Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Badiiy asarlar yuzasidan ikki guruhdagi savollar berilishi mumkin: 
1) asar mazmunini tushunib olishga yordam beruvchi; 
2) voqeaning ketma-ketligini esga tushirishga yordam beruvchi. 
Shuningdek, asar o'q ib berilgandan keyingi suhbat bola nutqidagi lug‘at boyligini aniqlash
va faollashtirish, qahramonlarning ovozlarini ifodali bayon etishga ta ‘sir etish kabilarni
amalga oshirishga yordam beradi. Adabiy matn o‘qib berilgandan so‗ng, bolalar asar
mazmunini tushunib olganlarini aniqlash maqsadida matn yuzasidan qisqa suhbat
o‗tkaziladi.Tarbiyachi bolalarga shunday savollar beradi: „Ertak nima haqida ekan? Bu
ertakdagi quyon qanday? (qo'rqoq, yolg'onchi, tarbiya ko‗rmagan.) Quyon sheriklariga
nima deb maqtanibdi va u bilan qanday voqea ro‗y beribdi? Agar siz maqtanchoq
quyonchani uchratib qolsangiz, unga nima degan bo‘lar edingiz?
(Uyalmaysanmi, maqtanchoqlik qilishga. Yolg‗onchi, qo‘qoq sanku. Bundaylarni biz
o‘zimizga sherik, o‘rtoq qilib olmaymiz, u bilan birga o‗ynamaymiz.) Asar matni 
yuzasidan suhbat o‘kazilgach, u ikkinchi marta o‘qib yoki hikoya qilib beriladi va
bolalar tomonid an qayta hikoya qildiriladi. Tarbiyachi bolalarga shunday deydi: „Endi
diqqat bilan tinglanglar. Hozir men bu ertakni yana bir marta o‗qib (hikoya qilib)
beraman. So‗ngra sizlar menga qayta hikoya qilib berasizlar―. O‗rta guruhda tarbiyachi va
bolaning birgalikda (hamkorlikda) qayta hikoya qilishlaridan keng foydalaniladi. Bola
qayta hikoya qilayotganda tarbiyachi jumlalarni uning esiga tushirib turadi, esidan
chiqargan so'zlarni aytib turadi. Bu qayta hikoya qilislining ravonligini ta'minlaydi,
jumlalar uzilib qolishining oldini oladi. Sekin-astalik bilan bolaning qayta hikoya qilishiga
talab orta boradi. Endi tarbiyachi boladan hikoyaning to ‗liq bo'lishini („Sen nima haqida 
hikoya qilib berishni esingdan chiqarding?―), asarni qayta hikoya qilib berayotganda bola
diqqatini asardagi personajlarning so‗zlarini ifodali qilib aytib berishga jalb qilish kerak.
Masalan: „Tulki xo'rozdan derazadan qarashini qanday so ‗raydi?― — „Samimiy,
ayyorona― ; „Maqtanchoq quyon o‘rtoqlariga nima deb maqtandi?― — „Ve-e. Yem
bo‗lib bo‗pman. Boshiga chiqib bir tepdim, til tortmay o'lib qoldi― — (Maqtanib,
gerdayib.) Ushbu guruhda savollar bo‗yicha qayta hikoya qilishdan ham foydalanish
mumkin. Ba‘zi hollarda bolalar asar mazm unini o ‗z so‗zlari bilan bayon etadilar. Bunday
holda bola tomonidan tanlangan so'zlarni muallifning fikrini aniq va to‗g‘ri ifodalashini
nazorat qilib borishi kerak. Bolalarning qayta hikoya qilishlarini baholash muhim uslubiy
(metodik) usullardan hisoblanadi. 0 ‗rta guruhda bolalarning hikoyasini tarbiyachi
baholaydi. Bolalarning qayta hikoya qilishini baholashd a unin g yaxshi tomonlarini va
kamchiliklarini, harakatchanligini aytib, qisqa tahlil qilish lozim. Bu bilan quyidagi
dastur vazifasini bajarish zarur: bolalarda qayta hikoya qilishda matnga to‗g‗ri 
kelmaydigan joylami seza olish qobiliyatini tarbiyalash. Tarbiyachi bolalarni qayta hikoya 
qilishga o ‗rgatish orqali ularning nutq faolügini, mustaqilligini rivojlantirishga ta'sir ctadi. 
Katta guruhlarda adabiy asarlarni qayta hikoya qilishga o‘rgatishda yangi vazifalarni ha!
etish nazarda tutiladi: tarbiyachining yordamchi savollarisiz ertak va hikoyalarning
mazmunini bir-biriga bog‘lab, izchillik bilan, ifoda vositalaridan foydalanib, grammatik
tomondan to‗g ‗ri bayon eta olishga o ‗rgatish. Endi bu guruhda ancha murakkab, hajmi

---

Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni 
kattaroq bo‗lgan asarlarni qayta hikoya qilish taklif etiladi. (Bu guruhlarda qayta hikoya
qilish uchun tavsiya etilgan asarlar ro'yxati „Badiiy terma kitob―da ko'rsatilgan.
Tuzuvchilar: S. G'oziyeva, D. Ochilova, L. Dolimova. T., ,,0 ‗qituvchi― , 1993.) 
Masalan:. ,,Bo‗ri bilan tulki― (o'zbek xalq ertagi), „Chumchuq ― (o'zbek xalq ertagi),
Gulxaniyning „Toshbaqa bilanchayon" masali, „Zumrad va Q im m at― (o ‗zbek xalq
ertagi ) va hokazolar. 
Adabiy asarlarni qayta hikoya qilish m ashg‗ulotida tarbiyachi o‗z oldiga bolalarning
boglanishli nutqini rivojlantirish. matn mazmunini bir-biriga bog'lab, kctma-ketlik bilan,
nutqning ifodali vositalaridan foydalanib, aniq, grammatik jih atd an to ‗g‗ri bayon etishga
o‗rgatish vazifasini q o ‗yadi. Qayta hikoya qilib berishga o‗rgatish m ashg‗u!otini
o‗tkazish uslubiyoti (metodi) ushbu guruh bolalari bog‘lanishli nutqining rivojlanganlik
darajasiga, tarbiyachining o 'z oldiga q o ‗ygan vazifasiga, shuningdek, qayta hikoya qilib
berish uchun tavsiya etilgan adabiy asar matniga bog‗liq bo'iadi.