Nyutonnıń I nızamı. Massa. Nyutonnıń II nızamı. Nyutonnıń III nızamı hám impulstıń saqlanıw nızam. Denelerdiń alıstan tásir etiwi hám maydan arqalı tásirlesiw. Galileydiı salıstırmalıq principi Jobа

2-2-súwret. Shańǵı kúsh tásirinde tezleniw aladı

Tezleniw menen kúsh ortasında qanday baylanıslılıq bar? Kúndelik tájiriybe sonı kórsetsdiki, súykelisiw itibarǵa alınbaydiga etarli kishi bolǵanda, avtomobil háreketleniw ushın zárúr bolǵan kúsh kórip shıǵayıq. Málim bir waqıt ishinde, lekin turaqlı kúsh menen gorizontal jóneliste avtomobil háreketlense, tezleniwge iye boladı Eki ret kúsh menen tásir bolsa, dene tezligi 3 km / saat jetedi. Tezleniw eki ese úlken boladı. Eger kúsh úsh ret úlken bolsa, tezleniw úsh ret kata boladı. Sonday etip, tezleniw teń tásir etiwshi kúshlerge proporsional bolıp tabıladı, usınıń menen birge tezleniw dene massasına baylanıslı boladı. Sol kúsh menen bos aravacha ittariladi hám júklengen telejka sol kúsh menen aste háreketlenedi. Deneniń massa úlken bolsa teń sol kúsh tásirinde tezleniw kishi boladı. Nyuton aytqanı sıyaqlı deneniń tezleniwi dene massasına teris proporsional. Dene tezleniwi teń tásir etiwshi kúshke tuwrı proporsional dene massasına teris proporsional. Nyutonnıń ekinshi nızamı kúsh háreket xarakteristikası menen baylanıslı. Bul fizikada eń tiykarǵı munasábetlerden biri esaplanadı. Nyutonnıń ekinshi nızamınan biz jismni tezleniwge jetiwinde bir háreket retinde kúshnı jáne de anıq tariyplew múmkin1.
Massa deneniń inertliginigina emes, bálki gravitasion (tartısıw ) hám «energiya tutuvchanligini» da xarakterleydi. Gravitasion sózi latınsha sóz bolıp, salmaqlıq bolıp esaplanadı. Deneniń massası kishi tezliklerde mudami ózgermeytuǵın bolıp tabıladı. Massa skalyar shama. Úlken tezliklerde deneniń massası A. Eynshteyn jańalıq ashqan tómendegi formula boyınsha ózgeredi:
. (2.2)
- deneniń tınısh turǵan daǵı massası ; - jaqtılıqtıń vakuum daǵı tezligi.
Tájiriybeler tiykarında deneniń «inert» hám «gravitasion» massaları shama tárepinen teń ekenligine isenim payda etińan. Sol sebepli olardı ajıratıwdıń mánisi joq. Túrli denelerdiń massaların salıstırıwlaw ushın elementtıń tıǵızlıǵı dep atalıwshı fizikalıq shamadan paydalanıladı.
Elementtıń tıǵızlıǵı dep, kólem birligine uyqas kelgen massasına muǵdar tárepten teń bolǵan fizikalıq shamaǵa aytıladı :.
(2. 3)
- tıǵızlıq ; v - kólem. Ólshem birligi SI: kg/m3.
(2. 1) ańlatpada massanı ózgermeytuǵın dep qaraladı, biraq tábiyaat hám texnikada denelerdiń háreketleniw processinde massaların ózgeriwi kóplegen ushırasıp turadı. Mısalı, raketa, samolyot, avtomobillerdiń massaları janar maydıń janıwı esabına úzliksiz azayıp baradı. Tog'dan dumalab túsip atırǵan qar uyumining massası asıp baradı hám t.b. Odan tısqarı úlken tezliklerde massa tez asadı. Bunday jaǵdaylarda (2. 4) ańlatpa jaramsız bolıp qaladı. Sol sebepli N'yutonning II nızamın ańlatpalarınan biri bolǵan háreket muǵdarınıń (impul's) ózgeris nızamınan paydalanıladı. N'yutonning II nızamın tómendegishe jazıwımız múmkin:.
(2. 5)
Massa ózgermeytuǵın bolǵanı ushın :.
(2. 6 )
Payda bolǵan teńleme (2. 5) teńlemege ekvivalent bolıwına qaramastan, odaǵı jańa fizikalıq muǵdar menen keń mániske iye esaplanadı.
Dene massasınıń, onıń tezligine kóbeymesi menen ańlatılatuǵın vektorǵa deneniń impul'si dep ataladı :.
(2. 7)
Ólshem birligi SI: (kg m) /s.
Kúsh impul'si dep, denege tásir qılıp atırǵan kúshdıń tásir waqtına kóbeymesine teń vektor shamaka aytıladı, (2. 6 ) den:,
(2. 8)
(2. 7) ni itibarǵa alıp (2. 8) ni tómendegishe jazıw múmkin:.
(2. 9 )
Bul teńlik ózgermeytuǵın kúsh holi ushın impul'sning ózgeris nızamın ańlatadı. Ózgermeytuǵın kúsh tásirinde dene impul'sining ózgeriwi sol kúsh impul'siga teń bolıp tabıladı. Impul'sning ózgeriwi tek ǵana tezliktiń ózgeriwi esabına emes, massanıń ózgeriwi esabına da júz beriwi múmkin. Sol sebepli massa ózgeriwshen bolǵan hal ushın da
yamasa (2.10) ańlatpalar orınlı bolıp esaplanadı.
(2. 10 ) ga tiykarlanıp N'yutonning II nızamın, ulıwmalaw etip tómendegishe tariyplewimiz múmkin: dene impul'sidan waqıt boyınsha alınǵan birinshi tártipli tuwındı denege tásir jetip atırǵan kúshke teń. Bul ańlatpa deneniń háreket teńlemesi de dep ataladı. Eger massa ózgeriwshen hal ushın jazatuǵın bolsaq, (2. 10 ) ańlatpa kórinisi tómendegishe boladı :.
(2. 11)
ekenligin esapqa alsaq, tómendegi ańlatpa payda boladı :.
(2. 12)
(2. 12) den usıdan ayqın boladı, ózgeriwshen massalı deneniń háreketi, ózgermeytuǵın deneniń háreketine salıstırǵanda quramalılaw eken.
Ózgeriwshen kúsh ushın kúsh impul'si túsinigin qálegen waqıt aralıǵı ushın ulıwmalastırıw kerek boladı. Onıń ushın t waqıt aralıǵın n ta sonday kishi aralıqlarǵa bolıw kerek, hár bir bunday waqıt aralıǵinda tásir etiwshi kúshnı ózgermeytuǵın hám uyqas túrde ga teń dep esaplaw múmkin bolsın. Ol halda (2. 9 ) ga tiykarlanıp bul waqıt aralıqlarınıń hár biri ushın tómendegishe jazıw múmkin:
(2.13)

. . . . . . . . . .
.
Bul teńlemelerdi qosıp, tómendegin payda etemiz:.
(2. 14)
Sonday eken, denege tásir qılıp atırǵan ózgeriwshen kúshdıń tolıq impul'si, dene impul'sining ózgeriwine teń bolıp tabıladı.