Nyutonnıń I nızamı. Massa. Nyutonnıń II nızamı. Nyutonnıń III nızamı hám impulstıń saqlanıw nızam. Denelerdiń alıstan tásir etiwi hám maydan arqalı tásirlesiw. Galileydiı salıstırmalıq principi Jobа

Nyutonnıń birinshi háreket nızamı
Sol payıtqa deyin biz háreketti tezlik hám tezleniw tiykarında úyrengen edik. Endi tómendegi sorawlar menen shuǵıllanamız. Ne ushın deneler naǵız ózinday háreketlanadilar, basqasha emes. Dene tezleniw alıwı hám tormozlanishining sebebi ne. Ne ushın dene sheńber boylap háreketlenedi. Hár bir halda denege kúsh tásir etedi deyiw múmkin. Biz bul bapta kúsh hám háreket arasındaǵı baylanısıwdı úyrenemiz. Biz qaraytuǵın tezlik jaqtılıq tezliginen talay kishi bolıwı kerek, degen birden-bir sheklewdi kiritemiz. Bizge relyativistik effektlerdi esapqa almaslik imkaniyatın beredi. Dinamikadan tereń kirisiwden aldın kúsh túsinigin sapa tárepinen talqılaw etemiz. Kúshnı ıyteriwiw hám tartısıw kórinisinde anıqlaw múmkin. Telejkani ónimleri menen ózindeń itarganda, bir neshe kúsh tasir etedi. Balalar oyınshıq aravachasini tartıwda kúsh menen tásir etedi. Dvigatel liftti kótergende yamasa shókkish menen mixni urǵanda yamasa terektiń japıraqlarına samal eskenda - bul hádiyseler kúsh tásir etedi. Biz aytamizki, salmaqlıq kúshi tásir etkenligi ushın dene tómenge túsedi. Mudamı da dene háreketlanmaydi. Mısalı, bir salmaqli stol hám xolodilnikni itarganda, dene jıljımaydı. Kúsh tásirinde dene tınısh yamasa háreketlanganda onıńt forması ózgeredi. Sharni qısıw nátiyjesinde ayqın kóriw múmkin.
Galiley ideyasın túsiniw ushın, gorizontal tegislik boylap háreketin gúzetip, turaqlı tezlikte bir stol maydanı boylap bir jismni jıljıtıw ushın kúsh málim bir muǵdarda talap etiledi. Stol boylap júdá tegis yuzada salmaqli jismni birdey tezlikte jıljıtıw ushın kem kúsh talap etedi. Dene hám stol maydanı ortasında neft yamasa basqa yog'ning bir qatlamı jaylastırılǵan bolsa, hár bir izbe-iz jılısıwda kem kúsh talap etiledi,. Keyingi jılısıwda, súykelisiw denege qarsılıq etpeydi. Dene stol boylap jıljıǵanda hesh qanday sırtqı tásirsiz turaqlı tezlikte háreketlenedi (2-1-súwret). Bir qattı gorizontal yuzada bir polat top hesh qanday kúsh tásirisiz jaǵdaynı ózgertiredi.. Sonday etip. hawa juqa qatlam súykelisiwdi derlik azaytadı1.
Bunday oyda sawlelendiriwde Galiley kósem edi. Bunday idealistik dúnya bar (áyne waqıtta - dúnyada súykelisiw joq ). Real dúnyada jáne de anıq hám bay túsinikke alıp keliwi múmkin.. Bul ideallastırıw hesh qanday kúsh háreketlenip atırǵan denege qollanılatuǵın bolsa, ol tuwrı sızıq turaqlı tezlik menen háreketi dawam etedi, dep juwmaqqa alıp keldi. Eger denege bir kúsh qollanılatuǵın bolsa, dene tek páseytiwedi. Galileo sonday etip, ápiwayı zarbani kaytarish ushın bir kúsh retinde súykelisiw aytiladi.. Turaqlı tezlikte bir stol boylap bir jismni jıljıtıw ushın súykelisiw kúshin teń salmaqlılıqlawda kúsh talap etedi. Dene turaqlı tezlikte háreketlense ıyteriw kúshi súykelisiw kúshine teń boladı ; lekin bul eki kúshler keri jóneliske iye. Sonıń menen birge denege (eki kúshler vektor jıyındısı ) sırtqı kúsh qollanılatuǵın bolsa, bul turaqlı tezlik menen dene háreketlense Galileyning kózqarası menen sáykes keledi. Bul tiykar ústine, Isaak Nyuton hárekettiń ullı teoriyası qurılǵan. i Nyutonnıń háreket analiz óziniń ataqlı " hárekettiń úsh nızamları. ulıwmalasqan" Onıń ullı jumısları 1687 jılda baspa etilgen, Nyuton demde Galileyga tán beredi.. Tiykarınan Nyutonnıń birinshi nızamı Galiley juwmaqlarına jaqınlıǵı aytnadi1.
2-1-rasm.