«NO’KİS» O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

 

 

MAGNİT MAYDONİDAN SAQLANİSh 

 

Hozirgi zamon texnika taraqqiёti davrida yuqori chastotalarga ega bwlgan magnit 

maydonlaridan Har xil texnika ishlarida, masalan metallarni qizdirib toblash, eritish, ёg’och 

maHsulotlarini elimlash va boshqa ishlarda keng foydalanilmoqda. Bunday vositalar bilan texnik 

operatsiyalarni bajarishning qulayligi ortiqcha issiqlikning ajralmasligi va ortiqcha uskunalarga 

bwlgan eHtiёjning kamayishi bu usulning keng kwlamda qwllanish imkoniyatlarini yaratmoqda. 

Bundan tashqari bu usul ish sharoitini yaxshilash va ish joylarida  Havoning tozaligini 

taminlanganligi sababli sanitariya-gigiena tomonidan birmuncha qulayliklar tug’diradi. 

Hozirgi vaqtda radio va elektron qurilmalarining keng kwlamda qwllanilishi, radiotelemetriya, 

radionavigatsiya va boshqa elektromagnit tebranishlarga asoslangan apparaturalarning keng kwlamda 

qwllanilishi, radio apparaturalar bilan kwpchilik ishchilarning muloqotda bwlishiga olib kelmoqda. 

Shuning uchun Ham Hozirgi vaqtda elektromagnit tebranish twlqinlaridan muHofazalanish 

chora-tadbirlarini amalga oshirish taqozo qilinmoqda. Keyingi vaqtlarda elektromagnit twlqinlari 

inson organizmiga xatarli tasir kwrsatishi aniqlandi. Bu tasirning xatarli tomoni shundaki, inson bu 

nurlar tasiriga tushganligini sezmaydi. 

 

ELEKTROMAGNİT MAYDONİNİNG TAVSİFİ 

 

Elektromagnit maydoni malum kuchlanishdagi elektr maydoni E (V/m) va magnit maydoni N 

(A/m) vektorlari orqali ifodalanadi. Harakatlanuvchi elektromagnit twlqinlarining E va N vektorlari 

Har vaqt wzaro perpendikulyar bwladi. 

Wtkazuvchi muHitda tarqalaёtganda ular wzaro quyidagi bog’lanishga ega bwladi: 

 

kz

e

H

E

−

=

γ

ωμ

 

 

 

bunda: w - elektromagnit tebranishlarining aylanma chastotasi; 

γ - ekran moddasining 

solishtirma wtkazuvchanligi; 

μ - bu moddaning magnit wtkazuvchanligi, k - swnish koeffitsienti; z - 

nurlanaёtgan ekran yuzasidan aniqlanaёtgan nuqtagacha bwlgan masofa. 

Elektromagnit twlqinlari vakuumda ёki Havo muHitida tarqalaёtgan bwlsa, E=377N bwladi. 

Elektromagnit twlqinlarining tarqalishi maydondagi energiyani kwchirish bilan bog’langan. 

Elektromagnit maydondagi energiya oqimining zichligi vektori I (Vt/m

2

) (intensivligi) -  

“Umov-Poynting vektori” deb ataladi va quyidagicha ifodalanadi: 

 

H

E

I

=

 

 

Elektromagnit maydoni nazariyasiga asosan wzgaruvchi elektr ёki magnit maydoni manba 

yaqinida ikki zonaga bwlinadi: yaqin zona ёki induktsiya zonasi bwlib,  

 

 

32

6

2

λ

π

λ

≅

≤

R

 

 

λ - twlqin uzunligi bwlib, λ =S/f - tenglamasiga asosan aniqlanadi,  

bunda: S - elektromagnit twlqinlarining tarqalish tezligi (vakuum ёki Havo muHiti uchun 

ёrug’lik tezligi); f - elektromagnit twlqinlarining chastotasi va nurlanish zonasi bwlib, R > l /6 

masofalarda joylashgan bwladi. 

İnduktsiya zonasida (yaqin maydon) Hali Harakatlanaёtgan elektromagnit maydon Hosil bwlib 

ulgurmagan bwladi va elektr bilan magnit maydonlarini bir-birlariga bog’lanmagan deb Hisoblash 

mumkin. Shuning uchun bu zonadagi normalashtirish eletromagnit maydonining Ham elektr, Ham 

magnit maydonlari qwshilmalari sifatida olib boriladi. 

Nurlanish zonasida esa maydon Harakatlanaёtgan elektromagnit twlqinini vujudga keltiradi va 

bu Harakatlanaёtgan twlqinning muHim parametri twlqin oqimining zichlik quvvati Hisoblanadi. Bu 

zonadagi normalashtirish intensivlikka asosan olib boriladi va bu intensivlik nuqtasimon manbagacha 

bwlgan masofa kvadratiga teskari proportsional bwladi.  

 

2

4

R

P

I

M

π

=

 

 

bunda: R

m

 - manbaning nurlanish quvvati. Agar bu manba ywnaltirilgan Harakatga ega bwlsa, 

(antenna), unda: 

 

2

4

R

Q

P

I

M

π

=

 

 

bunda:  Q - antennaning kuchaytirish koeffitsienti bwlib, Hisoblashlar ёrdamida aniqlanadi. 

İnduktorlar, termik qurilmalarning kondensatorlari, generatorlarning ayrim qismlarini ulovchi 

fider liniyalari, transformatorlar, antennalar, twlqin uzatgichlarning ochiq qismlari va wta yuqori 

chastota generatorlari elektromagnit twlqinlarining manbalari sifatida qaralishi mumkin. 

Bu manbalarda Hosil bwladigan elektromagnit twlqinlari radiochastotalarining tavsifi 5-jadvalda 

keltirilgan. 

5 - jadval  

Eletromagnit twlqinlari radiochastotalarining tavsifi 

 

Qisqa twlqinlar /KV/ 

3.10

6

-3.10

8

 100-1,0 

Ultra qisqa twlqinlar /UKV/ 

3.10

8

-3.10

9

 1,0-0,1 

Wta yuqori chastotadagi twlqinlar /SVCh/ 

3.10

9

-3.10

11

 0,1-0,001 

Diapazonlar ularning belgilari 

Chastota, Gts 

Twlqin 

uzunligi, m 

Uzun twlqinlar /DV/ 

3.10

4

-3.10

5

 10000-1000 

Wrtacha twlqinlar /SV/ 

3.10

5

-3.10

6

 1000-100 

 

WZGARUVChİ ELEKTROMAGNİT MAYDONLARİNİNG 

İNSON ORGANİZMİGA TASİRİ 

 

Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga tasiri elektr va magnit maydonlarining 

kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi tebranish chastotasi, nurlanishning tananing malum 

yuzasida twplanishi va inson organizmining shaxsiy xususiyatlariga bog’liq bwladi. 

Elektromagnit maydonlarining inson organizmiga tasir kwrsatishining asosiy sababi inson tanasi 

tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon tasirida musbat va manfiy qutblarga bwlina boshlaydi. 

Qutblangan molekulalar elektromagnit maydoni tarqalaёtgan ywnalishga qarab Harakatlana 

boshlaydi. 

 

33

Qon, xujayra va xujayralar oraligidagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon tasiridan ionlashgan 

toklar Hosil qiladi. Wzgaruvchan elektr maydoni inson tanasi xujayralarini wzgaruvchan dielektrik 

qutblanish, shuningdek wtkazuvchi toklar Hosil bwlishi Hisobiga qizdiradi. İssiqlik effekti 

elektromagnit maydonlarining energiya yutishi Hisobiga bwladi. 

Energiya yutilishi va ionlashgan toklarning Hosil bwlishi biologik xujayralarga maxsus tasir 

kwrsatishi bilan kechadi, bu tasir inson ichki organlari va xujayralaridagi nozik elektr potentsiallari 

ishini buzish va suyuqlik aylanish funktsiyalarining wzgarishi Hisobiga bwladi. 

Wzgaruvchi magnit maydoni atom va molekulalarning magnit momentlari ywnalishlarining 

wzgarishiga olib keladi. Bu effekt inson organizmiga tasir kwrsatish jiHatidan kuchsiz bwlsada, lekin 

organizm uchun befarq deb bwlmaydi. 

Maydonning kuchlanishi qancha kwp bwlsa va uning tasir davri davomli bwlsa, organizmga 

kwrsatuvchi tasiri shuncha kwp bwladi. 

Tebranish chastotasining ortishi tana wtkazuvchanligini va energiya yutish nisbatini oshiradi, 

ammo kirib borish chuqurligini kamaytiradi. Uzunligi 10 sm dan qisqa bwlgan twlqinlarning 

asosiy qismi teri xujayralarida yutilishi tajriba asosida tasdiqlangan. 10-30 sm diapazondagi 

nurlanishlar teri xujayralarida kam yutiladi (30-40%) va asosan ularnnng yutilishi insonning ichki 

organlariga twg’ri keladi. Bunday nurlanishlar niHoyatda xavfli Hisoblanadi. 

Organizmda Hosil bwlgan ortiqcha issiqlik malum chegaragacha inson organizmining 

termoregulyatsiyasi Hisobiga ywqotilishi mumkin. İssiqlik chegarasi deb ataluvchi malum 

miqdordan boshlab (I >10 mVt/sm

2

), inson organizmda Hosil bwlaёtgan issiqlikni chiqarib tashlash 

imkoniyatiga ega bwlmay qoladi va tana Harorati kwtariladi, bu esa wz navbatida organizmga katta 

zarar etkazadi. 

İssiqlik yutilishi inson organizmining suvga serob qismlarida yaxshi kechadi (qon, muskullar, 

wpka, jigar va H.k.). Ammo issiqlik ajralishi qon tomirlari sust rivojlangan va termoregulyatsiya 

tasiri kam bwlgan organlar uchun juda zararlidir. Bularga kwz, bosh miya, buyrak, ovqat Hazm qilish 

organlari, wt va siydik xaltalari kiradi. Kwzning nurlanishi kwz qora chwg’ining xiralashishiga 

(kataraktaga) olib keladi. Odatda kwz qora chwg’ining xiralashishi birdaniga rivojlanmasdan, 

nurlangandan keyin bir necha kun ёki bir necha Hafta keyin paydo bwladi. 

Elektromagnit maydoni inson organizmiga malum wtkazuvchanlikka ega bwlgan dielektrik 

material sifatida Hujayralarga issiqlik tasirini kwrsatibgina qolmasdan, balki bu Hujayralarga biolo-

gik obekt sifatida xam tasir kwrsatadi. Ular twg’ridan-twg’ri markaziy nerv sistemasiga tasir 

kwrsatadi, Hujayralarning ywnalishini wzgartiradi ёki molekula zanjirini elektr maydoni kuchlanish 

chiziqlari ywnalishiga aylantiradi, qon tarkibi oqsil molekulalari biokimё faoliyatiga tasir kwrsatadi. 

Qon tomir sistemasining funktsiyasi buziladi. Organizmdagi uglevod, oqsil va mineral moddalar 

almashinuvini wzgartiradi. Ammo bu wzgarishlar funktsional xarakterda bwlib, nurlanish tasiri 

twxtatilishi bilan ularning zararli tasiri va og’riq sezgilari ywqoladi. 

 

ELEKTROMAGNİT MAYDONİNİNG NORMALARİ. 

MUHOFAZA USULLARİ 

 

Respublikamizda ywlga qwyilgan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda kam birlikni 

tashkil qiladi. Shuning uchun organizm uzoq vaqt nurlanish tasirida bwlgan taqdirda Ham Hech 

qanday wzgarish bwlmasligi mumkin. 

SN 848-70 bwyicha kwzda tutilgan “Yuqori, wta yuqori va Haddan tashqari yuqori chastotadagi 

elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar uchun sanitar norma va qoidalar” quyidagicha 

ruxsat etilgan norma va chegaralarni belgilaydi: ish joylarida elektromagnit maydoni radiochastota 

kuchlanishi elektr tarkibi bwyicha 100 kGts - 30 MGts chastota diapazonida 20 V/m, 30-300 MGts 

chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligi kerak. Magnit tarkibi bwyicha esa 100 kGts - 1,5 MGts 

chastota diapazopida 5 V/m bwlishi kerak. 

SVCh 30-300 000 MGts diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish 

oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm

2

, ish kunining 2 soatidan ortiq bwlmagan vaqtdagi nurlanish 100 mk 

Vt/sm

2

, 15-20 minutdan oshmagan vaqtdagi nurlanish esa 1000 mk Vt/sm

2

 dan oshmasligi kerak. 

Bunda albatta muHofaza kwzoynagi taqilishi kerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 

10 mk Vt/ sm

2

  dan oshmasligi kerak. 

 

34

SVCh diapazonida kasbi nurlanish bilan bog’lanmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun 

nurlanish oqimi zichligi 1 mk Vt/ sm

2

 dan oshmasligi kerak. 

Yuqorida keltirib wtilgan formulalarni taHlil qilish, elektromagnit maydonidan ish joylarini 

uzoqroq joylashtirish va elektromagnit maydonlari oqimlarini ywnaltiruvchi antennalar bilan ish 

joylari orasidagi masofani uzaytirish, generatorning nurlanish kuchlanishini kamaytirish, ish joylari 

bilan nurlanish oqimlari uzatilaёtgan antennalar orasiga yutuvchi va qaytaruvchi ekranlar wrnatish, 

shuningdek shaxsiy muHofaza aslaHalaridan foydalanish ish joylaridagi elektromagnit 

maydonlaridan muHofazalanishning asosiy vositalari Hisoblanadi. 

Oraliqni uzaytirish ywli bilan erishiladigan muHofaza usuli eng oddiy va eng samarali 

Hisoblanadi. Bu usuldan ish joylari elektromagnit maydonlaridan tashqarida bwlgan ishchilar va 

shuningdek nurlanuvchi ustanovkalarni uzoqdan turib boshqarish imkoniyatini beradigan Hollarda 

foydalanish mumkin. 

Bu usuldan foydalanish imkoniyati ish bajarilaёtgan xona etarlicha kattalikda bwlgandagina 

muvaffaqiyatli chiqadi. 

Nurlanishni kamaytirishning yana boshqa usuli kuchli nurlanish generatorini, kuchsizroq 

nurlanish generatori bilan almashtirishdir. Lekin bu usulda texnologik jaraёnni Hisobga olish zarur. 

Elektromagnit nurlanishlaridan muHofazalanishning asosiy usullaridan biri - ekranlar usulidir. 

Ekranni twg’ridan-twg’ri elektromagnit twlqinlarini tarqataёtgan manbaga ёki ish joylariga wrnatish 

mumkin. Nur qaytarish ekranlari elektr tokini yaxshi wtkazadigan materiallardan - alyuminiy, pwlat, 

mis, latun kabi materiallardan yasaladi. Ekranlarning muHofazalash xususiyati, elektromagnit 

maydoni tasirida ekran yuzasida Fuko tokining Hosil bwlishiga asoslangan. Wz navbatida Fuko toki 

elektromagnit maydoniga qarama-qarshi zaryadga ega bwlgan maydon Hosil qiladi. 

Natijada ikkala maydonning qwshilishi kuzatiladi va ikkala maydondan uncha katta kuchga ega 

bwlmagan maydon qoladi. 

 

RADİOAKTİV NURLANİShLARDAN 

SAQLANİSh 

 

Radioaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar tasir etgan moddalar 

atom va molekulalarida ionlar Hosil bwladi. Bunday ionlovchi nurlanishlarga rentgen nurlari, radio 

va gamma nurlari, alfa va beta nurlari, shuningdek neytron oqimlari kiradi. 

Alfa nurlari katta ionlashtirish xususiyatiga ega bwlgan, Harakat doirasi katta bwlmagan geliy 

atom yadrosining musbat zaryadlangan zarrachalari Hisoblanadi. Harakat doirasi katta bwlmaganligi 

sababli inson teri qavatigagina tasir qilib, terini ёrib kira olmaydi, shuning uchun Ham uncha zararli 

emas. 

Beta nurlari radioaktiv moddalarning atom yadrolari tarqatadigan elektron ёki pozitron oqimidir. 

Bu nurlarning Harakat doirasi ancha keng va ёrib kirish qobiliyatiga ega. Shuning uchun inson uchun 

Havfli Hisoblanadi. 

Gamma nurlari ionlash qobiliyati katta bwlmasada katta ёrib kirish kuchiga ega bwlib, yadro 

reaktsiyalari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga keladigan yuqori chastotadagi 

elektromagnit nurlari Hisoblanadi. 

Rentgen nurlari moddalarni elektron oqimlari bilan bombardimon qilganda ajralib chiqadigan 

elektromagnit nurlari Hisoblanadi. 

Ularni Har qanday elektrovakuum qurilmalarida Hosil qilish mumkin. Bu nurlarning ionlanish 

xususiyatlari oz bwlsada, ёrib kirish xususiyati niHoyatda katta. 

Radioaktiv nurlanishlarning malum muHitdagi tasirini aniq belgilash maqsadida 

“nurlanishlarning yutilgan dozasi” tushunchasi kiritiladi. 

 

m

W

Д

ю

=

 

 

Bunda: W - nurlantirilgan modda tomonidan yutilgam ion nurlarining energiyasi, Dj;   m - 

nurlantirilgan moddaning og’irligi, kg. 

 

35

Yutilgan doza birligi sifatida rad qabul qilingan. 1 rad - 1 kg og’irlikdagi moddaning 0,01 Dj 

energiya yutishiga twg’ri keladi. 

Rentgen va gamma nurlanishlarining miqdoriy tavsifi ekspozitsion doza Hisoblanadi. 

 

D

e

=Q/m 

 

bunda: Q - bir xil elektr zaryadlariga ega bwlgan ionlarning yig’indisi, Kl; m - Havoning 

og’irligi, kg. 

Rentgen va gamma nurlanishlarining ekspozitsion dozasi birligi sifatida kulon/kilogramm 

(Kl/kg) qabul qilingan. 

Rentgen va gamma nurlanishlarining ekspozitsion dozasi kulon-kilogramm shunday birlikki, u 

nurlanish bilan tutashgan 1 kg kuruq atmosfera Havosida 1 Kl miqdordagi elektr zaryadlarining 

musbat va manfiy belgilari bwlgan ionlarni vujudga keltiradi. 

Rentgen va gamma nurlanishlarining sistemadan tashqaridagi birligi rentgen Hisoblanadi. 

Har xil radioaktiv nurlarning tirik organizmga tasiri ularning ionlovchi va kirib boruvchi 

xususiyatlariga bog’liq. Har xil nurlar bir xil dozada yutilganda biologik tasiri bir-biridan farq qiladi. 

Shuning uchun radiatsiya xavfini aniqlash maqsadida doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan (radaning 

biologik ekvivalenti). 1 ber - Har qanday ion nurlanishlarining biologik Hujayralarda rentgen va 

gamma nurlanishlarining 1 rad ga teng keladigan biologik effektidir. 

 

D

ekv

 = D

4 

/K 

 

bunda: K - sifat koeffitsienti. Bu koeffitsient ishlatilaёtgan nurlanuvchi modda biologik 

effektining birligi sifatida qabul qilingan rentgen nurlanishlari effektini nisbati Hisoblanadi. 

 

RADİOAKTİV NURLARNİNG İNSO ORGANİZMİGA TASİRİ 

 

Radioaktiv moddalar malum xususiy xossalarga ega bwlib, inson organizmiga tasir qilishi 

natijasida xavfli vaziyat vujudga kelishi mumkin. 

Radioaktiv moddalarning eng xavfli tomoni shundaki, uning tasiri inson organizmidagi sezish 

organlari tomonidan sezilmaydi. 

İnson radioaktiv nurlar tasirida uzoq vaqt ishlashiga qaramasdan ularning zararli tasirlarini 

mutlaqo sezmasligi mumkin. Bu esa insonni meHnatni muHofaza qilish qoidalariga befarq qarashga 

olib keladi; natijasi esa ayanchli tugaydi. Shuning uchun Ham radioaktiv moddalar bilan ishlaganda, 

ayniqsa, wta eHtiёtkor bwlish kerak. 

İnson organizmining radioaktiv nurlanishi ichki va tashqi bwlishi mumkin. Tashqi tomondan 

nurlanish malum tashqi nurlanuvchi manba tasirida kechganligi sababli, tarqalaёtgan nurlarning kirib 

borish kuchi katta aHamiyatga ega. Kirib borish kuchi katta bwlgan nurlarning organizmga zarari 

Ham kuchliroq bwladi. 

İchki nurlanish nur tarqatuvchi moddalar inson organizmining ichki sistemalariga, masalan, 

emirilgan teri qatlamlari orqali qonga, nafas olish organlari, wpkaga va shilimshiq moddaga, ovqat 

Hazm qilish organlariga tushib qolgan taqdirda rwy beradi.  

Bunda nurlanish nur tarqatuvchi modda qancha vaqt nurlansa ёki qancha vaqt davomida 

organizmda saqlansa, shuncha vaqt davom etadi. Shuning uchun Ham radioaktiv moddalarning katta 

parchalanish davriga va kuchli nurlanishga ega bwlgan moddalar ayniqsa xavfli Hisoblanadi. 

Radioaktiv nurlanishlarning biologik tasiri organizmdagi atom va molekulalarning ionlanishi 

sifatida xarakterlanadi va bu wz navbatida Har xil kimёviy birikmalar strukturalarining wzgarishiga 

va normal molekulyar birikmalarda uzilishlar bwlishiga olib keladi. Bu wz navbatida tirik 

Hujayralardagi modda almashinuvining buzilishiga va organizmda biokimёviy jaraёnlarning ishdan 

chiqishiga sabab bwladi. Katta kuchdagi nurlanish tasiri uzoq vaqt davom etsa, bazi bir 

Hujayralarning Halokati kuzatiladi va bu wz navbatida ayrim organlarning, Hattoki butun 

organizmning Halokati bilan tugaydi. 

Radioaktiv nurlanishlar tasirida organizmning umumiy qon aylanish sistemasining buzilishi 

kuzatiladi. Bunda qon aylanish ritmi susayadi, qonning quyilish xususiyati ywqola boradi, qon 

tomirlari, ayniqsa kapilyar qon tomirlari mwrt bwlib qoladi, ichki ovqat Hazm qilish organlarining 

 

36

faoliyati buziladi, odam ozib ketadi va organizmning tashqi yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish 

qobiliyati kamayadi. 

Radioaktiv moddalarning qwlga tasir qilishi oldin sezilmaydi. Vaqt wtishi bilan qwl qurushoq 

bwlib qoladi, unda ёrilishlar kuzatiladi, tirnoqlar tushib ketadi. 

Radioaktiv nurlarning alfa va beta nurlari tashqaridan tasir kwrsatganda organizmning teri qavati 

etarlicha qarshilik kwrsata oladi. Ammo bu radioaktiv nurlar ovqat Hazm qilish organlariga tushib 

qolganda ularning zararli tasiri kuchayib ketadi. 

Kwpchilik radioaktiv moddalar organizmning bazi bir qismlarida yig’ilish xususiyatiga ega. 

Masalan jigar, buyrak va suyaklarda yig’ilishi bu organizmlarning tezda ishdan chiqishiga olib 

keladi. 

Bazi bir radioaktiv moddalar zaHarli bwlib, ularning zaHarlilik darajasi eng xavfli zararli 

moddalarnikidan Ham yuqori bwladi. 

Organizmning nurlanish dozasini Hisobga olib radioaktiv moddaning inson organizmidagi 

miqdorini baHolash mumkin. 

 

 

NURLANİSh NORMALARİ 

 

Radioaktiv izotoplar bilan ish bajariladigan sanoat korxonalarida, bu korxonalarda twg’ridan-

twg’ri shu izotoplar bilan ishlaёtganlardan tashqari, qwshni yaqin xonalarda boshqa ishlar bilan 

shug’ullanaёtganlar, shuningdek sanoat korxonasi joylashgan zonada yashovchilar Ham birmuncha 

radioaktiv nurlanishlar tasiriga tushib qolishlarini Hisobga olish kerak. 

İshchilarni va boshqa ishlar bilan radioaktiv zonalarda shug’ullanaёtgan va yashaёtgan 

shaxslarning xavfsizligini taminlashning asosiy vositalari: xavfsiz oraliq masofalari bilan taminlash, 

nurlanish vaqtini kamaytirish, umumiy muxofaza vositalari va shaxsiy Himoya vositalaridan 

foydalangan Holda amalga oshiriladi. Bunda radioaktiv nurlanishlar miqdorini wlchash asboblaridan 

foydalanib nurlanish dozasini bilish muHim aHamiyatga ega. 

İonlashtirilgan nurlanishlardan ishchilarni saqlash qoida va normalari va qwllaniladigan Himoya 

vositalari juda xilma-xildir. 

Asosiy normalovchi xujjat sifatida: “Radioaktiv xavfsizlik normalari (NRB-76)”. “Radioaktiv 

moddalar va boshqa ionlashgan nurlanish manbalari bilan ishlovchilar uchun asosiy sanitariya 

qoidalari” (OSP-72); GOST 12.2.018-76 “SSBT. Rentgen qurilmalari. Xavfsizlikning umumiy 

talablari”; GOST 17.4.001-75 “SSBT. İshchilarni muxofaza qilish vositalari. Klasslari”dan 

foydalaniladi. 

Joriy qilingan normalar bwyicha nurlanishning ywl qwyiladigan dozasi (YQD), shuningdek 

ishlovchi uchun bir yillik nurlanish darajasi 50 yil davomida organizmda yig’ilgan taqdirda uning 

sog’lig’iga va avlodlari sog’lig’iga zarar etmaydigan miqdorlari belgilangan. 

Radioaktiv nurlanishlar kishi organizmining Hammasiga birdan tasir kwrsatmasdan bazi bir 

organ va Hujayralarini kwproq zararlashi aniqlangan. Shuning uchun Ham nurlanishning umumiy 

dozasi emas, balki organizmning qaysi qismida radioaktiv nurlanuvchi moddalar yig’ilganligini 

Hisobga olinadi. 

Chunki bu yig’ilgan qismlardagi radioaktiv moddalar butun organizm falokatini taminlashi 

mumkin. 

Shuning uchun radioaktiv nurlanishlar xavfsizlik normalari NRB-76 bwyicha, ywl qwyilishi 

mumkin bwlgan dozalari (YQD) ichki va tashqi nurlanishlar bwyicha belgilanganda, nurlanuvchilar 

kategoriyasi va xavfli organlar Hisobga olinadi. 

A - kategoriyasi: ionli nurlanishlar manbalarida meHnat qilganliklari sababli, nurlanish tasiriga 

duchor bwlishi mumkin bwlgan shaxslar. 

B - kategoriyasi: nurlanishlar bilan ish olib boriladigan sanoat korxonasi joylashgan joyda, ёki 

unga yaqin zonalarda yashovchi shaxslar. 

V - kategoriyasi: mamlakatning xamma aHoli yashash punktlari. 

İchki va tashqi nurlanishlar uchun ywl qwyilishi mumkin bwlgan doza (YQD) inson 

organizmining muHim qismlarini 3 guruHga bwlish bilan belgilanadi.  

 

37

I - butun tana, qizil suyak iligi; 

II - muskullar, qalqonsimon bez, ёg’ twplovchi Hujayralar, jigar, buyrak, taloq, ovqat Hazm 

qilish organlari, wpka, kwz qora chig’i va boshqalar.  

III - suyak twqimalari, qwl terisi, elka, boldir va tovonlar. 

A kategoriyasiga kiradigan ishchilarning muHim xavfli organlarining ichki va tashqi 

nurlanishda ywl qwyilishi mumkin bwlgan dozasi 6 - jadvalda keltirilgan. 

 

6-jadval  

Xavfli organlar va Hujayralar 

guruHi 

Ywl qwyilishi mumkin bwlgan doza (ber) 

 

1 kvartalda 

1 yilda 

I 3  5 

II 8  15 

III 15  30 

7 - jadval 

Nurlanish tasiridagi kishilar 

kategoriyalari 

Ywl qwyilishi mumkin bwlgan doza 

(yiliga ber Hisobida, xavfli organlar guruHlari 

uchun)