"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Antwpogenezisning yakuniy fazasi. Ruxsat va taqiqlarning vujudga 
kelishi, uning bajarilishini jamoa, jamiyat va avvalo uru -qabila 
boshliqlari z nazoratlariga olishlari tufayli, turlar ichidagi kurashlarda 
endi jismoniy quvvat emas, balki aqliy salohiyat va jamiyatning tashkiliy 
tuzilishi hal qiluvchi rol ynay boshladi. Yer ostidan qazib olingan 
qadimgi odamlar suyaklari ichida ulkan (gigant)lar ham uchraydi. Ammo 
aqliy jihatdan cheklanganlik ularni yangi sharoitlarga moslashishga 
imkon bermagan. Oqibatda ular tarix maydonidan abadiy y q b lib 
37 

---

ketishgan. Ba'zan neandertallar bilan kromononlarning jasadlari bir 
joydan topiladi, ularning fiziologik tuzilishida ham jiddiy farqlar 
uchramaydi. Biroq neandertal toifasidagi odam zoti qolmagan. Demak, 
bu tur ijtimoiy tuzilmasi juda zaif b lganligi, ular rtasida kelishuv va 
ziddiyatlarni rtada bahamjihat hal etish usullari takommillashmagani 
uchun odamzotning bu toifasi yashab keta olmagan. Hozirgi zamon 
odamining yagona ajdodi kromononlardagina ijtimoiy tuzilmalar 
takommillashganroq b lgan. Ayniqsa g zal qizlar va barno yigitlar 
uchun kurashning insoniyroq shakllari ularning jamoalarida mavjud 
b lgan. 
Shunday taxminlar ham borki, ortiqcha Aqlga va iste'dodga ega 
boimaganlar yashab qolishgan va odamzot uru ini shalar belgiiagan. 
Muzlik davri oldidan tashkiliy sohadagi juda jiddiy tanlov biosfera yangi 
sharoitlariga muzlik davriga muvofiq keladigan turlargina saqlanib qola 
olgan. Bu sinergetizmning yaqqol namoyon boiishidir. Xaos 
(tartibsizliklar)ning tartibga tushish jarayoni bir tekis shaklda bormagan. 
Yashash uchun kurashda kuchli urugiar kuchsizlarni qulay vaziyatdan 
siqib chiqargach, keyingilar o ir, murakkab sharoitlarda yashab 
chiniqqanlar, mehnat, ov qurollarini takomillashtirish mahoratiga 
k proq ega b lib qolganlar. Bunday uru lar muayyan vaqt tgach, 
z raqiblaridan ustunlik qilib, tez rivojlanish imkoniyatiga ega b lib 
qolgach, raqiblarini yaxshi maskanlardan surib chiqarganlar. Boshqacha 
aytganda, jamiyat stixiyali taraqqiyotidagi notenglik qonuniyati qadimgi 
davrlarda ham z hukmini tkazgan. Endilikda antropogenez z 
nihoyasiga yetdi: odamzot hozirgi fiziologik holatida va miya 
morfologiyasida yana taxminan 25 ming yillar chamasi yashashi aniq. 
Undan keyingi holatni hozircha taxmin etish qiyin. Ammo axborot qabul 
qilishning k payishi va murakkablashishi natijasida odam kallasining 
tepa qismi kattalashib, yuz va ja qismi uzayib borishi kutiladi. 
Yana bitta xotira shaklining vujudga kelishi. Odamzot mehnat va ov 
qurollarini yasashga kirishgach, xotiraning yangi shakliga ehtiyoj paydo 
b ldi. Genetik xotira, jamoa xotirasi yangi mehnat faoliyati va uni 
takomillashtirish uchun aslo kifoya qilmas, ajdodlar t plagan 
tajribalarini avlodlar xotirasiga tkazish uchun "Taiim" xotirasi vujudga 
keldi. Kannibalizm qoralandi, keksalar tgan avlod tajribalarini asrovchi 
va yosh avlodga yetkazuvchi asosiy " qituvchilar" b lib qoldilar, 
38 

---

jamoada ularning qadri juda oshib ketdi. Ruxsat va taqiqlar tizimimng 
shakllanishi axloq me'yorIariga s zsiz va ixtiyoriy rioya qilish mayllarini 
kuchaytirdi. Ojizlarni himoya qilish, ularni jamoat tomonidan 
muhofazaga olinishi fidoyilik (alturizm) his-tuy ularini rivojlantirdi 
va buning oqibati laroq tabiiy tanlanish z harakatini t xtatdi, 
oqibatda odamzotning individual fiziologik rivojlanishi barham topdi. 
Individ endilikda jamoa va jamiyat ba rida aqliy jihatdan rivojlanib, 
takomilashib borish bosqichiga k tarildi. 
Mehnat qurollari uchun munosib toshlami axtarish, topish, ularga ishlov 
berish, hayvon terilarini ishlash, g shtlarni parchalash, tni saqlash va 
undan oziq-ovqat tayyorlashda foydalanish, jamoa orasida odob-axloq 
maromlariga rioya qilib borishni nazorat etish, ov jarayonlari rejalarini 
tuzish, anim uru larga qarshi turish imkoniyatiga ega boiish kabi ishlar 
nutq tilining rivojlanishi, u bilan barobar tafakkurning takomillashishiga 
olib keldi. Til boyligining oshishi mantiqiy tafakkur rivoji uchun qanchalik 
kuchli ta'sir k rsatgan boisa, mantiqiy tafakkur tarzining murakkablashib 
borishi, til boyligining oshishi, eng nozik narsalarni, hodisalarni ham il ab 
olish imkonini vujudga keltirdi. Ezgulik va yovuzlik haqidagi tushunchalar 
paydo boiib, ular yordamida dunyoqarash shakllana boshladi. Axloqning 
shakllanishi, g zallik va xunuklik t risida dastlabki sodda 
tasavvurlarning yuzaga kelishi, odamzot zini qurshagan olam t risidagi 
qarashlari, jumladan, nima ezgulig-u, nima yovuzlik ekanini anglab olishga 
qiziqish - bularning hammasi bilimning fan unsurlari shakllanishiga olib 
keldi. Odamlar z kuzatishlari natijasida yil fasllarining takrorlanishini 
fahmlab oldilar va yozda qishning amini yeyishga aqllari yetib qoldi. 
Shunday qiiib, zarur m a i u m o t (informatsiya) larni saqlovchi va 
donishmandlik xazinachilari sifatida kohinlar va sehrgarlarning jamiyatdagi 
mavqei oshib ketdi. Ular dastlabki sodda faylasuflar sifatida mifologik 
dunyoqarashga asos soldilar. 
Xulosa: a) aqlning paydo b lishi bilan moddiy olam zini- zi 
anglash bosqichiga k tarildi; b) odamzot uzoq tarixiy davr mahsulidir; 
v) endilikda antropogenez z nihoyasiga yetdiki, odamzot hozirgi 
fiziologik tuzilishda yana 25 ming yillar chamasi yashashi mumkin; g) 
ongli mehnat faoliyatining xilma-xil tus olishi olam haqidagi 
tasavvurlarni rivojlantirdi va mifologik dunyoqarash shakllandi. 
Kalit so 'zlar. intelekt (Aql), antropogenez, axborot, irsiy xotira, DNK 
yozuvlari, "poda ongi", antropoid, filogenetik maydon, Avstrolopitek, 
39 

---

Pitekantrop, Sinantrop, Neandertal, Kromonon, miya ilang-pilanglari, 
notenglik qonuniyati, "Ta'lim" xotirasi, kannibalizm, alturizm.