«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

315 
borishi, shahar-davlatlar soni va ular aholisining o‗sib borishi birgalikda sof 

geosiyosiy muammolar ham vujudga kelar edi: ortib borayotgan aholi uchun

hududni kengaytirish zarurati, erkin hudularni o‗zining parametri bo‗yicha 
mustamlakaga aylantirish, chegaraviy muammolar va hokazolar. Ularni hal
qilishda ko‗pincha qo‗shnilar bilan urush qilishga to‗g‗ri kelar edi. Ular o‗zlariga 
ma‘lum bo‗lgan dunyoni iqlimiy sharoitlar bilan mos tarzda bo‗la boshlashdi.
Qadimgi grek faylasufi Parmenid (mil.avv. VI asrda) 5 ta haroratli zonalar yoki 
mintaqalar nazariyasini olg‗a surdi: 1 ta issiq, 2 ta sovuq va 2 ta oraliq.
Parmenid nazariyasiga tayanib, Arestotel (mil.avv. 384-322) greklar 
o‗rnashgan oraliq zonaning kuchliligini ta‘kidlar edi. Bizning davrimizga kelib esa,
iqlimiy mintaqalar nazariyasi yangicha nomlana boshladi. Tarix shimoliy kenglikni 
20-600 oralig‗idagi hududda, ya‘ni quruqlikning katta qismi joylashgan shimoliy
yarimsharda vujudga kelgan degan, nuqtai nazar keng tarqalgan. Dunyoning 
siyosiy quvvati, asosan, mo‗tadil iqlim zonalarida rivojlandi va tortish kuchining
tarixiy markazlari janubdan shimolga bo‗lgan yo‗nalishda harakatlanar edi, lekin 
baribir shu hudud chegarasida.

Gippokrat
(mil.avv. 460-370-yillar) ―Havo, suvlar va hududlar haqidagi‖ 
risolasida, inson organizmi xususiyatlariga, aholi xarakterining xususiyatlariga va,
hattoki, jamoat tuzumiga geografik sharoitlar va iqlimning ta‘siri haqida fikr 
yuritgan. Keyinchalik geografik konsepsiyalarga bir mamlakatni boshqarishga
nisbatan holatini taqqoslash uchun muhim xususiyatlar sifatida, ―quruqlik‖ va 
―dengiz hududi‖ tushunchalarini qo‗sha boshlashdi. Mamlakatlarni ichki va tashqi
hayoti uchun geografik sharoitlar ahamiyatini Ploton, Polibiy, so‗ng rimliklar 
Sitseron va ayniqsa Strabonlar ta‘kidlagan edilar.
Antik siyosiy va geografik g‗oya musulmon sharqidan meros qilingan edi. 
Insoniyat tarixiga tabiat ta‘sirining ulkan ahamiyatini arab tarixchisi va faylasufi
Abu ar-Rahmon Abu Zayd Ibn Xoldun (1332-1406) bergan edi. Shimoliy Afrika 

---

---