"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Kalit so 'zlar. tabiiylik, ijtimoiylik, DNK molekulalarf, genetik dastur, 
ijtimoiy mehnat, nutq tili, tafakkur tarzi, endogamiya, agamiya, 
ekzogamiya, instinkt, odam, inson, imonli inson. 
Takrorlash uchun savollar 
1. Nega inson muammosi hamisha dolzarb? 
2. Odam qanday mavjudot? 
3. Qon-qarindoshlikka asoslanmagan nikohlarning afzalligi nimada? 
4. Dinlardagi savob va gunoh tushuncnalarining ijtimoiy mohiyati nima? 
5. Qonuniy yoki qonunsiz xatti-harakatlar davlat y li bilan qanday nazorat 
etiladi? 
6. Odam umri qanday omillarga bo Iiq? 
7. "Odam" va "Inson" tushunchalarining falsafiy mazmuni nima? 
8. Odamning insonga aylanib borishida imon qanday rol ynaydi? 
ANTROPOLOGIK OYALAR: INDIVID VA SHAXS, INSON OMILI 
Individ va shaxs tushunchasL Falsafa tarixida antropologik oyalarning 
rivojlanishi, odamzot evolutsion taraqqiyoti hamda uning Yer deb atalgan 
bir butun tabiatga, shuningdek, ijtimoiy taraqqiyotga hal qiluvchi ta'sir 
tkazish bosqichi - Noosfera davriga kirganini har bir individ anglab 
olishi zarur. 
Muayyan ijtimoiy birlik (butunlik) ichidagi ayrimlik individdir. Ya'ni 
individ yakka-yol iz odam emas, balki betakror (individual) 
xususiyatlariga ega boigan ayrim kishidir. Individda ayrimlik bilan 
umumiylik uy un holda mavjud boiadi. Masalan, Ahmadda odam 
zotiga xos hamma xususiyatlar bor. Umumiylikdan ayrimlikni farqlash 
45 

---

uchun individ tushunchasi q llaniladi. Umumiylikdagi ayrimlik -
individuallik quyidagilarda namoyon b ladi: 
a) muayyan ijtimoiy guruh, jamoa, tashkilotni tashkil etgan 
odamlarning ziga xos fe'1-atvorlari; 
b) zini tashkil etgan muayyan ijtiomiy guruh kishilarining zlariga 
xos ijtimoy belgilari, sotsial qiyofalari. 
Individ va shaxs tushunchalari bir-biriga yaqin. Shaxs betakror 
(individual) sifatlari bilan, albatta, individ, ammo u faol xususiyatlari 
tufayli shaxsdir. Individni ziga xoslik, betakrorlik sifatlasa, shaxsni shu 
bilan birga, erkin, ijodiy fikrlash va muayyan vaziyatda mas'uliyatni z 
zimmasiga olib, mustaqil harakat y nalishi olish qobiliyati kabi sifatlar 
belgilaydi. Shaxs har bir davrda mavjud b lgan muayyan ijtimoiy 
ehtiyojlar va manfaatlarni il ab olib, zi mansub b lgan odamlar guruhi 
manfaatlarini t laroq gavdalantiradi va u sotsial guruhga xos fazilat va 
qusurlarni yorqinroq namoyon etadi. Bunday shaxslar zi mansub 
b lgan ijtimoiy guruh manfaatlarini faol himoya qila oladi va buning 
uchun mas'uliyatni z zimmasiga dadil ola biladi. Ya'ni muayyan 
umumiylik ayrim shaxslarda zining yorqin ifodasini topadi. Masalan, 
"Temir xotin" spektaklida Q chqor obrazi sobiq sovet kolxoz tuzumida 
shakllangan individlarning yorqin namunasi b lsa, Abdulla Qahhorning 
"Sinchalak" romanidagi Saida obrazi shaxsga misoldir. 
Ijtimoiy muhit inson shaxsini qay darajada shakllantirsa, shaxslar ham 
sha muhit qanday holatda b lishini kafolatlaydi. Biroq shaxslarning 
barchasi ham ijtimoiy muhit doirasida harakat qiladigan, qotib qolgan 
tur un fikrlar asosida hayot y nalishi belgilaydigan insonlar emas. Har 
bir individda genetik dastur asosida qabul qilingan va qayta ishlaydigan 
axborotli in'ikos turlicha b lgani sababli, undagi zi yashab turgan 
ijtimoiy muhit hodisalariga qiziqish darajasi ham turlichadir. Shaxs z 
shaxsiy sifatlari bilan muayyan ijtimoiy harakatga ta'sir k rsatish 
darajasiga qarab qadrlanadi va qadrsizlanadi. Muayyan tarixiy 
sharoitlarda yirik ijtimoiy harakatlarga boshchilik qilganlar tarixiy shaxs 
sifatida zidan yaxshi yoki yomon nom qoldiradi. Tarixiy shaxslarda 
jamiyat taraqqiyotini tezlatish yoki sekinlatish, hatto orqaga qaytarish 
imkoniyati katta b ladi. Bunda ulardagi tarkib topgan dunyoqarash va 
shu asosida vujudga kelgan imon y nalishi va darajasi muhim rol 
ynaydi, undagi insoniy fazilatlar va qusurlar zi boshchilik qilayotgan 
harakatga ijobiy yoki salbiy ta'sir k rsatadi. 
46 

---

Shaxs va uning erki muammosi doimo dolzarb b lib kelgan. Erkin 
faoliyat k rsatishga ega b lish shaxs uchun tarixiy, ijtimoiy va axloqiy 
qadriyat b lib, uning individualligi namoyon b lishi va jamiyat 
taraqqiyoti darajasining mezonidir. Shaxs erkinligini poymol etish, uning 
ongi va xulq-atvorini bir qolipga solishga intilish, individlarni jamiyat, 
davlatni boshqarish ishlaridan amalda chetlatish shaxs kamolotiga salbiy 
ta'sir k rsatish bilan birga ijtimoiy taraqqiyotni ham sekinlatadi, tur un 
holga keltiradi va hatto tanazzulga olib keladi. Sobiq Ittifoq bunga misoldir.