Нурмат сабуров, шаҳзод сайдуллаев

Ушбу ҳудудларда давлат вужудга келишининг асосий омиллари сифатида қуйидагиларни кўрсатиб ўтиш мумкин:

• 
  суғорма деҳқончиликнинг ривожланиши натижасида йирик ирригацион тармоқларни ташкил этиш юзасидан оммавий ишларни йўлга қўйишнинг зарурати;
  
• 
  мазкур ишларга аҳолини кенг миқёсда жалб этиш;
  
• 
  ирригацион ишларга жалб этилган кишилар устидан ягона ва марказлашган раҳбарликни амалга оширишнинг зарурати ва б;
  

“Европача” йўл. Европада давлатларнинг вужудга келишида асосий омил бўлиб хусусий мулкнинг шаклланиши муносабати билан жамиятда мулкий тенгсизликнинг ва шу асосда турли хил синфларнинг юзага келиши хизмат қилган.
Шу билан бирга, турли халқларда давлатнинг юзага келишида юқоридаги омиллар билан бир қаторда бошқа омиллар ҳам муҳим ўрин тутган. Тегишли адабиётларда давлатларнинг келиб чиқиши қуйида кўрсатиб ўтиладиган турли хил назариялар доирасида тадқиқ этилади:
Диний (теологик) назария. Ушбу назария вакилларининг (ислом мафкураси, Фома Аквинский (XIII аср) ва ҳозирги кун католик черкови вакилларидан Жан Маритен ва бошқалар) фикрича, бутун олам, шу жумладан, давлат ва ҳуқуқнинг келиб чиқиши ҳам худонинг иродаси билан боғлиқ. Подшо ва дин вакиллари худонинг иродасини ифодаловчилардир. Шунинг учун ҳам фуқаролар уларнинг амрига сўзсиз бўйсунишлари лозим бўлади.
Патриархал назария. Мазкур назариянинг асосчилари бўлиб, Аристотель ва Конфуцийлар ҳисобланади. Лекин у XVII – XVIII асрларда Фильмер, Генри Мен, Михайловский каби олимларнинг асарлари орқали кенг тарқалди. Ушбу назария намоёндаларининг фикрича, давлат оиланинг ривожланиши асосида вужудга келган. Ибтидоий оилага ота бошчилик қилиб, кейинчалик давлат вужудга келади ва ота ҳокимияти меросий бўлади.
Шартнома назарияси. Мазкур назария XVII-XVIII асрлардан бошлаб кенг тарқалган бўлсада, у дастлаб Ҳиндистон ва қадимги Хитой мутафаккирлари томонидан илгари сурилган. Ушбу назария вакилларининг (Ж.Локк, Т.Гоббс, Б.Спиноза, А.Радишчев, Ж.Руссо, Г.Гроций) фикрича, давлат ҳокимияти кишиларнинг ўзаро бирлашиб ихтиёрий шартлашганликларининг ифодасидир. Бунда давлат ва жамият ўртасида ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар тизими вужудга келиб, ўз навбатида уларда шартнома мажбуриятларини бажармаганликлари учун жавобгарлик туғилади.