"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Kalit so 'zlar: prokoriot, eukoriot, fotosintez, xotiraning mahsus shakli, 
genetik kod, nukloid, retseptordatchik, endokrin tizim, takror aloqa, 
tabiiy tanlanish, asab tizimi, refleks, taxminlash (fahmlash) qobiliyati, 
etolog, sun'iy aql, rezonans (jaranglash), genetik va nogenetik xotira, 
nuklein kislotasi, stareotip, shartli va shartsiz reflekslar. 
Takrorlash uchun savollar 
1. Prokoriotlar va eukoriotlarning yashash shakllarini izohlang. 
2. Hayot evolutsiyasida asab tizimi rivojining roli qanday? 
3. Organizmlarning ham salbiy, ham ijobiy takror aloqalardan foydalanish 
imkoniyati qanday? 
4. Tabiiy tanlanishning yangi tamoyillari nimani anglatadi? 
5. "Taxminlash algoritmi" deganda nimani tushunasiz? 
6. Kooperatsiya sharoitida mavjud b lishga intilish mayli uchun qanday 
zarurat bor? 
7. zini- zi tashkiilash murvatida nogenetik xotira qanday rol ynaydi? 
8. Irsiyat va "xotira" rtasidagi xshashlik va farq nimada? 
EVOLUTSIYA VA AQLNING YUZAGA KELISHI 
Intettekt (aql) nima? Olam (Yer va boshqa barcha sayyoralar)dagi 
moddiy jismlar ilm-fanda materiya kategoriyasi bilan ifodalanadi. 
Materiya modda (zarra) va maydon k rinishiga ega b lib, ular doimiy 
harakatdagi jarayonda bir-biriga tib turadi. Harakat materiyaning z 
ichidagi ziddiyatlar tufayli sodir boiadi. Binobarin, tirik va notirik tabiat 
rtasidagi harakatda prinsipial farq y q, faqat ularning namoyon 
33 

---

b lishidagi farqlar bizga sirli b lib k rinadi. Evolutsion jarayonlarda 
Yerda Aqlning yuzaga kelishiga ham tabiiy holat deb qarash t ri 
b ladi. 
Tirik organizmlarning hammasiga irsiyat xos b lib, hayvonlarda miya 
bilan bo liq muhit hodisalarda va xotirada u namoyon b ladi. Tirik 
tabiatning zini- zi tashkillashini xotira rivojida anglab olish mumkin. 
Yerda hayot paydo b lishida tashqi muhitdan olgan axborot 
(informatsiya)ni saqlash uslubi genetik xotira b lgan. Irsiy 
informatsiyalar 4 harfdan iborat tilda kodlashadi. Shuning uchun ham 
planetamizdagi barcha tirik organizmlar bir xil shakldagi irsiy xotiraga 
egadirlar. Agar boshqa planetalarda tirik tabiat mavjudligi aniqlansa, 
ularning DNK yozuvlari harflari boshqacha b lishi mumkin. 
Taraqqiyotning keyingi bosqichlarida xotiraning yangi shakli -
qitish va tarbiyalash vujudga keldi. "Menday qil" tamoyiliga asoslangan 
"ta'lim" rivojlangan hayvonlarda kooperativ uyushmalarning 
shakllanishiga sabab b ldi, ya'ni ayrim mavjudodlar z fe'1-atvorlarini 
poda (tur) umumiy fei-atvoriga muvofiq moslashtirishi tufayli yashab 
qolish imkoniga ega b ldilar. Boshqacha aytganda, "poda ongi" va 
unga individual munosabatni muvofiqlashtirish zarurati yuzaga keldi. 
"Poda ongi"ning xotirasida yaxshi saqlay olgan hayvonlarning yashash 
(oziq-ovqat topish, tashqi hujumlardan saqlanish) imkoniyatlari keng, 
buning aksi b lsa, ularning yashashi qiyinlashadi, ya'ni och qolish, 
boshqa hayvonlarga yem b lish havfi aniq b lib qoladi. 
Materiya harakatining muayyan bosqichida ong (aql) paydo b ldi. 
Albatta, Aql odamzot miyasi, ongi bilan bo liq boisa-da, ammo uning 
Yer yuzida tu ilishi yaxlit olam jarayonlaridagi moddiy borliq zini-
zi tashkillashining yangi bosqichi boshlanganini, materiya zini- zi 
anglash darajasiga k tarilganini anglatadi. Ya'ni, endilikda materiya 
va uning harakatini prinsipial ravishda boshqarish imkoniyati vujudga 
keldi. Yer sharoitida odamzotning fiziologik tuzilishi takomillashib boidi, 
uning aqliy salohiyati fan va texnika taraqqiyoti yordamida yuksalib 
bormoqdaki, endilikda moddiy borliq - tabiatni boshqarish imkoniyati 
reallikka aylanmoqda. Albatta, bu imkoniyat qanday voqelik tusiga kirishi 
odamzot ruhiy olami va jamiyat ma'naviyatining holatiga ham bo liq 
b lib qoladi. 
Yer yuzida Aqlning paydo b lishi va uning yordamida moddiy olam 
zini- zi taniy boshlashi xuddi hayot paydo b lganidek tabiiy 
34 

---

jarayondir. Bunda biron-bir m 'jiza, qandaydir sirli kuch borhgim lzlash 
samarasiz mash ulot b Sib, odamzot bilish jarayonida ojizligi yoki 
yalqovligini shu bilan yashirishga, boshqacha aytganda, murakkab 
jarayonlarni anglab olishdan zini- zi chetlashtirib, xayolot olamiga 
arq b lishni afzal k rishdan boshqa narsa emas. Biz endilikda 
yashashfmiz zarur b lgan olam AqS imkoniyatlaridan odamzotning 
insonlardek, inson b lib yashash bosqichiga tish jarayonini boshlab 
yuborishni taqozo etmoqda. Odamzot zini- zi aSdashda davom etishni 
istamasa, u shu Yer deb atalgan va Quyosh tizimiga kiradigan bir planeta 
materiya harakati yuqori darajasininng mahsuli ekanini e'tirof etishi kerak 
b ladi. Bunday e'tirof etish Yer planetasini - Ona tabiat deb o izda 
shunchaki tan olib emas, balki uni xuddi onasiga mehribon b lgan 
boladek munosabatiarai shakllanishiga olib kelishi kerak. Bu fikrlarni 
aytishdan maqsad odamzotning paydo boiishi bilan Yerda xotiraning 
yangi, yuqori shakli vujudga keSganiga e'tiborni qaratishdir. Xotiraning 
bu shakli osmondan uziiib ham, Yer tubidan otilib ham chiqqan 
emasSigini ilm-fan isbotlagan ekan, uni haqiqat sifatida qabul qilish, 
ushbu haqiqat - oyaga imon keltirish (ishonish va ishonchga sodiq 
qolish) kerak b iadl Bu ishonch va e'tiqod yangi davr - Aql sohasi va 
uning xususiyatiarini anglab oSish, odamzot istiqboSida paydo b lgan 
va tobora quyuqlashib borayotgan "qora buiutlar" ofatidan saqlanib 
qolish y Uari, vositalari, usSublarini izlash va uni topish mas'uliyatini 
har bir Aql sohibi - odam zimmasiga yuklaydi.