"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Ijtimoiy tamqqiyot t nsidagi yangi konsepsiyaga ehtiyoj. Odamzot 
taraqqiyotining biologik shakli, ya'ni fiziologik va intellektual 
takomillashishi davri million yillarni z ichiga olgan b lsa, uning ijtimoiy 
shakli keyingi 10 ming yilliklarga t ri keladi. Ijtimoiy taraqqiyot 
haqida turli konsepsiyalar mavjud. Sharq mutafakkirlari jamiyat holati 
va taraqqiyotini inson aqliy salohiyatining rivoji bilan bogiab kelganlar. 
Forobiy: Jamiyat odamlar zlariga kerakli iste'mol mahsulotlarini 
birlashib, ishlab chiqarish ehtiyojlari tufayli yuzaga kelgan, deydi. U 
w 

---

jamiyatni fozillar va johillar jamoalariga b ladi: fozil odamlargina 
moddiy va ma'naviy boyliklarni k paytiradi, natijada jamiyat barqaror 
rivojlanadi. Johillar hukmron b lgan jamoada buning teskarisini k rish 
mumkin. Beruniyning fikricha, jamiyat insonlar tomonidan shartnoma 
asosida tuzilib, ongli mehnat tufayli takomillashib boradi. Ibn Sino: 
"Odamlar zaro yordamga muhtoj, ular kelishuvga asoslangan adolatli 
qonunga tayanib, faoliyat belgilashlari kerak", deydi. 
arbda turli konsepsiyalar yuzaga kelgan. Gegelning fikricha, 
jamiyat qiyofasi va rivoji "mutloq oya" ga bo liq, shu ma'noda u 
ijtimoiy taraqqiyotni oyalar bilan bo laydi. Jamiyat rivojini oyalarga 
bo lab izohlash L.Feyerbaxda ham uchraydi. Uningcha, dinlarni 
takomillashtirish, yagona "Muhabbat dini" yaratish osoyishtalik va 
taraqqiyot uchun muhim b lishi mumkin. 
K.Marks xristian dinidagi bashoratlarga tayanib turib, jamiyat 
taraqqiyotini formasiyalarga b lib, uni qandaydir bir chiziqli hodisa 
sifatida talqin etadi. Ma'Iumki, Injilda xristianlik imon-e'tiqodiga ega 
b lishi uchun odam uch bosqichni bosib tishi bashorat qilingan. Ya'ni, 
xristianlikka tishda individ dastlabki bosqichda d zax azobidan 
q rqib, ibodatlarni majburan bajaradi. K. Marks buni jamiyat 
taraqqiyotiga tadbiq etib, bu bosqichni quldorlik formasiyasi, deb ataydi. 
Xristianlikka tishning ikkinchi bosqichida individ Ota xudodan iltifot 
kutib (yalinib) ibodatlarni, urf-odatlarni z vaqtida bajarib, ruhan taskin 
topadi. Yollanma mehnatga asoslangan bu bosqichni K. Marks 
kapitalizm, deb tariflaydi. Xristianlik ixlos (e'tiqod), ya'ni Ota xudoga 
b lgan cheksiz sadoqat ruhi 3-bosqichda r y berishi, unda individ z 
xristian birodarlari bilan birga Bibliya bashoratlari asosidagi ibodatlar, 
da'vatlar, y l-y riqlarni z inon-ixtiyori bilan erkin bajaradi. K. Marks 
xristianlikdagi ma'naviy-ruhiy kamolotning bu uchinchi, yuqori 
bosqichini kommunistik formasiya, deb ataydi. 
Demak, xristian cherkovi otalarining ikki ming yildan beri diniy 
e'tiqodni mustahkamlash uchun ishlatib kelayotgan "qullarcha", "yalinib" 
va " ilchasiga" iboralaridan foydalanib, Marks formasiyalar 
t risidagi ta'limotni yaratdiki, bu xristianlikka si ingan Ovrupo 
xalqlari ruhiga yaqin b lgani uchun ham kommunizm oyalarining 
keng tarqalib ketishiga sabab b ldi. Marks fikricha, insoniyat tarixi 
murosasiz sinfiy kurashlar tarixidan iborat b lib, buning natijasida 
istiqbolda butun dunyoda sinfsiz jamiyat - kommunizm qaror topib, 
15 

---

davlatga ehtiyoj qolmaydi. Marksning bu qarashlari b yicha sobiq sovet 
davrida tkazilgan tajriba insoniyat boshiga katta kulfatlar keltirgani 
maium. Amaliyot Marksning bu xayolotini keskin rad etdi. 
Marksning bu t a i i m o t i g a qarshi Shpenglerning sivilizasiyalar 
almashinuvi t risidagi konsepsiyasi paydo b ldi. Ya'ni, bir-biridan 
ajralgan sivilizasiyalar 1200-1500 yil ichida yashab, boshqasi bilan almashadi. 
Shpenglerning fikricha, arb sivilizasiyasi zning oxirgi nafasini olyapti, 
natijada ma'naviy tanazzulga yuz tutayapti. Frommning mavjudlik 
t risidagi qarashlaridan maium b lishicha, odamzot mavjudlik uchun 
kurashadi va bu kurash insoniy tus olishi uchun hozirgi dinlar rniga 
aqidalarsiz, qattiq diniy tartiblarsiz insonparvarlik dini shakllansa, inson 
ruhi radikal ravishda namoyon b lishi mumkin. Biroq tarixiy haqiqat 
shundan dalolat beradiki, yagona din yaratish y lidagi harakatlar uni 
boshlaganlarning quv in qilinishi va qatl etilishi bilan tugagan. 
arb individualizmi bilan Sharq jamoachiligi tamoyillari q shiluvi 
natijasida hozir insoniyat osmonida paydo b lgan "qora bulutlar" 
chekinib, porloq kelajak ifodasi b lgan ijtimoiy taraqqiyotning yangi 
bosqichiga kirish imkoniyati mavjud. 
Odam moddiy jism va ruhiy olam birikmasidan iborat mavjudoddir. 
Shuning uchun ular nimagadir ishonishi, e'tiqod (ixlos) q yishi lozim. 
Shu jarayonda nafs qurboni b lishdan zini saqlab qolishi kerak. Buning 
uchun, aftidan, Zard shtning ezgulik ruhi yovuzlik ruhi ustidan tantana 
qiladi, degan oyasi asosida hozirgi zamon ilm-fani, il or falsafiy 
fikrlariga tayanib, imonli insonlar - yangicha tafakkur tarziga ega b lgan 
insonlar shaxsini shakllantirish, ularning kuch- ayrati bilan har bir 
jamiyatda ma'naviy-axloqiy muhitni so lomlashtirishni boshlash 
maqsadga muvofiqdir. Chunki bu oya barcha dinlardagi imon asosini 
zida gavdalantiradi. Chunonchi, islomda AUoh ezgulikka boshlbvchi, 
shayton t ri yoidan ozdiruvchidir. 
Allohga imon keltirgan shaytondan hazar qiladi. Unga qarshi kurash 
jarayonida poklik martabasiga ega b ladi. Xristianlikda ham uch yuzli