"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

partiyalar va ijtimoiy harakatlar kerak b ladi. 
Albatta, tarixiy jarayonlarning subyekti xalq ommasi, ya'ni moddiy 
va ma'naviy boyliklar yaratishda ishtirok etadigan barcha odamlardir. 
Shu odamlarning mehnati, izlanishlari tufayli ijtimoiy-siyosiy 
munosabatlar takomillashib boradi. Masalan, tni, ildirakni, par 
mashinasini, elektr dvigatelini kashf etgan odamlar, avtomobil, samolyot 
yoki murakkab asbob-uskunalarni ijod qilgan yoki islohat dasturlari bilan 
chiqadigan odamlar shu ishlari qanchalik ijtimoiy oqibatlarga olib 
kelishini aniq-ravshan tasavvur qilishmagan, oddiy tirikchilik tishvishida 
yurgan odamlar uchun bularning oqibati bilan qiziqishning zarurati ham 
y q. Biroq ularning ana shu faoliyatlari muayyan qonuniyatli 
bo lanishlar bilan vobasta ekanini tarixiy shaxslar (olimlar, 
54 

---

taraqqiyparvar ulamolar, siyosiy arboblar va b.) anglaydilar va shunday 
faoliyatlarni ra batlantiradilar. Demak, tarixni xalq ommasi yaratadi, 
ammo sha ommaning yetilgan ehtiyojlarini idrok etishda va obyektiv 
ijtimoiy manfaatlarni anglashida tarixiy shaxslarning betakror rni va 
roli b ladi. 
Tarixiy shaxslarni ikki toifaga b lish mumkin: a) jamiyatdagi 
"yetakchi mayllar"ni anglab, ijtimoiy taraqqiyotga boshchilik qiladigan 
shaxslar; z kashfiyotlari jamiyat ma'naviy-axloqiy muhitini 
so lomlashtirish, ijtimoiy adolatni qaror toptirishga yordam beradigan 
oyalar, dasturlar bilan chiqqan olimlar, ulamolar ham tarixiy shaxslar 
sirasiga kiradi. Masalan, Zard sht, Muhammad Ibn Abdulloh, Amir 
Temur va b. hamda IX-XII asrlar, XIV-XV asrlarda yashagan va arab-
musulmon olamida Uy onish davrida yashab, ijed qilgan 
mutafakkirlarni kiritish mumkin, b) "Yetakchi mayl" (ijtimoiy 
qonunlar)ni nazar-pisand qilmay, ijtimoiy taraqqiyot y lini m a i u m 
bir muddatda t sib q ygan, tarixda zlairidan yomon itom qoldirgan 
Aleksandr Makedonskiy, Chingizxon, Gitler, Lenin va boshqalarga 
xshash shaxslar hamda ilmiy va diniy bilimlari sayoz b lgan, ammo 
l ttibozliklari bilan maium bir guruhni z ta'siriga olgan aqidaparast 
shaxslar ham tarixda zlaridan yomon nom qoldiradilar. 
Xalq ommasi tushunchasini xalq galasi (olomon) tushunchasidan 
farqlamoq darkor. Kattami-kichikmi har bir jamoaning z yetakchisi 
b lganidagina u muayyan sotsial qiyofaga kiradi. Ana shu shaxsning 
dunyoqarashi, tafakkur tarzi, ma'naviy qiyofasi muayyan jamoa 
faoliyatida moddiy tus oladi. Xalq ham xuddi shu kabi qanday tarixiy 
shaxsga ergashsa, uning oyalarini r yobga chiqarishga intilsa, muayyan 
sotsial qiyofaga kiradi, ya'ni xalq ommasiga aylanadi, aks holda u olomon 
qiyofasida zini namoyon etadi. Demak, xalq ommasi "yetakchi * 
mayllar"ni anglab, il or, sotsial dasturlarga ega b lgan ma'naviy-axloqiy 
yetuk, barkamol shaxslar ortidan borgandagina u tarix ijodkorni, tarixiy 
jarayonlar subyektiga aylanishi mumkin. 
Xulosa: a) jamiyat muayyan qonunlar asosida zini- zi tashkillovchi 
va boshqaravchi tizimdir; b) tabiat va jamiyat qonunlaridagi umumiylik 
va ayrimliklarni anglab, ulardan ijtimoiy taraqqiyotda foydalanish 
mumkin; v) ijtimoiy qonunlar odatda "yetakchi mayllar" sifatida 
namoyon b ladiki, ularni anglash orqali jamiyatni ilmiy boshqarish 
mumkin; g) tarixiy jarayonlarning subyekti va harakatlantiruvchi kuchi 
55 

---

aniq sotsial kiyofaga ega b lgan xalq ommasi va ijtimoiy qonunlarga 
amal qiladigan shaxslardir. 
Kalit s zlar. yakkaxonlik, uru , qabila, elat, xalq, millat, j"amiyat, 
tabiat qonunlari, jamiyat qonunlari, sotsial qiyofa, bilish obyekti, bilish 
subyekti, ehtiyoj, manfaat, ijtimoiy taraqqiyot, "yetakchi mayl", 
"taxminiy" tasnif, xalq ommasi, ijtimoiy adolat, olomon.