"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Odamning insonga aylanib borish jarayoni. Odamzotdagi tabiiylik va 
ijtimoiylik rtasidagi aloqadorliklarda ijtimoiylik mayllarining yetakchi 
b la borishi odamning insonga, ya'ni jamiyatlashgan individga aylanishi 
uchun shart-sharoitdir. Genetik jihatdan chegaralangan tabiiy omiUarga 
ijtimoiylik katta ta'sir k rsatib, hatto odam hayotining davomiyligi ham 
uzayib boryapti. Tadqiqotchilarning fikricha, odam rtacha 90 yil (ba'zi 
manbaiarda 120 yil) umr k rishi mumkin. Ijtimoiylik mayllarining 
ustivor b lib borishi natijasida qadimda odamlar rtacha 22 yosh, XVIII 
asrlarda 30 yosh, XX asr boshlarida 56 yosh umr k rgan b lsalar, hozir 
rtacha 70-75 yosh yashayaptilar. 
"Odam" va "Inson" tushunchalarida umumiylik bilan birga jiddiy 
tafovutlar ham borligini anglash taiim-tarbiya tizimida muhim 
ahamiyatga ega. Odamdagi biologik omil ahamiyatini aslo kamsitmagan 
holda, uning tabiati va ruhiy olamida ijtimoiylikning muqimlashib borishi 
natijasida odam zotining insonga aylanib borishi mumkinligini tarixiy 
haqiqatlar tasdiqlaydi. Odamda biologik omil yetakchi b lsa, insonda 
43 

---

ljtimoiylik (ma'naviy) omillar birinchi ringa chiqib oladi. Yashash uchun 
kurash jarayonida inson zi mansub b lgan jamiyat va madaniyat 
qadriyatlariga asoslanib, xatti-harakat va faoliyat y nalishini belgilaydi, 
ijtimoiy hayotda tarkib topgan va an'anaga aylangan odob-axloq 
maromlari, qonun-qoidalar, tartib-intizomlarga qafiy rioya qiladi, mabodo 
tashqi ta'sirlar ostida ularni nogahon buzsa, vijdon azobida qolib, zini-
zi sira kechirmaydi. Shu ma'noda hozirgi fiziologik tuzilishga ega b lgan 
barcha ongli mavjudod odam turiga kiradi, ammo ular orasida insonga 
aylanmagan, ya'ni hayvonlarga xos ol irlik, bosqinchilik, yovvoyilik 
qusurlaridan holi b Imaganlari ham y q emas. Masalan, ri, ta'magir, 
yul ich, porax r, qotil, fohisha va h.k. nafs qurboniga aylanganlar, 
albatta, odam, ammo ularni inson qatoriga q shib b lmaydi. 
Odamning insonga aylanib borishida imon tushunchasining falsafiy 
idroki muhim ahamiyat kasb etadi. Insonda imon diniy y l bilan ham, 
ilmiy-ma'rifiy y l bilan ham shakllanishi mumkin. Imon qaysi 
y nalishda inson ahvoli ruhiyatida muqim b Iishidan qaVi nazar, xudo 
yoki oliy ijtimoiy maqsad (oliy oya) ga qalban, ruhan ishonch va bu 
ishonchga har qanday sharoitda ham sodiq qolish uchun ichki ont 
ichishdan iborat ongning nodir hodisasidir. Imonlilikning yana bir sharti 
s z (til) bilan amal (ish) birligidir. Mana shu shartlar asosida imonli 
insonlarda vijdonlilik, halol-poklik, rostg ylik, insof-diyonat, 
saxovatpeshalik, muruvvatlilik, xalq, Vatan ishqi bilan yashash kabi 
fazilatlar shakllanadi, zero, imonli inson uchun ular muqaddas qadriyatlar 
b lib, hayot ma'nosini belgilaydi. Imonli inson yaqinlari, d stlari, 
Vatani, xalqiga har qanday sharoitda ham sodiq qoladi, lishga rozi 
b ladi-yu, ammo imoniga xiyonat qilmaydi. 
Odam tabiatidagi tabiiylik va ijtimoiylikning zaro nisbati haqida 
gap borganda, ulardan birini ideallashtirish yomon salbiy oqibatlarga 
olib kelishini e'tiborga olish kerak. Sotsial darvinistlar odam naslini 
zgartirish orqali odamning insonga aylanish jarayonini tezlashtirish 
mumkin desalar, marksistlar ijtimoiylikni birinchi ringa q yib, undagi 
biologik omillar rolini pasaytirishga urinadilar. Har ikki qarash ham 
ijtimoiy taraqqiyot va inson kamoloti uchun zavol b lishini tarixiy 
jarayonlar tasdiqlaydi. Demak, odamzot biologik va ijtimoiy mohiyatlar 
birligida mavjud b ladi, ammo ijtimoiy mayllarning ustuvor b lib 
borishi uning tabiatidagi biologik imkoniyatlarning voqelikka aylanishini 
ta'minlaydi. 
44 

---

Xulosa: a) odam tabiiy va ijtimoiy muhit ta'sirida muayyan sotsial 
qiyofaga ega b o i a d i ; b) jamiyat z ichki qonuniyatlari bilan 
shakllanadigan va rivojlanadigan tizim; v) odam biosotsial mavjudod 
b lib, muayyan tarixiy davrda mavjud qonun-qoidalar, odob-axloq 
maromlariga ixtiyoriy ravishda rioya etishga odatlanish orqali insonga 
aylanadi.