"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Antropogenez tarixiga doir. Odamzotning paydo b lishi haqidagi 
afsonaviy (mifoiogik) va diniy tasavvuriar ming yiJIar davomida ijtimoiy 
va individual ong mazmun-mohiyatini belgiSab keldi. Hozirgi davrda 
ham dunyo aholisining k pchiligi z "men"ini diniy ong nuqtai 
nazaridan anglashga intilib keladi, albatta, bu intilish jarayonida inson 
(jamiyatlashgan individ) sifatlarini zida gavdalantirishiga harakat qiladi. 
Diniy ong tufayli individ muayyan y nalish (konfessiya)dagi dinni 
e'tirof etish, unga e'tiqod qilish doirasi uchun umumiy b lgan fe'S-
atvorni ziashtiradi, ushbu y nalishda hayot ma'nosi va maqsad-
muddaosini anglab olishga intiladi. Jahon dinlarining muqaddas 
kitoblarida iSgari surilgan va Oliy ibtido - Xudo nomi biian aytilgan 
oyalarning asosiy mazmuni odamning insonga aylanishi uchun imkon 
tu diradigan fe'1-atvorni shakllantirishga qaratilgandir. Jahon dinlarining 
35 

---

yuzaga kehshi msoniyat tanxiy takomilida oyat muhim bosqich b lgam 
shubhasizdir. 
Ayni cho da shuni ham e'tirof etish zarurki, tarixiy xotiradan 
mahrum b lmagan har bir kishi turli diniy e'tiqod!ar tufayli odamlar 
bilan odamlar, xalqlar bilan xalqlar rtasida nizolar chiqib, ular katta-
katta mojarolarni yuzaga keltirgani, hatto tarixda juda katta qir inbarot 
urushlar kelib chiqqanini esda saqlaydi. Dinlardagi aqidalarni turlicha 
talqin etish, shu jarayonda dinni siyosiylashtirish natijasida hozirgi davrda 
xalqaro terrorizm xurujlari dahshatli tus olayotgani bejiz emas. Noosfera 
davri ilgarigilardan shu jihati bilan tubdan farq qiladiki, barcha sohada, 
jumladan, odamni, odamlar uyushmasi b lgan jamiyatni boshqarish 
batamom ilmiy asoslarga q yilmasa, bugungi dunyo muammolari 
k paygandan k payaveradi. 
Odamning paydo b lishi, uning jamiyat b lib yashashga tishi har 
bir tarixiy davr va muayyan mamlakatda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, 
huquqiy, diniy, axloqiy, falsafiy qarashlar, bular asosida shakllanadigan 
munosabatlarni individlarga, z navbatida individlarning sha 
munosabatga k rsatadigan ta'siri uning dunyoqarashi bilan uzviy 
bo lanib ketadi. Binobarin, Noosfera davrida odam va u bilan bo liq 
ravishda ongning paydo b lishi haqidagi hozirgi zamon fani dalillariga 
tayanish favqulodda ahamiyatga molikdir. 
Ma'lum b ladiki, hayvonlarda ham til va "poda ongi" shaklidagi 
ijtimoiy ong unsurlari mavjuddir. Materiya harakatining muayyan bir 
bosqichida odam miyasi shakllana boshladi va u bilan bo liq ravishda 
ong vujudga keldi. K p vaqt odam maymunning bir turidan kelib 
chiqqan, buni g yoki Charliz Darvin isbotlagan, degan fikr fan olamida 
hukm surib keldi. Ammo bu uydirmalarga Darvinning bevosita aloqasi 
y qligi, u z asarlarining biron joyida odam t ridan-t ri 
maymunning bir turidan kelib chiqqan, demagani endi ma'lum. Hozirgi 
zamon antropoid (odamsimon)larining ttizga yaqin turi b lib, 
shulardan bittasining miya hujayralarida r y bergan zgarishlar 
natijasida odam ongi zidan- zi vujudga kelgani isbotlangan. Ma'lum 
b lishicha, quyi maymunlar miyasi hujayralarida 75-54, yuqorilari -
odamsimonlarida 48 ta, odamda esa 46 ta xromosoma bor. Bosh miya 
peshona qismi filogenetik maydon rivoji odamlarda k proq sakrashga 
moyil; miyadagi 10-maydon maymunlarda butun qobiqning 1,35-2,15 
foiz hajmini egallasa, odamda esa u 2,5-3 barovar k p. Hozirgi zamon 
36 

---

odamining bosh suyak tepasi ost qismi maydoni quyi maymunlarnikidan 
20 barovar, yuqori turdagi maymunlarnikidan 2 barobar keng. Miya yarim 
sharlaridagi nutq tili bilan bo liq 44- va 45-maydonda ham odam bilan 
maymun miyasi rtasida juda katta farq bor. Bu uzoq tarixiy davrdagi 
jarayonlar natijasidir, ammo bunda biz Yer magnit maydonidagi va 
kosmosdagi radiasiya zgarishlari ba'zi turlarning z- zidan y q b lib 
ketishi, yangi turlarning vujudga kelishiga sabab b lishiga e'tibor 
qaratishimiz zarur. Dastlab oddiy tosh, tayoq, yirik hayvonlar suyagini 
ovqat topish, z galasi bilan birgalikda zini himoya qilishga rgangan 
odamsimonlar - Avstralopitek (janubiy maymunsimonlar) deyiladi. 
Ularning miya hajmi 3-4 million yil davomida 350 kub santimetrdan 
750 kub santimetrgacha kengaygan. Pitekantrop (maymunsimon odam) 
miya hajmi 750-900 kub sm, Sinantrop (Xitoy odami) 915-1225 kub sm, 
neandertallarda 1610 kub sm gacha miya hajmi b lgan. Da al tosh 
qurollar yasash malakasiga ega b lganligi uchun odamzotning tarixiy 
tiplari - pitekantrop, sinantropva neandertallar Uquvli odamlar deyiladi. 
Hozirgi odamning dastlabki jasadi Fransiyadagi Kromonon oridan 
topilganligi sababli, ularni kromononlar yoki Aqlli odam, ya'ni 
rivojlangan nutq tili markaziga ega b lgan - Homa Sapiens deb ataladi. 
Ularning miya hajmi 1000 kub sm dan 2000 kub sm gacha boradi, rtacha 
1446 kub sm dir. Aql uchun miya hajmining ham ahamiyati bor, albatta. 
Ammo miya ilang-planglarining zichligi ham Aqlni y^ksak darajaga 
k tardi. Bu toifali odamlar bundan 40-50 ming yillar muqaddam tarix 
maydoniga kelib, ulargina chin ma'noda jamiyat b lib yashashga ta 
boshlashgan. Jamiyatda hayvoniy xirslar rnini insoniy his-tuy ular, 
instinktlarning k pi rnini odob-axloq maromlari egalladi ya bularga 
individ tomonidan rioya etib borilishi avval jamoa tomonidan, s ngra 
davlat muassasalari tomonidan qattiq nazorat ostiga olina boshlandi.