"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Bir qutbli dunyo tartibotlari t risidagi munozaralar. Sobiq ittifoq 
davlati qulab, Varshava shartnomasi harbiy-siyosiy blok barham topgach, 
ikki qutbli dunyo tugadi. Shundan s ng XXI asr AQSh asri b ladi," 
degan bashoratlar paydo b ldi. Darhaqiqat, bir qarashda bunday 
yondashuvlar asoslidek b lib tuyuladi. Amerikaliklarning moddiy, 
mafkuraviy, ruhiy va geosiyosiy imkoniyatlari kattaligi shunday fikrlarni 
ilgari surishga va amerikacha turmush tarzi afzalliklarini k z-k z qilishga 
izn berardi. Masalaga jiddiy qaraladigan b lsa, muammolarga t lib-
toshgan bu xilma-xil madaniyatlar olamini biron-bir yoki bir necha yirik 
davlat boshqara olmasligi ayon b ladi. Shuning uchun ham XX asr 
Amerika asri b lgani va XXI asr ham shunday b lib qolishi 
t risidagi oyalarning asosi puchdir. Chunki, birinchidan, XX asr 
aslo AQSh asri b lgan, deyish mumkin emas. Bu asr rtalarida SSSR 
degan imperiya AQShning k p masalalarda yon berishga majbur etgani 
ma'lum. Asrning oxirgi choragidan boshlab, arbiy Ovr po davlatlari 
ham qaddi-qomatlarini tiklab oldilar, Yaponiya, Xitoy kabi davlatlar 
jahon iqtisodi va siyosatida muhim rinni egallay boshlashdi. 
XX asrning keyingi yillarida AQShning dunyodagi hodisalarni yakka-
yol iz z nazoratiga olish imkoniyati cheklandi. T ri, AQSh 
dunyodagi iqtisodiy va harbiy, siyosiy jihatdan eng qudratli davlat. Yer 
yuzidagi odamlarning k p avlodi uchun Amerika moddiy 
qiyinchiliklarsiz va siyosiy erksizliklardan qutilish y Iini k rsatuvchi 
mash'al b lib k rinadi. Shimoliy Amerika juda katta hududlarni tezda 
zlashtirib olish, rivoj"lanayotgan il or sanoat va qishloq x jaligiga 
90 

---

ega b lish, tarixda misli k rilmagan aholining aksariyati moddiy 
farovonligini ta'minlash, tezdajahon davlati maqomini olish - bularning 
barchasi jahon afkor ommasida amerikacha hayotga ixlosni oshirib 
yubordi. Ana shu asnoda, erk, demokratiya, moddiy farovonlik va'da 
qilgan Amerikaning alohida roli haqidagi oyalar rtaga tashlandi. 
Buning uchun jahon xalqlari amerikacha turmush tarzi qadriyatlarini 
qabul qilishga rozi b lishlari shart qilib q yildi. Ancha yillar AQSh 
bunday vazifani bajarib keldi. Biroq boshqa oyalar kabi bunday 
qarashlarning yuqori ch qqisi "sovuq urush" yillari b ldi. Chunki 
antisovetizm va antikommunizm oyasini fosh etish, uning ayriinsoniy 
mohiyatini k rsatish davrlarida yuqoridagi fikrlar jahon xalqlarini z 
tomoniga o dirib yuborishi nisbatan oson edi. 
Yangicha tartibotlar uchun kurash. Darhaqiqat, deyarli yarim asr 
davomida antikomunizm AQSh ning nafaqat tashqi strategiyasi, balki 
ichki siyosiy kurashlarida ham yetakchi oya b ldi. "Sovuqurush" 
tugagach, Amerika jamoatchiligi e'tiborini tortib kelgan maqsadlar 
qolmagach, uning rnida b shliq va noaniqlik holati paydo b ldi. 
Zero, antikommunizm erk va demokratiya t risidagi amerikacha 
qadriyatlarni qaror toptirish uchun q l kelar edi. Sovet jamiyati 
modelining asossizligi va u haqda gapirish ortiqcha ekanligi ayon 
b lgach, amerikacha modelning kamchiliklari yuzaga qalqib chiqib qoldi. 
oyaviy-siyosiy va mafkuraviy sohada paydo b lgan noaniqlik va 
maqsadsizlik b shli ini t ldirish uchun yangi dushman qidirish lozim 
boiib qoldi. Dastavval Yaponiya yomon otliqqa chiqarila boshlandi. 
Keyinroq esa qayta tiklanayotgan Rossiya, shuningdek, Xitoydan xavf-
xatar borligi aytildi. Shimoliy Koreya, Eron va Iroq xalqaro xavfsizlikka 
putur yetkazayotgani haqida jar solindi. 
Bunday qarashlar asta-sekin rivojlamb borib, "Sovuq urush" rnini 
"Issiq urush" egallay boshladi. Maiumki, Af onistondan sobiq ittifoq 
q shinlari olib chiqib ketilgach, u yerda islom aqidaparastligi 
oyalaridan oziq olib shakllangan Tolibonlar deb atalgan harakat paydo 
boidi. Hokimiyat uchun boshlangan fuqarolar urushida ular ustunlikka 
ega b o i g a c h , q shni davlatlar va dunyodagi barcha demokratik 
kuchlarga qarshi yangi xavf-xatar cho i paydo boiayotgan edi. AQSh 
boshliq ittifoqchilar Tolibonlar harakatiga asosan barham berib, 
Af onistonda tinchliksevar davlat tartibotlari qaror topishi uchun y l 
Sl 

---

ochdi. Bu bir tomondan, AQSh nufuzmi oshirgan b lsa, ikkmchi 
tomondan Islom dunyosida unga qarshi harakatlarni kuchaytirib yubordi. 
Bu rinda shuni aytish rinliki, Tolibonlar harakati zbekiston janubiy 
chegaralari uchun jiddiy xavf tu dira boshlagan edi. Shuning uchun 
ham z strategik maqsadlarini nazarda tutib, zbekiston davlati AQSh 
ning Af onistonga nisbatan sha davrdagi siyosatini q llab-quvvatladi. 
Ammo AQSh siyosatchilari yangi dushman obrazi yaratish orqali ichki 
barqarorlikka erishish y Uarini davom ettirdilar. Nishonga Iroq olinishiga 
sabab, mamlakat Prezidenti Saddam Husainning Yaqin Sharqda Amerika 
manfaatlariga t ri kelmaydigan siyosat olib borishi edi. Shuning uchun 
Iroq ommaviy qir in qurollari ishlab chiqarishga kirishdi, bu jahon 
hamjamiyati uchun juda xavfli, degan oyalar tarqatilib, Amerika 
grajdanlari nazarida Saddam Husain rejimi tarafdorlari timsolida 
dushman obrazi yaratilgach, u mamlakat bombardimon qilinib, Amerika 
boshliq ittifoqchilar Iroqni okkupatsiya qilib oldilar va zlariga muvofiq 
keladigan hukumatni' u yerda rnatdilar. 
Saddam Husain diktaturasiga barham berildi. AmmO Yaqin va rta 
Sharqda xavf-xatarga t la vaziyat vujudga keldi. Endilikda Eron atom 
bombasi yaratib, jahonga xavf tu dirayotgani haqidagi qarashlar AQSh 
va uning ittifoqchilarining mafkuralari orqali jahonga dahshatli 
axborotlarni tarqatmoqdalar. Eronning hozirgi davlati va hukumati 
timsolida dushman obrazi yaratish tobora keng tus olmoqda. 
Shunday qilib, sobiq sovet davlati kabi davlatlar ustidagi davlatning 
barham topishi aslo bir qutbli dunyoni shakllantirmadi. Umuman 
davlatlar ustidagi davlat tushunchasi qadrsizlandi. Sovet imperiyasi zi 
bilan birga tarix arxivlariga faqat komunistik oyanigina emas, aftidan, 
amerikacha turmush tarzi oyasini ham olib kirib ketdi. Bugina emas, 
istiqbolda AQSh, arbiy Ovr po va Yaponiya iqtisodiy markazi 
b lgan olam haqidagi fikrlar xam zining asosiga ega emas. "Sovuq 
urush" yillarida bu uch markaz rtasidagi mavjud ziddiyatlar endilikda 
yangi mezonlarda zini namoyon etmoqda. Bu dastavval dunyoning 
yangicha tartiblarini shakllantirishga qaratilgan faoliyatlari bilan bogiiq 
b Igan hamda XIX va XX asr boshlaridan tubdan farq qiladigan siyosiy 
yinlarga dahldor gaplardir. Yuqoridagi fikrlar yaqin kelajakdagi AQSh 
ning jahon ishlaridagi salmo i va ta'sirini aslo pastga urmasligi kerak. 
Tinchlik va xavfsizlikni mintaqaviy va global darajada saqlash Vashington 
belgilaydigan stretegiyaga k p jihatdan bo Iiq b ladi. Biroq buni AQSh 
22 

---

yakka zi emas, balki u yangi jahon tartiblarini bir qancha tayanchlari 
bilan birgalikda hal etishga majbur b ladi. 
QVR PO INTEGRATSIYASI