"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Takrorlash uchun savollar 
1. Materiya qanday k rinishlarga va xususiyatlarga ega? 
2. "Poda ongi" qanday paydo b ldi va uning funksiyalari nimadan iborat? 
3. Ong qanday paydo b lgan, uning oqibatlarini ayting. 
4. Odamning paydo b lishi haqida hozirgi zamon tabiatshunoslik va 
insonshunoslik fanlarining xulosalari nima? 
5. Jamiyatning paydo b lishining qanday tabiiy (biologik) va ijtimoiy 
asoslari bor? 
6. "Ta'lim" xotirasi nima? 
7. Rivojlangan nutq tili bilan tafakkur rtasida qanday dialektik 
aloqadorlik bor? 
INSONNING BIOIJTIMOIY MOHIYATI 
Odamda tabiiylik va ijtimoiylik dialektikasi Falsafiy fikr tarixida inson 
va uning olamdagi mi hamda ijtimoiy taraqqiyotdagi roli doim diqqat 
markazida turgan. ITI, jahonda globallashuv jarayonlarining jadal 
borayotgani, davlat va jamiyatni boshqarishni demokratik uslublariga 
tilishi munosabati bilan yuzaga kelayotgan yangi vaziyat inson 
muammosiga yangicha yondashuvlarni taqozo etmoqdaki, uning ayrim 
jihatlarini bilib olish muhimdir. 
Odamzotning yashash shoroiti, avvalo ijtimoiy muhit doimo zgarib 
borishi qonuniy bir jarayon ekan, inson muammosi hamisha dolzarb 
b lib qolaveradi. Muammolar qanchalik bir-biriga xshash b lmasin, 
ular har gal boshqacha tarixiy sharoitda, zgargan ijtimoiy muhitda 
yashovchi, binobarin, zgacha tafakkur tarziga ega b lgan, dunyoni 
boshqacha his etuvchi va tushunuvchi insonning muammolari b lib 
qolaveradi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, odam tiriklik sohasi 
evolutsiyasining hosilasi ekanligi fanga ma'lum b lgach, hayvon bilan 
odam rtasidagi umumiylik va ayrimlikni tadqiq etish yetakchi mayl 
b lib qoldi. 
40 

---

Hayvon biologik organizm b lib, uning barcha fe'1-atvori DNK 
molekulalarida, genetik dasturida belgilangan va irsiyat tufayli ular 
avloddan avlodga tib boradi. Shuning uchun ham hayvonning xatti-
harakati, yashash uchun kurash shakli sayyoramizning hamma joyida 
bir xildir. Har qanday hayvon juda boy b lgan tayyor instinktlar bilan 
yoru dunyoga keladi. Ayni cho da hayot tajribalari ham m a i u m 
darajada ular fe'1-atvorida aniq vaziyatga qarab zgarish qilishga 
yordamlashadi. ' 
Odamzot individual fei-atvorida genetik dasturning roli bor, albatta. 
Bundan tashqari fanga sotsial genlarning ham xatti-harakat belgilashga 
muayyan ta'siri borligi ayon b lmoqda. Masalan, ajdodlarida ri, 
muttaham, l ttiboz boimagan avlodda bunday qusurlar yo mutlaqo 
uchramaydi yoki kam uchraydi. Zero, odam biologik tur b lish bilan 
bir vaqtning zida muayyan tarixiy davr va m a i u m mamlakatdagi 
ijtimoiy muhitning ham farzandidir. Binobarin, odamning qaysi tarixiy 
davrda, qaysi ijtimoiy muhitda yashashiga qarab fei-atvorida jiddiy 
zgarishlar b ladi. Ovchi, chorvador, hunarmand, ishchi, tadbirkor, 
ziyoli, texnokrat kabi k plab qiyofalarda u zini boshqa-boshqa tusda 
namoyon qila oladi. Odamning fei-atvori, xatti-harakatida tu ma (irsiy) 
xususiyatlar boiishiga qaramay, umuman olganda, bular asosan muayyan 
ijtimoiy muhitda (oila, quv va mehnat jamoasi, davr ruhi, davlat 
tuzilishi, ijtimoiy-siyosiy guruhlar, kasbiy va ijodiy uyushmalar va h.k.) 
hamda mehnat, til, nutq, tarbiya, tajriba orqali ziga xos ravishda 
namoyon b ladi. 
Jamiyat z- zini tashkillovchi va boshqaruvchi tizint. Jamiyatning 
shakllanishi va tarixiy takomilida ijtimoiy mehnat, nutq tili va tafakkur 
tarzining zgarishi bilan birga oila munosabatlarining ahamiyati katta 
b lgan. Odam galalaridagi mavjud betartib jinsiy aloqalarni tartibga 
tushirishda dastlabki ijtimoiy birliklar - uru larning ta'siri kuchli boidi. 
Guruhiy nikohlar rniga asta-sekin yakkanikohlik munosabatlari uru 
ichida tarkib topdi. Ammo chiroyh' qizlar va barno yigitlar uchun talashish 
jarayonida uru ning parchalanib ketish xavfi paydo b lgach, uru 
boshliqlari bitta uru ichidagilar nikohlarini taqiqlab q ydilar. Bu 
ijtimoiy munosabatlarning kengayishi va so lom avlodga ega b lishda 
inqilobiy bir hodisa b ldiki, buni uru boshliqlarining zlari ham 
sezmay qoldilar. Zero, yaqin qon-qarindoshlar rtasida jinsiy aloqaning 
41 

---

taqiqlanishi uru ni tashkil etgan kishilar rtasida ham boshqa 
uru lar bilan (erkak yo ayolni almashtirish zarurati tufayli) d stona 
munosabatlarni qaror toptirish orqali mayib-majruh, aqliy zaif bolalar 
tu ilishi kamayib, uru jamoasi sogiom, baquvvat avlod hisobiga 
miqdor jihatidan k payib bordi. Yakkanikohlikning tarkib topishi 
jarayonida mulkiy munosabatlar takomillashdi, bola tarbiyasi uchun 
nisbatan qulay shart-sharoitlar vujudga keldi. 
M a i u m k i , hayvonlarda ichki (tartibsiz) jinsiy munosabatlar 
(endogamiya) mavjud. Agamiya (yunoncha "a" - y q, "xamas" - jinsiy 
aloqa) yaqin qondoshlik jinsiy munosabatlarni taqiqlanishini anglatsa, 
ekzogamiya (yunoncha "ekzo" - tashqaridan, "xamos" - jinsiy 
munosabat) nikoh munosabatlarining tashqaridan, qarindoshlikka 
asoslanmagan b lishi ma'nosini anglatadi. Jinsiy aloqalarda 
hayvonlar instinktlarga tayansa, odamlarda u instinktlar rnini asta 
sekin odob-axloq maromlari asosidagi ruxsat va taqiqlarga tayanish 
rusum b la bordi. Bu holat odamlar jamoalaridagi munosabatlar 
tartibga tushib borishida ijtimoiy qonunlar amal qila boshlaganidan 
darak berardi. Axloqiy ijtimoiy ruxsat va taqiqlarning har qanday 
poda va gala instinktlaridan tub farqi shuki, bular uru va jamoaning 
barcha a'zolariga - kuchlilar va kuchsizlarga ham, yoshlar va 
keksalarga ham birday taalluqlidir. Yovvoyilik muhitida esa 
"mumkun emas'iik (taqiq) faqat ojizlarga nisbatan amal qilgan, 
kuchlilar uchun esa ularning barcha istak-xohishlari mumkin, 
"qonuniy" edi. Uru va qabilalardagi ruxsat va taqiqlar majburiy 
b lib, ularning butun jamoa va uru yetakchilari qattiq nazorat 
ostiga olishgan edi. Uru yoki qabilaning har bir a'zosi ongiga 
yoshligidanoq bu ruxsat va taqiqlar muqaddas ekanligi chuqur 
singdirilar, ularga rioya qilmagan yoki buzgan kishilar, kim 
boiishidan qati nazar, jazolanar edi. S ngra odamlar fe'1-atvorlarini 
k zga k rinmas, ammo hamma joyda hozir b o i i b turadigan ruhlar 
kuzatib borishi t risidagi tasavvurlar keng yoyilgan boiib, odamlar 
bunga qattiq ishonar va z- zini boshqarishda bu omil katta rol 
ynardi. 
Dinlar, ayniqsa jahon dinlari shakllangach, uru -qabilachilik 
munosabatlaridagi ruxsat va taqiqlar rnini asta-sekin savob va gunoh 
tushunchalari orqali belgilanadigan munosabatlar egalladi, ya'ni xudo 
va pay ambarlar nomidan diniy kitoblardagi bitilgan talablar, pand-
42 

---

nasihatlar doirasida faoliyat y nalishini belgilaydigan odamlar komil 
insonlar sirasiga kiritilgan b lsa, buning aksini qilganlar ayriinsonlar 
sifatida talqin etilib, bu dunyo va "u dunyo" da jazolanishlari muqarrar 
ekanligi barcha mafkuraviy vositalar, usullar va shakllar orqali izchil 
ta'kidlanardi. Demokratik tartibotlar qaror topib borayotgan 
jamiyatlarda esa endilikda asta-sekin davlat belgilagan qonunlar doirasida 
faoliyaty nalishibelgilaydigan individlarra batlantiriHb, ayriqonuniy 
ishlar bilan shu ullanayotganlarni izchil ravishda jazolab borish yetakchi 
mayl boiib bormoqda. Oila, quv va mehnat jamoalari, taiim tizimi, 
madaniy-ma'rifiy muassasalar, davlat va nodavlat tashkilotlarining 
oyaviy ta'sir tkazib borishi, nazorati va mafkuraviy ishlari orqali 
odamning insonga aylanib borishi uchun umumiy harakatlar bor. Ayni 
cho da diniy jamoalar va tashkilotlarning inson ma'naviy olamini 
munavvar qilishga qaratilgan faoliyatlari davlat muassasalari va 
jamoatchilik tomonidan q Uab-quvvatlanmoqda. 
Yuqorida aytilgan holatlarning barchasi zaro bo liq, bir-birini 
taqozo etadi, ya'ni nutq tili va mantiqiy tafakkursiz odamda burch, 
mas'uliyat kabi his-tuy ular aytarli b lmaydi, binobarin, ularda axloqiy 
va qonun doirasidagi ruxsat va taqiqlarni anglash, ularga rioya qilish 
haqida gap b lishi mumkin emas.