Nutqida nuqsoni bo’lgan bolalarni oilada tarbiyalash. Mavzu: Duduqlanish – muomala (kommunikatsiya) vositasining buzilishi

Duduqlanishni 4-fazasining xarakterli xususiyatlari:

Duduqlanishni kutish (antisipatsiya); 

Muayyan tovushlarni (so’zlarni) talaffuz qilishdagi qiyinchiliklar surunkali xarakterga ega bo’ladi; 

Logofobiya (nutqdan qo’rquv); 

Savollarga javob berishdan qochishga harakatlar. 
ASORATLARI 
Duduqlanish mavjudligi bolani so’zlashuv vaziyatlaridan qochishga majbur qiladi, natijada uning muloqot 
doirasi va natijada umumiy rivojlanish darajasi qisqaradi. Shubha, ehtiyotkorlik, o’zi va tengdoshlari 
o’rtasidagi farq mavjudligi hissi yuzaga keladi. Bola va ota-onasi (sinfdoshlar, tengdoshlar) o’rtasidagi 
tushunmovchilik tufayli, ajralganlik va kamsitilganlik hissi paydo bo’ladi. Ta’sirchanlik oshadi, qo’rquv 
paydo bo’ladi, bu ruhiyatning tushkunligiga va duduqlanishni yanada kuchayishiga olib kelishi mumkin. 

---

Duduqlanish bola o’zini noqulay his qilishi, uyatchanligi va odamoviligi tufayli maktabda o’zlashtirishning 
yomonlashuviga olib kelishi mumkin. Muammoning rivojlanishi kasb tanlash hamda oila yaratishga 
xalaqit berishi mumkin. 
TASHXISLASH
Uralova Luiza Shuxratovna
Duduqlanib gapirishni tashxis qilinish uchun quyidagi alomatlar mavjud bo’lishi kerak: 

Nutq ritmining buzilishi (so’zlar, iboralar uzilishi, takrorlanishi, ma’lum tovushlarni cho’zish); 

Nutq boshida qiyinchiliklar va tutilishlar; 

Boshqa harakatlar yordamida duduqlanish bilan kurashishga urinishlar (masalan grimasa). 
Yuqoridagi buzilishlarning davomiyligi 3 oydan ortiq bo’lsa, duduqlanish tashxisi qo’yiladi. Bunday 
bemorlarga nafaqat nevrolog, balki logoped maslahati ham kerak. Asab tizimining organik kasalliklarini 
istisno qilish uchun reoensefalografiya, bosh miya EEG,
MRT
-diagnostika o’tkaziladi. 
DUDUQLANISHNI DAVOLASH YO’LLARI 
Duduqlanishni davolashning barcha usullari uslubiy yondashuv va terapevtik ta’sir turlari bilan farqlanadi. 
Umuman olganda, ularni quyidagilarga bo’lish mumkin: 

Logopedik; 

Psixologik; 

Psixoterapevtik; 

Logopsixoterapevtik; 

Ijtimoiy reabilitatsiya; 

Medikamentoz (dorilar bilan); 

Fizioterapevtik; 

Kompleks; 

Noan’anaviy. 
Nevrotik duduqlanishni yo’qotish uchun davolash muvaffaqiyati tashxisning o’z vaqtida qo’yilishiga 
bog’liq. Duduqlanishni davolashning an’anaviy psixoteraptevtik usullari (xulq-atvorli, gipnotik va hokazo) 
samarasi past bo’lganligi sababli, zamonaviy tibbiyot o’ziga bir nechta elementlarini olgan maxsus 
terapevtik yondashuvlarni afzal ko’rmoqda. Tutilib gapirshni davolashning bunday kombinativ 
psixoterapevtik usullari ham individual, ham guruh shaklida qo’llaniladi. Nutq buzilishlarini tuzatish 
duduqlanishni va tez gapirishni tuzatishga qaratilgan logopedik mashg’ulotlar orqali amalga oshiriladi. 
Yosh bolalarda duduqlanishning nevrotik shakli logopedik bolalar bog’chalari va guruhlarida yaxshi 
davolanadi. Bu yerda kollektiv o’yinli psixoterapiya, logopedik ritmga e’tibor qaratiladi. Oilaviy 
psixoterapiyaga ham diqqatni qaratish kerak, bunda bolani ishontirish, qo’llab-quvvatlash, hayolini 
chalg’itish, relaksatsiya muhimdir. Bolalarga barmoqlarning ritmik harakatlari bilan bir taktda gapirish 
yoki kuylash o’rgatiladi. O’z-o’zini boshqarish usulining asosi shundaki, duduqlanish — o’zgartirsa 
bo’ladigan ma’lum xulq ekanligini o’rnatishdir. Uning tarkibi — desensibilizatsiya, autogen mashg’ulotlar. 
Yordamchi dori vositalarining maqsadi — qo’rquv, xavotir va depressiya belgilarini bartaraf qilishdir. 
Sedativ (jumladan, fitoterapevtik) va umumiy mustahkamlovchi vositalarni tayinlash tavsiya etiladi. 
Bosh miyaning organik shikastlanishi bilan bog’liq bo’lgan spazmolitiklar (tolperizon, benaktizin), 
ehtiyotkorlik bilan trankvilizatorlar (minimal dozalarda) qo’llaniladi. Suvsizlanish kursi o’tkazish 

---

samaradorligi isbotlangan. Klonik duduqlanish holatida gopanten kislotasining bir necha kursini (1 oydan 
3 oygacha) belgilash tavsiya etiladi. Bundan tashqari duduqlanishni kompleks davolashga fizioterapiya, 
shuningdek, massajni (umumiy va logopedik) kiritish tavsiya etiladi. 
Bolalar o’rtasida duduqlanish davolanilganda barcha holatlarning 70% dan ko’prog’i yaxshi yakunlanadi. 
Uralova Luiza Shuxratovna
OLDINI OLISH
Duduqlanishni oldini olish usullari ikki guruhga bo’linadi. Ulardan biri bolaning sog’lig’ini saqlash va 
mustahkamlash, ikkinchisi — bolaning nutq taraqqiyotini tashkil etishdir. To’laqonli ovqatlanish, doimo 
parvarish qilish, kun tartibiga va gigiena qoidalariga rioya qilish bolaning aqli va nutqi rivojlanishining, 
sog’lig’ini saqlash va mustahkamlashning muhim tarkibiy qismidir. Asab tizimining normal ishlashi va uni 
ortiqcha yuklamaslikning oldini olish tetiklik va uyquning to’g’ri almashinuvi bilan ta’minlanadi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarda quyidagi anatomik-fiziologik tizimning o`ziga xos xususiyati 
bo`ladi: 
- 
bosh miya po`stloqi to`qimalarining tugallanmagan differensiasiyasi, shu jumladan psixomotor 
qismida, ajratib tashlangan harakatni statik bajarishni qiyinlashtiradi (qo`l, oyoqni bukish, rostlash), bu 
bilan bola tez charchab qoladi. SHu munosabat bilan ta`sirlanish va tormozlanish hamda ularning 
muvozanatini saqlash jarayonlarini bir tekis navbat bilan turishiga imkon beruvchi turli harakatlarni tez-
tez almashtirib turish zarur; 
- 
2–3 yoshdagi bolaning tez o`suvchi yumshoq suyagi har xil bukilishlarga duchor bo`ladi. 
SHuning uchun yelka kamarida qaddan oshgan kuchlanishda va uzoq vaqt statik holatida turish bilan 
bog`liq kuch harakatlarini bajarmaslik kerak; 
- 
2-3 yoshdagi bolalarda ijobiy hissiyotlar asab-psixik doirasini funksional tashkil topishi va 
rivojlanishida katta o`rin egallaydi. Buning kuchida logoritmik mashg`ulotlarning mazmuni va tashkil 
etilishi bolalarda qoniqish uyg`otishi kerak. qo`llash va maqtash bolada hissiyot tonusini ko`taradi, 
motor va psixik tanglikni oldini oladi va ozod qiladi, hatto uning umumiy faolligini oshiradi, 
rag`batlantiradi va muloqotni yengillashtiradi. 
Nutq materialini tanlaganda kichik bolalar dialogidagi maxsus xislatlarni nazarda tutish kerak: 
sherigiga tez-tez luqma tashlash – takrorlash yordamida moslashish; gapirayotganlardan tengdoshlaridan 
qay biriga birinchi majburiy murojaat etish; dialogning nisbiy tashkil etilganligi: dialogga galma-galdan 
kirishish, muayyan insonlarga yo`naltirilish, ya`ni nutqning asosiy funksiyasini – kommunikativlikni 
amalga oshirish. 2–3 yoshdagi bolalar nutqni muloqot, kechinma yoki qo`shma harakatga chaqiriq 
vositasi sifatida qo`llaydilar. harakat bolalarda ko`pincha monologga nisbatan dialogni vujudga keltiradi, 
chunki bola 
yoki gaplashishga intiladi, yoki yordam so`raydi. Affektlarning (qattiq hayajonning) zaruratdan 
bevosita ifodalanishi va boshqalarga shaxsiy 
kechinmalarini xabar berish xohishida murojaat qilishning leksik va grammatik xususiyatlari tug`iladi: 
fe`llarning ko`p sonli buyruq mayli bilan bog`liqligi, o`z fikrini aytish buyruq yoki so`roq xarakterida, 
iltimos ko`rinishidan iborat bo`ladi. 
Odatda, duduqlanish paydo bo`lishi bilan ko`pchilik rivojlanayotgan bolalarda shaxsi, nutqi va 
xulqiga salbiy ta`sir ko`rsatmaydi. SHu bilan birga ilk yoshdagi duduqlanadigan bolalarning bir qismida 
motor funksiyasining, nutqning, dilkashlikning, taqlidchilikning, tengdoshlari bilan o`zaro 
munosabatning, hamda yakka-shaxsiy xususiyatlarining disgarmonik rivojlanishi belgilanadi. 
G.A.Volkovaning tadqiqotlarida ko`rsatilishicha 2–3 yoshdagi duduqlanadigan va duduqlanmaydigan 
bolalarda quyidagi motor ko`nikmalarining rivojlanishi va avtomatlashishida kechikish kuzatiladi (sanab 

---

chiqish ontogenezda shakllanishi bilan muvofiqlikda beriladi): 
narsani ushlab olish va uni qo`lda uzoq tutib turish; 
“Ladushki”, “qakka” o`yinidagi kabi qo`l barmoqlari va panjaning harakati; qoshiqdan foydalanish; 
yurishni egallash; 
qurilish materiali bilan o`yinlarda ketma-ket harakatlar yonida. 
Bu bolalar betayin hulq bilan xarakterlanadilar, u atrofdagilarga affektiv munosabat ko`rsatadi.
Uralova Luiza Shuxratovna
Ko`pchiligida faoliyatda inertlik, tez toliqib qolish begilanadi. Tez-tez ta`sirlanuvchanlik, salbiy va 
tajovuzkorlik ta`sirlari. Ko`p bolalar yiqloqi. Ko`pchiligi uchun hatto yaxshi ko`rgan yaqinlari bilan ham 
muloqot qilishdan bosh tortishgacha tuturiqsizlik xos. 
Logopedik ritmika bo`yicha mashg`ulotlarni quyidagi shartlarni hisobga olgan holda o`tkazish 
kerak. 
Nutq, harakat va musiqali faoliyatning turli ko`rinishlarining o`zaro alqadorligi. 
Ilk bolalalikda ashula aytish, musiqa eshitish, musiqali-ritmik harakatlar hali maxsus vazifalar va 
dastur tarkibi bilan musiqali tarbiyalash bo`limlariga ajratilmaydi. 
Faqat bu faoliyatlar ko`rinishi paydo bo`lishi, musiqali qobiliyatning dastlabki shakllanishi, 
ashulali va motorli ko`rinishlar sodir bo`ladi. SHuning uchun musiqani eshitish xirgoyi qilish bilan, 
xirgoyi qilish harakatlar bilan kuzatiladi. 
Duduqlanuvchi bolalarda xarakatlar rivojlanishi 2 xil kurinishda - xarakatlar tezligi va xarakatlar 
sustligi kuzatiladi. Maktabgachatarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilarining xarakatchanligini 4 
guruxga bulish mumkin: 
- 
ritm, temp, muskullar tonusi va muljalga olishning buzilishi; 
- 
chakkonlik, aniklik, tezlikning yukligi. Temp sust, dikkati tarkok, xis – tuygu kisman yuk, 
berilgan topshiriklarni kiynalib bajarishi kuzatiladi.Muskullar tonusi nimjon, xarakatlari ustida ish olib 
borish kiyinchilik tugdiradi. 
- 
mushaklarning kuchli tortishishi (tormozlanish) kuzatiladi. Tortishishlar asosan buyin va yelka 
kismda kuzatiladi, kul barmoklari musht xolda yoki bushashgan ochik, kullar bukilmaydi, kul va oyok 
xarakati bir biriga nomutanosib. Bolalar jamoa bilan uynashni xoxlamaydi, yuzda tuygular ifodasi 
sezilmaydi (jiddiy). Ular bilan olib boriladigan korrektsion ish uzok muddat talab etadi. 
- 
kuzgaluvchan, tez xarakatli, lekin kuchsiz bolalar, osoyishtalik ular uchun yot, ularda muskullar 
tonusi yukori, uyinlarga kuchli istak xoxish bilan yondashadi, xarakatli uyinlar ular kuzgaluvchanligini 
oshiradi. Uzgalar uyinlariga xam aralashib ketishadigan, ayrim paytlar agressiv xarakatli, uyinda asosiy 
bosh rolda bulishni xoxlaydigan bolalar turidir.