariladigan ishlarning deyarli 

Hammasida chang Hosil  bwlishi  va ajralishi kuzatiladi.  Umuman changlarning turlari ularning 

kelib chiqish manbalarini Hisobga  olib,  ularni  tabiiy  va suniy changlarga bwlib qaraladi. 

Malumki changlangan Havo muHiti insoniyatni qadim zamonlardan beri taqib qilib kelgan. 

Tabiiy changlar sirasiga tabiatda  inson  tasirisiz  Hosil bwladigan  changlar  kiritiladi.  Bunday 

changlar shamol va qattiq bwronlar tasirida qum va tuproqning erroziyalangan  qatlamlari ning  

uchishi,  wsimlik va Hayvonot olamida paydo bwladigan changlar,  vulqonlar otilishi, kosmosdan er 

atmosferasi tasiriga tushib qolgan metioritlar va boshqa kosmik jismlarning ёnib ketishidan Hosil 

bwladigan changlar va boshqa Hollarda  Hosil  bwladigan changlarni kiritish mumkin.  Tabiiy 

changlarning atmosfera muHitidagi miqdori tabiiy sharoitga,  Havoning Holatiga, yilning fasllariga 

va aniqlanaёtgan zonaning qaysi mintaqaga joylashganligiga bog’liq.  Masalan atmosferadagi 

changning miqdori shimoliy  rayonlarga nisbatan janubiy rayonlarda, wrmon zonalariga qaraganda 

chwl zonalarida,  shuningdek qish oylariga nisbatan ёz oylarida kwproq bwlishi malum. 

Aniqlanishicha Har bir kubometr Havo tarkibida katta  shaHarlar xududlarida 6000 arofida 

(bazibir manbalarda avtomobil vositalaridan ajralgan tutunlarni Ham  kiritib  30  000  tatibida 

keltiriladi)  Har  xil kattalikdagi chang zarralari bwlishi aniqlangan,  dalalar va bog’larda bu miqdor 

wn marta kamayadi,  tog’li xududlarda esa undan Ham kamroq chang zarralari bwladi. 

Suniy changlar sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning  bevosita ёki bilvosita tasiri 

natijasida Hosil bwladigan changlar kiradi. Masalan mashinasozlik sanoatida-chwyan ishlab 

chiqaruvchi  domna va marten pechlarida va bu sanoatning Hamma quyuvchilik tsexlarida İssiqlik 

elektrostantsiyalarida  ёqilgan  kwmirning malum qismi kul va tutun sifatida atmosferaga chiqarib 

yuboriladi,  qurilish ishlarida er qazish ishlari, portlatish ishlari, tsement ishlab chiqarish, shuningdek 

tog’lardan madanlarni qazib olish ishlari va boshqa juda kwp ishlarda juda kwp miqdorda chang 

ajraladiki, bu  changlarni  atrof-muHitga  chiqapib yuborish tabiatga Halokatli tasir kwrsatishi 

mumkin. Sanoatning bazi bir tormoqlarida, masalan  kimё sanoatida shunday xavfli sanoat changlari 

ajraladiki, ularni tozalamasdan chiqarib yuborish fojiali  Holatlarni  vujudga keltirgan bwlar edi. 

Changning kelib chiqishi bwyicha organik,  mineral va aralashma changlar  deb belgilanadi.  

Changning zararli tasirining tavsifi asosan uning kimёviy tarkibiga bog’liq. 

Changning kattaligi  (yani dispers tarkibi) bwyicha uch gruppaga bwlib qaraladi: a) kattaligi 10 

mkm dan katta bwlgan changlar yirik changlar deb yuritiladi. Odatda bunday changlar wz og’irligi 

tasirida erga qwnadi.  b) Kattaligi 10 mkm dan  0,25  mkm gacha bwlgan changlar. Bu changlarni 

mayda changlar ёki mikroskopik changlar deb yuritiladi.  Ular erga malum ijobiy sharoitlar  

bwlganda,  masalan ёmg’ir,  qor va shabnam kabi erga ёg’ilaёtgan og’ir zarralarga ilashib qolgan 

Holatlarda qwnishi mumkin. v) Kattaligi 0,25  mkm  dan  kichik bwlgan changlar ultra mikroskopik 

changlar deb yuritiladi va bu changlar Hech qachon erga qwnmay broun Harakati qoidalariga 

bwysingan Holda uchib yuradi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

12

ChANGNİNG ZARARLİ TASİRİ 

 

Mashinasozlik sanoatida  changning  Hosil  bwlishi quymalarni tozalash va kesish,  charxlash,  

maHsulotga sayqal berish va silliqlash, detallarni qum oqimi bilan tozalash ishlarini bajarganda Hosil 

bwladi. 

İshlab chiqarish changining ishchilar salomatligiga zararli tasiri kwp omillarga bog’liq bwladi.  

Ularga birinchi navbatda chang zarralarining fizik-kimёviy Hossalari,  kattaligi va shakli, Havodagi 

changning miqdori, smena davomida tasir etish muddaati va kasbda  ishlash davri,  muHit va meHnat 

faoliyati kabi boshqa omillarning bir vaqtda tasir etishi kiradi.  Masalan, tashqi Harorat kwtarilganda  

ёki  kishi  jismoniy  meHnat  bilan  shug’ullanganda tez-tez nafas olish natijasida organizmga  chang  

kirish  darajasi oshadi.  Bir vaqtda chang tarkibida radioaktiv aerozollarning bwlishi va Havodagi 

boshqa gazlar tasiri changning  organizmga  zararli  tasirini kuchaytiradi.  Organizmning chang 

tasiriga kwrsatgan zararlanishida shaHsiy farqlanish bwladi, bu nafas ywllarining filtrlash 

Hususiyati,  biologik qarshilik va boshqalarga bog’liq. 

Chang ajralishning  gigienik  tasiridan  tashqari  yana boshqa salbiy tomonlari bor:  u  

texnologik  jiHozlarning  emirilishini tezlashtiradi,  qimmatbaHo materiallarni ishdan chiqarib 

iqtisodiy zarar etkazadi.  Bundan tashqari ishlab chiqarish  muHitining  umum sanitariya Holatini 

ёmonlashtiradi,  jumladan, deraza va ёrituvchi asboblarni  ifloslantirishi  oqibatida  ёrug’likni   

kamaytiradi. Changning bazi turlari,  masalan, kwmir, ёg’och changlari ёng’in va portlashning 

yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. 

Changlarning kimёviy  tarkibi  va eruvchanligi,  changlarning katta-kichikligi (dispersligi),  

zarrachalarning shakli,  ularning qattiqligi tuzilishi (kristall, amorf), elektr zaryadlanish Hossalari 

organizmga tasir qilishda aHamiyatga molikdir. 

Changlarning organizmga tasirining kwp xil kwrinishda bwlishini ularning kimёviy tarkibi 

belgilaydi.  Changning asosiy tasiri eng avvalo nafas olganda vujudga keladi. Changli Havo bilan 

nafas olish asosan  nafas  organlarining  zararlanishi:  bronxit, pnevmokonioz  ёki umumiy 

zararlanish (zaHarlanish,  allergiya) rivojlanishini vujudga keltirishi mumkin. Bazi bir changlar 

qwshimcha kasalliklar tug’dirish xususiyatiga ega. Changning bu asosiy bwlmagan tasiri yuqori 

nafas ywllari,  kwzning shilliq  qavati,  teri qoplami  kasalliklarida  kwzga tashlanadi.  Changning 

wpka ywliga kirishi pnevmoniya, sil, wpka rakining kelib chiqishiga sharoit yaratishi mumkin. 

Kremniy (11) oksid (ayniqsa uning kristall turi), silikatlar (kreniy kislotasining tuzlari),  kwmir,  

bazi bir metallar (alyuminiy va boshqalar) ning changlari,  Hamda  Har  xil  changlar aralashmasi  

masalan,  mineral-metallar changlarining aralashmasi, pnevmokonioz rivojlanishida kimёviy 

tarkibiga kwra xavfli  bwladi.  Bu  changlar amalda erimaydigan bwlib,  nafas olganda nafas 

tizimining chuqur bwlimlarida tutilib qoladi va kasallikni yuzaga keltiradi,  wpkada biriktiruvchi 

twqimalarini rivojlanishiga olib keladi.  Shu nuqtai nazardan erkin kristall kremniy (11)  oksidi yani  

kvarts changi va uning boshqa turlari eng xavfli chang Hisoblanadi.  Qwshimcha  kasallik  

tug’diruvchi  changlarning  xavfliligi ularning eruvchanligi bilan twg’ri proportsional bwla olmaydi. 

Masalan,  kvartsga qaraganda amorf kremniyning eruvchanligi  yuqori, lekin kvartsning qwshimcha 

kasallik tug’diruvchi xavfi katta. 

Eriydigan changlar nafas ywllarida tutilib swriladi va qonga wtadi,  organizmga kwrsatadigan 

keyingi tasiri ularning kimёviy tarkibiga bog’liq. Masalan, qand changi zararsiz, qwrg’oshin, mis va 

boshqa metallarning changi zaHarlovchi tasir kwrsatadi. 

Changlarning katta-kichikligi, ularning Havodagi turg’unligi, nafas  ywllariga kirish va qancha 

chuqurlikka kirib borish imkoniyatini belgilaydi. 10-20 mkm kattalikdagi zarrachalar Nyuton 

qonuniga bwysingan Holda erga tortilish kuchi tasirida malum tezlik bilan erga qwnadi. Nafas 

olinganda ular nafas ywllarining yuqori qismlarida  ushlanib  qoladi.  Mikroskopik tavsivdagi 

zarrachalar (0,25-10 mkm) Havoda ancha turg’un bwlib,  bir xilda tezlik bilan erga  tushadi.  Nafas 

olganda alveollarga ularning asosan 5 mkm gacha kattalikdagi zarrachalari kiradi. Ultra mikroskopik 

zarrachalar  kattaligi  0,25-0,1 mkm va undan kichik bwlgan zarrachalar Broun Harakati qoidalariga 

bwysingan Holda Havoda uzoq vaqt aylanib yuradi. Ularning bir-birlari bilan twq nashishlari 

natijasida yiriklashib (koagulyatsiya),  erga qwnishi mumkin.  Nafas olingan Havodagi ultra 

mikrosskopik zarrachalarning 60-70% i wpkada ushlanib qoladi.  Bu zarrachalarning fizik-kimёviy 

aktivligini belgilaydigan solishtirma yuzasining katta bwlishiga qaramay,  changli 

 

13

shikastlanishlarning rivojlanishida  Hal  qiluvchi  rol  wynamaydi, chunki ularning massasi katta 

bwlmaydi.  Moddalar juda yuqori darajada maydalanganda ularning eruvchanligining ortishi va  

wpkada ushlanish  vaqtining  kamayishi  natijasida wpka twqimasiga changga wxshash tasir etishi 

zaiflashadi, lekin zaHarli tasiri kuchayadi. 

Chang zarralarining  shakli  Har xil bwlishi mumkin:  sferik, yassi,  notwg’ri. Aerozollar Hosil 

bwlishida chang zarralari miqdorining kwp qismi dumaloq shaklga ega bwladi. Dezintegratsiya 

aerozollarida esa notwg’ri, kwp burchakli, yassi shaklda bwladi. Zarrachalarning  shakli aerozolning 

turg’unligiga va organizmdagi Holatiga tasir etadi.  Chetlari wtkir tishli chang  zarrachalari  wpka 

twqimalarini jaroHatlaydi degan tushincha notwg’ri ekanligi isbotlandi,  chunki ular ёpishqoq limfa 

muHitida bwladi,  bu  ularning yuqorida  aytib  wtilgan Hislatlardan maHrum qiladi.  Biroq shisha 

tola,  slyuda kabi chang turlari nafas ywllariga kirganda yuq  ori nafas  ywllari  Hujayralarini mikro 

zararlash xavfi aniq bwladi. Ular kwzning shilliq qavatini va teriga tasir kwrsatishlari mumkin. 

Chang zarralarining qattiqligi ularning  zararli  tasirida aytarli  rol wynamaydi.  Masalan,  

korund va karboruundga wxshash juda qattiq moddalarning changi ulardan ancha yumshoq bwlgan  

kvarts changiga nisbatan kam zararlidir. 

Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan bwlishi aerozollarning  turg’unligiga  va  

uning biologik aktivligiga tasir qiladi.  Qattiq materiallarning changishi vaqtida chang 

zarrachalarining 90-98%  i musbat ёki manfiy zaryadlanadi. Ancha yirik zarrachalar kwp zaryadli 

bwladi. 

Chang zarralarining adsorbtsion Hususiyatlari bazida tasirlash Hususiyatiga ega bwlgan zaHarli 

gazsimon  moddalarning  chang bilan kirishiga sabab bwladi. Havo muHitining changli bwlishi, uni 

mikrob va bakteriyalar bilan kwp urug’lanishiga sabab bwladi. 

Changning zararli tasiri pnevmokoniozlar deb ataluvchi kasb kasalligiga olib keladi. Ular 

silikoz, silikatoz va boshqa shakllarga  ajralgan.  Silikoz-erkin  kremniy  (11) oksidi changining 

tasiridan rivojlanadigan pnevmokoniozning  kwp  uchraydigan  va xarakterli shaklidir. Silikatoz-

kremniy kislota tuzlarining changi nafas olish ywllariga kirganda vijudga keladi,  antrakozkwmir 

changi  bilan  nafas  olganda vujudga keladigan pnevmokoniozdir. Shuningdek nafas olish 

organlariga bazi bir metallarning,  masalan,  alyuminiy,  temir,  aralash  tarkibli  changlar kirganda 

Ham pnevmokonioz rivojlanishi mumkin. 

Changli Havo  bilan nafas olganda ancha yirik chang zarralari yuqori nafas ywllarida ushlanib 

qoladi, asosan 5 mkm va undan kichik  bwlgan  chang zarralari nafas ywllarining chuqur bwlimlariga 

tushadi.  Organizmda ushlanib qolgan changlar miqdori chuqur  nafas olganda,  masalan  og’ir ish 

qilganda,  shuningdek,  Havodagi chang miqdori ortib ketganda kwpayadi. 

Silikoz juda changli sharoitda odatda kwp yil,  kwpincha og’irchang miqdorining wzgarish 

Holatini tegishli davrlar muddati xronometrik kuzatishlar ёrdamida aniqlanadi. 

 

14

    

4 - maruza 

 

İShLAB ChİQARİSh ZAHARLARİ VA ULARGA QARShİ KURASh 

 

SANOAT KORXONALARİDAGİ ZAHARLAR VA ZAHARLANİSh 

 

Sanoatda ishlab chiqarish zaHarlari deb ishchiga meHnat faoliyati sharoitida tasir etadigan va 

ish qobiliyatini pasaytiradigan,  shuningdek,  sog’lig’iga putur etkazadigan kasbiy ёki ishlab 

chiqarishda rwy beradigan zaHarlanishlarni tushiniladi. 

ZaHarlar umumiy ёki maHalliy tasir qilishi  mumkin.  Umumiy tasir  zaHarning  qonga swrilishi 

natijasida rivojlanadi.  Bunda aksari nisbiy tanlash kuzatiladi,  asosan ayrim organlar ёki  tizimlar,  

masalan marganetsdan zaHarlanishda asab tizimi, benzoldan zaHarlanishda qon yaratish organlari 

zarar kwradi.  MaHalliy tasir twqimalarning  parchalanish maHsulotlari swrilishi va nerv oxirlari 

tasirlanishidan chiqqan reflektor  reaktsiyalar  natijasida  odatda umumiy Hodisalar bilan Ham wtadi. 

İshlab chiqarishda zaHarlanishlar wtkir, wrtacha wtkir va surunkali  formada wtadi.  Wtkir 

zaHarlanishlar asosan gruppa Holatida bwladi. Bu zaHarlanishlar quyidagicha tavsiflanadi: 

1.

 

ZaHarning tasiri qisqa muddatli-bir smenada bwladi; 

2.

 

Organizmga zaHar nisbatan katta  miqdorda  tushadi-Havoda 

zichligi (kontsentratsiyasi) juda yuqori bwlganda, ёki zaHarli modda 

ni yanglishib ichib qwyilganda,  shuningdek teri zaHarli modda bilan qattiq ifloslanishi 

natijasida; 

3. Surunkali zaHarlanishlar organizmga nisbatan oz miqdordagi zaHarlarning uzoq vaqt 

tasiridan asta-sekin yig’ilishi natijasida paydo bwladi.  Ular organizmda wzi  yig’ilishi  ёki  ularning 

keltirib chiqaradigan wzgarishlari tufayli paydo bwladi. Organizmning bir xil zaHarlar bilan 

surunkali va wtkir zaHarlanishida organizmlar  va organizm tizimlarining shikastlanishlari bir 

biridan farq qilishi mumkin. Masalan, benzoldan wtkir zaHarlanishda asosan asab tizimi zarar kwradi 

va narkotik tasir kuzatiladi, surunkali zaHarlanishda esa qon Hosil qilish tizimi zararlanadi. 

Wtkir va  surunkali  zaHarlanishlar bilan bir qatorda wrtacha wtkir formadagi zaHarlanishlar 

farq qilinib,  bular paydo  bwlishi va  belgilariga kwra wikir zaHarlanishlarga wxshash bwlsada,  

biroq asta-sekin rivojlanadi va birmuncha surunkali kechadi.  

İshlab chiqarish  zaHarlari  wtkir,  wrtacha wtkir va surunkali zaHarlashgagina olib kelmasdan,  

balki bashqa  salbiy  oqibatlarga Ham  sababchi bwladi.  Ular organizmning biologik qarshiligini 

pasaytiradi,  yuqori nafas ywllari katari, sil, yurak-tomir tizimida kasalliklarning rivojlanishiga 

imkon yaratadi.  ZaHarlarning bazi birlari genetik tasir kwrsatib,  mayib-majruxlikning rivojlanishiga 

olib kelishi mumkin. 

 

ZAHARNİNG ORGANİZMGA TUShİSh YWLLARİ VA 

TASİRİ 

 

İshlab chiqarishda zaHarlarning organizmga asosiy tushish ywllari va teri qoplamlaridir,  meda-

ichak ywllari orqali tushishi kamroq aHamiyatga ega. Kamdan-kam Hollarda zaHarlar terining 

shikastlangan qismlari orqali kiradi.  Masalan, simobli wlchov asboblari ishlab  chiqarish  jaraёnida  

qwl terisiga shikast etganda simobning teri ostiga tushishi eHtimol. 

İshlab chiqarishda  zaHarlanishning kwpchilik qismi zaHarli gazlar, bug’lar, tuman, aerozollar 

bilan nafas olish natijasida paydo bwladi. Bunga wpka twqimasi satHining kattaligi, zaHarning 

qonga tez tushishi va zaHarning nafas bilan olinadigan Havodan turli organlar va tizimlarga wtish 

ywlida qwshimcha twsiq lar ywqligi sabab bwladi. 

ZaHarli moddalarning  Havodan qonga wtishida,  ularning wtish tezligi suvda eruvchanligiga 

twg’ri proportsional bwladi. Turli birikmalarning  qonda eruvchanligi suvda eruvchanligiga yaqinligi 

tufayli ularning alveolyar Havodan qonga wtishi Ham gazlar diffuziyasi  qonunlariga  binoan 

taqsimlash koeffitsienti deb nomlanadigan miqdorga bog’liq. 

      zaHarning arterial qondagi miqdori 

 

15

K = ---------------------------------------- 

      zaHarning alveolyar Havodagi miqdori 

 

ZaHarning alveolyar  Havodagi  miqdori  qanchalik  yuqori  va uning suvda eruvchanligi katta 

bwlsa, u qonga shunchalik tez tushadi 

va uning qondagi miqdori shunchalik yuqori bwladi. 

Ayrim birikmalar wpkadan arterial qonga wtib,  u orqali organizmning  boshqa organlari va 

twqimalariga tashiladi va ular bilan yaxshi wzaro tasir qiladi. Tez reaktsiyaga kirishadigan deb 

nomlangan bu moddalar qisqa muddat ichida butun organizmga tarq aladi.  Sekin reaktsiyaga 

kirishadigan moddalar arterial qondan tw qimalarga bir muncha sekinlik bilan wtadi,  shunga kwra 

ularning arterial qondagi zichligi vena qonlaridagiga nisbatan  yuqori  bwlib turadi. Twqimalar 

twyina borgan sari bu tafovut ywqoladi va moddaning nafas bilan chiqariladigan Havodagi  zichligi  

uning  nafas bilan olinadigan zichligiga yaqinlashadi. Tez reaktsiyaga kirishadigan moddalar nam 

shilimshiq pardalarning yuzasidaёq parchalanishga uchraydi va qonga wzgargan maHsulotlar 

kwrinishida swriladi. 

ZaHarlarning teri orqali tushishi,  teri zaHarli moddalarning eritmasi va changi bilan 

ifloslangandagina emas, balki Havoda zaHarli gazlar va bug’lar bwlganda Ham zaHarlar teri orqali 

swrilishi  mumkin,  chunki  teri nafas olish jaraёnida qatnashadi.  Bundan tashqari Havodagi zaHarli 

bug’lar va gazlar teridagi terda  va  ёg’ qatlamida erib,  keyinchalik u orqali swrilishi mumkin. 

Ёg’larda va ёg’simon moddalarda eruvchan zaHarli moddalar,  xususan,  uglevodlar,  aromatin  

aminlar,  benzol anilin efir tipidagi birikmalar uchun teri orqali wtish aloHida aHamiyatga ega. 

ZaHarlarning teri  orqali  wtishi faqatgina ularning ёg’larda eruvchanligagina emas balki suvda 

eruvchanligiga Ham bog’liq, chunki bu  teri  qoplamlaridagi erigan moddaning qonga wtish 

imkoniyatini malum darajada belgilab beradi. 

İshlab chiqarish  zaHarlarining  teri orqali kirish xususiyatini gigienik normalashda va 

sog’lomlashtirish tadbirlarini wtkazishda Hisobga  olinadi:  bunday  moddalar  uchun Havodagi ywl 

qwyiladigan zichligi (kontsentratsiya) birmuncha past belgilanadi, teri qoplamlarini Himoya qilish 

chora-tadbirlari kwzda tutiladi, ishdan keyin albatta dush qabul qilish tayinlanadi. 

ZaHarlarning ovqat  Hazm  qilish ywllari orqali tushishi qator sabablarga kwra rwy beradi.  

ZaHarli,  ayniqsa  chang  Holatidagi moddalarning  burun-Halqum va nafas ywllarining yuqori 

bwlimlaridagi shilliq pardasida tutilib qolishi asosiy sabablardan biri Hisoblanadi.  Bu  erda  tutilib 

qolingan zaHarli moddalar ywtalish, aksirishda shilliq modda bilan qisman chiqariladi,  qisman  

yutiladi va medaga tushadi.  ZaHarlar ovqat Hazm qilish organlariga shaHsiy gigiena qoidalariga 

rioya qilinmaganda: ifloslangan qwl bilan ovqat eyishda,  chekishda Ham tushishi mumkin. ZaHar 

tushishining bu ywli ayrim xususiyatlarga ega. U birikmaning medaning kislotali muHitida va 

ichakning ishqoriy muHitida eruvchanligining ortishiga imkon yaratilishi mumkin (masalan, 

qwrg’oshin sulfatning birmuncha eruvchan qwg’oshin xloridga aylanishi). 

ZaHarning medaga tushishi uning shilliq pardasi  zararlanishiga, sekretsiya bezlarining 

buzilishiga sabab bwlishi mumkin. NiHoyat, meda-ichak ywllaridagi zaHarlar swrilib, kwp qismi 

vena tizimiga tushadi  va  jigar twsig’i orqali wtadi.  Jigan zaHarli moddalarni zararsizlantirishda 

ishtirok etadigan eng aktiv  organlardan  biri Hisoblanadi,  biroq  bunda  uning wzi Ham zaHar tasir 

qiladigan azoga aylanib qoladi. 

Organizmga tushgan  zaHarlarning  taqdiri nima bwladi?  Ular qon oqimi bilan tushganda qonda 

va twqimalarda  zaHarlarning  Hujayra membranalari, oqsil strukturalari va Hujayralar va 

twqimalararo muHitning boshqa komponentlari bilan  wzaro  fizik-kimёviy tasir jaraёnlari rwy 

beradi.  Bu jaraёnlarning biologik ywnalishi-zaHarlarni turli ywllar bilan zararsizlantirishdir. 

Zararsizlantirishning birinchi  va  asosiy  ywli-zaHarlarning kimёviy tuzilishini wzgartirishdir.  

Masalan,  organik  birikmalar kwproq  gidrooksidlanishga  uchraydi (ON-gruppalari Hosil bwlishi), 

bu jaraёn asosan jigarda,  buyrak osti bezlarida va boshqa organlarda  aktiv amalga oshadi.  

ZaHarlarning wzgarish jaraёnlari turli-tuman oksidlanish,  qaytarilish, parchalanish, metillashish, 

sulfat va glyukuron kislotalari, aminokislotalar bilan murakkab juft birikmalar Hosil qilishni wz 

ichiga olib pirovrd natijada organizmda kwpincha birmuncha zaHarsiz va aktiv moddalar Hosil q 

iladi.  

ZaHarlarning depolanishi va chiqarilishi ularning zararsizlantirilishida  katta rol wynaydi.  

Depolanish-yani zaHarli moddalarning u ёki bu organda yig’ilishi, qonda aylanib yurgan zaHar 

 

16

miqdorini vaqtinchalik kamaytirish ywli Hisoblanadi.  Masalan, og’ir metallar aksari  suyaklarda,  

jigarda,  buyraklarda,  ayrim  moddalar-nerv tizimida yig’iladi. Bu murakkab jaraёn 

zararsizlantirishning yaxshi usuli  qisoblanmaydi,  chunki  zaHarlar  depodan  qonga qayta  tushishi  

mumkin.  ZaHarlarning depodan qon oqimiga tushishi asabiy zwriqishda,  kasalliklarda, ichkilik 

ichilganda keskin ortishi mumkin, bu surunkali zaHarlanishning zwrayyyyishiga olib keladi. 

ZaHarlarning zararsizlantirishning uchinchi ywli-ularni  organizmdan chiqarishdir.  Bu turli xil 

ywllar: nafas olish, ovqat Hazm qilish organlari,  buyrak,  teri qoplamlari, bezlar orqali amalga 

oshadi.  ZaHarlarni Haydab chiqarish ywllari ularning fizik-kimёviy Hossalariga va organizmda 

wzgarishiga bog’liq. Masalan alifatik va aromatik qatorlarning organik birikmalari odatda nafas bilan 

chiqarilgan Havo bilan qisman wzgarmagan Holda ajralib chiqadi, qisman esa,  wzgargan Holda 

buyraklar va ovqat Hazm qilish organlari orqali ajraladi.  Og’ir metallar asosan ovqat Hazm qilish  

ywllari va buyraklar orqali ajraladi. Ter va ёg’ bezlari orqali ajralishda teri ywli birmuncha kamroq 

aHamiyatga ega. Ayrim zaHarlar emizukli aёllarning kwkrak sutida (qwrg’oshin,  kobalt va 

boshqalar) bwlishi mumkin, korxonada aёllar meHnatini muHofaza qilishda buni Hisobga olinadi. 

ZaHarlarning ajralib chiqish tezligi ularning organizmga tushgan dastlabki kunlarida va 

Haftalarida odatda bqori bwladi,  keyinchalik u pasayadi. 

ZaHarlarni zararsizlantirishni,  jumladan  chiqarib  yuborishni ayrim fizioterapevtik muolajalar 

wtkazish, maxsus ovqatlantirishni tashkil qilish, organizmga dori-darmonlar bilan tasir qilish 

ёrdamida tezlatish mumkin. 

 

17

 

İShLAB ChİQARİSh HAVO MUHİTİDA ZARARLİ MODDALARNİNG YWL QWYSA 

BWLADİGAN ZİChLİK MİQDORLARİ 

 

Texnologik jaraёnlarning va ish zonasiga  zaHarli  moddalarning  tushishiga qarshi kurash 

vositalarining Hozirgi aHvolida ishchilarning nafas  olish  zonasida  zaHarlarning  bwlmasligini  

talab etish,  albatta meёriy Holat Hisoblanadi, shunday natijaga erishish esa juda mushkul texnik 

vazifa bwlib,  uni ato etish katta  moddiy xarajatlar  bilan  bog’liqdir.  Shunga kwra meHnat 

gigienasida ywl qwysa bwladigan bezarar zichlik miqdorlarini asosash zarurati  vijudga keldi. 

GOST 12.1.005-76 ning "İsh zonasi Havosi" bwlimida bu zichlik miqdori quyidagicha 

belgilanadi.  İsh zonasi Havosida zararli moddalarning ywl qwyiladigan zichlik miqdorlari -8  soat  

davomidagi kundalik ishda (dam olish kunlaridan tashqari) ёki boshqacha davomlilikda,  biroq 

Haftasiga 40 soatdan oshmagan meHnat jaraёnida, butun  ish  qobiliyati davomida ish jaraёnida ёki 

Hozirgi va kelguvsi avlodlar Haёtining keyingi muddatlarida zamonaviy tekshirish usullari bilan 

aniqlanadigan kasalliklar ёki sog’lik H olatida chetlanishlar keltirib chiqara olmaydigan zichlik 

miqdoridir. 

İshlab chiqarish  zaHarlari  ywl  qwyiladigan  oxirgi darajasi (YQOD) ni belgilashda:  a) 

moddalarning  fizik-kimёviy  Hossalari Hisobga olinadi;  b) tajriba tekshirish natijalaridan 

foydalaniladi; v) ishlab chiqarishdagi gigienik kuzatuvlar malumotlariga, ishchilarning  sog’liq 

Holati va kasallanishga doir materiallarga Ham amal qilinadi. 

İshlab chiqarishga  yangi kiritiladigan birikmalar uchun materiallarning dastlabki ikki 

gruppasidan va agar  yangi  texnologiyani ishlab  chiqarish  jaraёnida laboratoriya-ishlab chiqarish 

uskunalarida olingan gigienik malumotlar bwlsa,  ulardan Ham  foydalaniladi. Bunday Hollarda 

tavsiya etilgan YQOD gigienik kuzatuv malumotlari,  shuningdek sanoat korxonalaridagi 

ishchilarning sog’liq  Holati va kasallanish malumotlarini yig’ishga qadar,  ilgari taklif etilgan 

YQOD miqdorini aniqlash  maqsadida  vaqtinchalik  Hisoblanadi. YQOD  ni  asoslashda  

moddalarning taqribiy va tuzilish formulasi, molekulyar massasi va nisbiy zichligi,  erish  va  

qaynash  nuqtasi, turli muHitlarda eruvchanligi, kimёviy reaktsiyaga kirishish xususiyati va zaHarli 

Hossalarning yuzaga chiqishiga tasir  qila  oladigan va  Havodagi  zaHarning  tasir etadigan zichlik 

miqdorlari paydo bwlishi imkonini belgilaydigan qator boshqa  kwrsatgichlar  Hisobga olinadi. 

YQOD ni belgilashda Havodagi moddaning kimёviy  ёki fizik usulda tekshirish majburiy 

Hisoblanadi. 

İsh xonasi  Havosidagi  zararli  moddalar  YQOD ini belgilash maqsadida tajriba tadqiqotlari 

twliq  ёki  qisqartirilgan  Hajmda bajarilishi mumkin.  Oxirgi Holda tavsiya etilgan YQOD ning 

taxminiy miqdori Hisoblash usuli ёrdamida olinishi mumkin. 

ZaHarli moddalarning ywl qwysa bwladigan zichlik miqdorlaridan ishlab chiqarishdagi 

sanitariya sharoitiga,  sog’lomlashtirish  tadbirlarining,  masalan,  shamollatish samaradorligiga baHo 

berishda, shuningdek yangi tsexlar va zavodlarni loyiHalashda amalda  foydalaniladi. ZaHarli 

moddalar YQOD rwyHati tinimsiz kengaymoqda. YQOD miqdorlari esa gigiena fani nazariya va 

amaliёtidan olingan  malumotlar bilan twldirilib, qaytadan kwrib chiqilmoqda. 

İshlab chiqarish korxonalaridagi zaHarli moddalarning YQOD ini belgilashda,  shuningdek  

ishlab  chiqarish  zaHarlarining zaHarlilik sinflariga qarab Ham belgilanadi. 

GOST 12.1.007-76 ga asosan zaHarli moddalar organizmga tasir kwrsatish darajasiga qarab 4 

sinfga bwlinadi: wta xavfli, yuqori xavfli, wrtacha xavfli va kam xavfli moddalar. 

 

18

5 - maruza