"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Refleks boshqaruvi va asab tizinti. Evolutsiya jarayonida tirik tizimlarda 
z barqaror rivojlanishini ta'minlaydigan takror aloqalar mexanizmi 
vujudga keldi. Tirik mavjudodlardagi barcha boshqaruv tizimi, avvalo 
asab va tarmoq tizimi takror aloqa reaksiyasini tashuvchi hisoblanadi. 
Tarixiy taraqqiyot jarayonida organizmlarda zini- zi boshqarish tizimi 
takomillashib borib, tabiiy tanlanishning yangi tamoyillari - fe'1-atvor 
variantlari paydo b ldi. 
Har qanday zini- zi tashkillash jarayoni faqat tabiatda mavjud 
b lgan ichki (yashirin) imkoniyatlarnigina amalga oshira oladi. Bu 
jarayonlarning kengayib borishi darajasiga qarab, uning qismlarida 
uzluksiz takomillashish r y beradi. Binobarin, strukturalar va ular 
rtasidagi aloqalar takomillashib borishi tabiat z ixtiyoridagi 
tanlashning yangi va yangi tamoyillarini harakatga keltiradi. Ya'ni, 
olamimizdagi tashkillanishning murakkablashuvi aslida kosmosning 
vujudga kelishida tabiatimiz ato etadigan ehtimol tutilgan 
imkoniyatlardan yanada chuqurroq foydalanish natijasidir. Buning 
oqibatida tirik tabiatda notirik tabiatda mavjud b lmagan tanlash 
tamoyili vujudga keldi. Tirik organizmlarning jarayonlarni hisobga olishi, 
uni takror ishlashi bilan bo liq barcha hodisalar va shundan keyingi 
fe'1-atvor (yoki qaror qabul qilish)ni belgilash asab tizimi bilan bo likdir. 
Asab tizimining takomillashib borishi tirik tabiatda zini- zi tashkillash 
imkoniyalarini namoyish etadi. 
Evolutsion jarayon uchun ikkita zaro bo liq qarama-qarshi 
gomeostazisni saqlash hamda tashqi energiya va moddani eng k p 
zlashtirish tamoyili xosligini aytib tgan edik. Asab tizimining vujudga 
kelishi, aftidan, avvalo ana shu ikki tamoyil bilan bo liq b lgandir. 
Tirik organizm va taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida tashqi energiya 
va moddani zlashtirish darajasi, albatta, past b lgan va unda asab 
tizim tarzida namoyon b lmagan. Organizmlarning takomillashib borishi 
hamda asab tizimining rivoji va murakkablashishi natijasida ahvol 
zgarib boradi, aql nishonalarining paydo b lishi esa tashqi modda va 
28 

---

energiyadan foydalanish mexanizmini takomillashtirishning asosiy 
mas'uliyati asab tizimiga tushadi. 
Tiriklikning dastlabki nishonalari - prokoriotning 1,5-2 milliard 
yil mavjudligi uchun Quyoshning arzimagan energiyasi - fotosintezi 
kifoya qilgan b lsa, zini- zi tashkillash jarayonida kisloroddan nafas 
olish mexanizmi va uning sohibi eukoriotlarni Tabiat vujudga keltirgach, 
tashqi energiyadan foydalanish koeffitsenti bir necha marta k paydi. 
Bundan keyingi bosqichdagi tirik organizmlar uchun fotosintezlashgan 
simliklar bvqat vazifasini tadi. S ngra boshqa jonivorlar g shti 
bilan ovqatlanadigan mavjudotlar vujudga keldiki, bu hol tashqi 
energiyadan foydalanish samaradorligini yanada oshirib yubordi. 
Nihoyat, bu jarayonlarning oxir-oqibati sifatida Yer yuzida odam zoti 
paydo b ldi. 
Tiriklikning bu turi uchun uni qurshagan tirik tabiatdagi energiya 
kifoya qilmay, balki yer qaridagi energiya va moddalar ham kerak 
b lmoqda. Bugina emas, odamzot kosmos shakllanayotgan paytda hosil 
b lgan atom yadrosi energiyasidan foydalanishga ham kirishdi. Ana 
shu jarayonlarda asab tizimi takomillashib borib, Aql yuzaga keldiki, 
endilikda u tabiat taraqqiyotida hal qiluvchi omilga aylanib bormoqda. 
Bu holatga kelgunga qadar million yillar davomida oddiy reflekslar 
asosiy boshqaruvchilik rolini bajarib kelgan. Ulardagi informatsiya 
genetik kodlarda saqlanib, irsiyat orqali avloddan-avlodga uzatilib 
kelingan. Tashkillanishning tobora murakkablashib borishi jarayonida 
hayvonlar fe'1-atvori ham takomillashib bordi va boshqaruvning refleks 
shakli kifoya qilmay qoldi. Chunki tashqi ta'sir bilan organizmlar 
reaksiyasi rtasidagi aloqalarda informatsiyalarni qayta ishlaydigan yana 
k p oraliq zvenolar paydo b ldi. Bular ichida rivojlangan hayvonlarda 
taxminlash ("faxmlash") qobiliyatining yuzaga kelishi alohida ahamiyat 
kasb etdi. 
Hayvonlar fe'1-atvorini rganuvchi mutaxassislar - etologlarning 
tajribasi shuni isbotladiki, yashash sharoitining zgarishi bilan turli 
hayvonlar fe'1-atvorida zgarish r y berar ekan. Masalan, shaharlarda 
yashaydigan qar alarda fahmlash va ijodkorlikka moyillik kuchli ekanligi 
kuzatiladi. Ular ovqat topilh vazifalarini "hal etishlari" dalada yashagan 
qar alarnikidan farq qiladi. Boshqacha aytganda, ularning asab tizimini 
zini- zi boshqarishning refleks tizimiga q shib b lmaydi, chunki 
ular fe'1-atvorida aql elementlari aralashadi. 
29 

---

Demak, odam turi paydo b lgunga qadar rivojlangan hayvonlarda 
zini- zi tashkillashning oldindan belgilangan maqsadga qaratilgan 
yangi nodir hodisa - taxminlash vujudga kelgan. "Taxminlash algoritmi" 
qanday vujudga kelganligini anglab olmay turib, sun'iy aql yaratish 
t risida gap yuritish behudadir. Ammo biz hozirgi taxminlash algoritmi 
evolutsiyasi haqida juda oz bilimga egamiz. Ushbu bilimlarimizni 
chuqurlashtirish jarayonida materiyani zini- zi tashkillash 
qonuniyatlarini yaxshiroq anglab olamiz va bu hol nafaqat kompyuterlar 
yangi avlodini yaratish va ulardan foydalanishni takomillashtirish bilan 
birga, olamni bilish chegaralarimizni kengaytirish amaliyoti xilma-xilligiga 
ham ega b lamiz.