"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Tanlov erki muammosi. Tirik tabiatda biologik tanlov hayvonlar uchun 
qanchalik ahamiyatli b lsa, ijtimoiy hayotda ham insonlarning tanlov 
erki shunchalar ahamiyatlidir. Faqat shaxslar uchun tanlov erki bor 
joydagina taraqqiyot tez va maqsadga muvofiq borishi mumkin. 
Umuman mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy munosabatlar shaxs 
erki va kamoloti uchun qanchalik ta'sir k rsatmasin, ayni cho da u 
munosabatlar qanday b lishi k p jihatdan shaxslarning bu 
munosabatlarga amaliy yondashuvlariga ham bo liq b ladi. Sobiq 
Ittifoqda shaxsga si inish va bu bilan ma'lum darajada bo liq holda 
r y bergan tur unlik yillarida adolat rnini riyo, haqiqat rnini 
q rquv, hadiksirash egallaganini, albatta, nazarda tutish kerak. 
Ikkiyuzlamachilik kadrlar uchun qadriyatga aylanib qoldi, chunki 
buningsiz ular z vazifalarini bajara olmaydigan holga keldilar. Demak, 
bizning zamonamizda individlar, ayniqsa shaxslar ijtimoiy-iqtisodiy va 
davlat tuzumlarining asiri emas, balki ularning ijodkori ham ekanligini 
nazarda tutib, siyosat belgilagan tarixiy shaxslar zlaridan yaxshi nom 
qoldirishlari, avlodlar xotirasida buyuk kishilar sifatida abadiyatga doxil 
b lishlari mumkin. Buning aksi ham b lishi mumkin. Masalan, 
Chingizxon, Gitler, Lenin va Stalin kabi shaxslar ma'lum qisqa tarixiy 
davrda zlarini qanchalik ulu lanishlariga erishmasinlar, piravordida 
ularning nomi bilan bo langan qarashlar, tuzumlar ayriinsoniy tusda 
ekani ma'lum b ldi va ularning nomlari taraqqiyparvar insoniyat 
tomonidan la'natlanib, tilga olinayotgani tamomila tabiiy holdir. Hatto 
ularning uru -aymoqlari ham o ir ahvolga tushib qolganini, iztirobli 
hayotni boshlaridan kechirganliklarini unutmaslik lozim. 
Insonnig ichki olami masalasi. zbekiston xalqlari milliy mustaqillikka 
erishib, ular jahon hamjamiyatida z munosib rnini topish y lida 
dadil odimlar tashlamoqdalar. Mustaqillikni mustahkamlash manfaatlari 
47 

---

dunyoda mtegrasiya va globallashuv jarayonlari, milliy zaminda 
chiqayotgan ziddiyatlar k pincha z qarama-qarshi tomoniga o ib 
ketayotgani va shu kabi hodisalar inson omilini tobora birinchi ringa 
chiqarib q ymoqda. Binobarin, odamlarning insonga aylanishida 
insonparvarlik oyalari har bir kishi hayotining maqsad-muddaosiga 
aylanishiga erishishda falsafa fanininng rni va ahamiyati oshib 
bormoqda. 
Falsafa fani insonshunoslik fanlari (psixologiya, adabiyotshunoslik, 
san'atshunoslik, tilshunoslik, pedagogika, dinshunoslik, germenevtika 
va b.) bilan shu ma'noda uzviy bo Ianganki, har ikki y nalish ham 
insonning ichki ma'naviy olamini munavvar etishga qaratilgan. Inson 
ma'naviyati uning ruhiy olami bilan mushtarak b lib, ruh narsa, buyum 
sifatida emas, balki s zlar, fikrlar, nuqtai nazarlar, dunyoqarashlar, 
an'analar, qadriyatlar, me'yoriy maromlar, munosabatlar sifatida ong 
va qalbga singadi hamda shunga muvofiq tarzda odam fe'1-atvori, xatti-
harakati, faoliyati aniq tus oladi. Odam hayoti fikrlar va his-hayajbnlar 
bilan limmo-lim b lib, uni har bir odamning ziga xos hayot rejalari, 
loyihalari, taxminlari, nimanidir kutishlar, nimagadir umidvorlik, ularni 
r yobga chiqarish y lidagi omadlar va omadsizliklar belgilaydi. Odam 
ayni bir vaqtda ham zi, ham ziga begonadek, ya'ni hozir borli i, 
mavjudligi bilan ertaga, kelajakda qanday b lishi zarurligi chegarasi 
rtasida doimo izlanishda b ladi. Yashash uchun kurash jarayonidagi 
bu izlanishlar nihoyatda murakkab, ziddiyatli jarayon b lib, qanday va 
qaysi oyalar, dunyoqarash bilan uzviy bo lanib ketgan imon-e'tiqod 
y nalishlari, fikrlash tarzlari mutanosib ravishda individuallik namoyon 
b ladi. 
Ijtimoiy taraqqiyotda inson omilining oshib borishi. Inson va uning 
muammolari bilan shu ullanadigan boshqa fanlar masalaning ayrim 
bir jihati, tomonini tadqiq etsa, falsafa fani odamni bir butun holicha 
hamda uni qurshagan tabiiy va ijtimoiy muhitning ta'siri va unga 
javoban odamning munosabatini z ichki va tashqi ziddiyatlari bilan 
rganadi. Shunday b lishiga qaramay, falsafaga, bu fanga munosabat 
har bir davrda aytarli darajada ijobiy b lavermagan. Biz yashayotgan 
davrdagi falsafaga munosabat ham quvonarli emas. Biroq insonlar, 
ular uyushmalarining barcha faoliyatlarini bunyodkorlik, yaratuvchilik 
tomonga burib yuborish ham milliy, ham umumbashariy zaminda 
43 

---

kechiktirib b lmaydigan zarurat b lib qolgan bir sharoitda, falsafa 
fanining individual va ijtimoiy ongga k rsatadigan ta'siriga yetarli baho 
berish ijtimoiy taraqqiyot va inson kamoloti uchun benazir xizmat qilishini 
ta'kidlab tish lozim. 
Sharq falsafasi inson ichki olami, ruhiy takomiliga hamisha katta 
e'tibor berib kelgan. Odamzotdagi hayvoniy qusurlar rniga jnsoniy 
fazilatlarni shakllantirish bu falsafa tadqiqotining markazida turadi. 
Umar Hayyomning quyidagi fikrlarini Sharq falsafasining tamal toshi 
deyish mumkin: 
Olamning tiiagi - samari ham biz, 
Aql k zin qorasi - javhari ham biz. 
T garak jahonni uzuk deb bilsak, 
Shaksiz, uning k zi - gavhari ham biz. 
Forobiy inson barkamoliigini jamiyat farovonligi, barqarorligining 
negizi deb hisoblagan. Fozil odamlar va uiarning fazilatlarini ta'riflar 
ekan, johiilikka, jaholatga qarshi ma'rifat uchun kurashish jarayonida 
barkamol insonlar yetishib chiqishi, jamiyatda adoiat qaror topishiga 
umid bo laydi, fozil odamlar shaxsining hokimi sifatlarini birma-bir 
sanab k rsatish bilan barkamol insonlar fazilatini tavsiflaydi. Davlat 
va jamiyatni boshqarish tizimida ishtirok etadigan hokim (rahbar) 
quyidagi 12 ta fazilatga ega b lgandagina u muayyan jamoaning 
y lboshchisi deb tan olinishi mumkinligini qayd etadi. Hokim 
(rahbar)ning t rt muchasi so , kuchli xotiraga ega, tkir zehnli, zukko 
qalb egasi, z fikrini boshqalarga aniq-ravshan tushuntira oladigan, 
ma'rifatga chanqoq, ta'om yeyishda, ichkilikda, ayollarga yaqinlikda 
ochofatlikdan yiroq, aksincha, zini- zi tiya oladigan, haqiqatni 
sevadigan va haqiqatparvar kishilarni yoqtiradigan, yol ondan 
qochadigan, z qadrini biluvchi, or-nomusli, mol-dunyo ketidan 
quvmaydigan, istibdod va jabr-zulmni qoralaydigan; tabiatan 
adolatparvar, biron maqsadga erishishda qat'iyatli, sabotli, jur'atli, jasur, 
q rqoqlik va hadiksirashlardan uzoq yura oladigan shaxs b lmo i 
zarur. Shundagina u odamlarni t ri, bunyodkorlik y lidan boshlay 
oladi, odamlar uchun bunday shaxslar ideal (namuna) b lib qoladi. 
Milliy mustaqillikni mustahkamlash manfaatlari Sharq falsafasidagi 
bunday durdona fikrlar asosida so lom avlodni tarbiyalashni taqozo 
etadi. Milliy oya va mafkuraning umumiy mazmuni ana shunday 
4» 

---

fikrlardan oziq olib, z oldiga so lom avlodni tarbiyalashdek ulu vor 
vazifalarni q yadi. 
Xulosa: a) individ muayyan sotsial guruhdagi ayrim kishi, shaxs esa 
ma'lum guruh manfaatlari va ehtiyojlarini anglab, z shaxsiy 
qobiliyatlarini shunga muvofiq namoyon etuvchi insondir; b) tanlov 
erkiga ega b lgan individlar ijtimoiy taraqqiyotda faollik k rsatadilar; 
v) inson ichki olami boy va g zal b lganda, uning taqdiri baxtli b ladi; 
g) milliy istiqlol hamda jahonda integrasiya va globallashuv jarayonlari 
inson omili masalasini tobora birinchi ringa chiqarmoqda. 
Kalit so 'zlar. individ, shaxs, ijtimoiy muhit, axborotli intixos, tarixiy 
shaxs, shaxs erki, biologik tanlov, inson omili, inson ichki olami, ruh, 
fozil odam, johil odam.