Nyutonnıń I nızamı. Massa. Nyutonnıń II nızamı. Nyutonnıń III nızamı hám impulstıń saqlanıw nızam. Denelerdiń alıstan tásir etiwi hám maydan arqalı tásirlesiw. Galileydiı salıstırmalıq principi Jobа

Nyutonnıń I nızamı. Massa. Nyutonnıń II nızamı. Nyutonnıń III nızamı hám impulstıń saqlanıw nızam. Denelerdiń alıstan tásir etiwi hám maydan arqalı tásirlesiw. Galileydiı salıstırmalıq principi


Jobа:
1. Dinamikanıń tiykarǵı waziypası.
2. Inersial hám noinersial sanaq sistemaları.
3. Nyutonıń I nızamı (inersiya nızamı ).
4. Nyutonnıń II nızamı. Kúsh. Massa. Tıǵızlıq.
5. Impuls hám impulstıń ózgeris nızamı. Kúsh impulsi.
6. Nyutonnıń III nızamı.
7. Súykelisiw kúshleri.
1. Dinamika - denelerdiń háreketin hám háreketti payda etken sebepler (kúsh) ni itibarǵa alıp, birgelikte uyreniwshi mexanikanıń bólimi bolıp tabıladı. Dinamika sózi grekshe «dinamis» sózinen alınǵan bolıp, kúsh degen mánisti ańlatadı.
Dinamikanıń tiykarǵı waziypası háreketlenip atırǵan denege tásir etiwshi kúsh menen sol dene massası arasındaǵı baylanısıwdı ańlatiwshı háreket nızamların anıqlawdan ibarat.
Dinamikanıń tiykarın, ingliz alımı I. Nyutonnıń 1687 jılda anıqlaǵan ush nızamı quraydı. Nyutonnıń nızamları tájiriybelerde tabılǵan júdá kóp faktlarni ulıwmalastırıw nátiyjesinde maydanǵa kelgen. Nyutonnıń I nızamı hár qanday sanaq sistemada da orınlı bo'lavermaydi.
2. Tegis hám tuwrı sızıqlı háreketlenip atırǵan (juldızlarǵa salıstırǵanda ) sanaq sistemasına i n e r s i a l sanaq sisteması dep ataladı. Bunday sanaq sistemaları júdá kóp bolıwı múmkin, sebebi qandayda bir inersial sistemaǵa salıstırǵanda tegis hám tuwrı sızıqlı háreketlenip atırǵan hár qanday sistema inersial sistema boladı. Inersial sistemalarǵa salıstırǵanda tezleniw menen háreketlenip atırǵan sanaq sistemaları n o i n e r s i a l sistemalar dep ataladı.
Barlıq inersial sistemalarda mexanik processler ulıwma birdey ótedi degen qaǵıyda 1636 jılda G. Galiley tárepinen anıqlanǵan bolıp, Galileyning salıstırmalıq Principi dep ataladı. Galiley bul principti jım-jırt teńizde tegis hám tuwrı sızıqlı háreket etip baratırǵan keme bólmesinde bolatuǵın mexanik processler mısalında túsintirgen.
XX ásir baslarına kelip, tek mexanik processlergine emes, bálki ıssılıq, elektr, optikalıq hám tábiyaat hádiyseleri de barlıq inersial sanaq sistemalarında ulıwma birdey ótiwi anıqlandi. Sol tiykarda A. Eynshteyn 1905 jılda ulıwma salıstırmalıq Principin anıqladi, bul principti keyinirek Eynshteyn salıstırmalıq Principi dep ataladı :
Barlıq inersial sanaq sistemalarında barlıq fizikalıq processler ulıwma birdey ótedi.
N'yuton nızamları hám dinamikanıń basqa nızamları tek inersial sanaq sistemalarında orınlı bolıp tabıladı. Ámelde Jer menen baylanısqan koordinatalar sistemasın jetkilikli dárejede anıqlıq menen inersial sistema dep qabıl etiledi.