O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Soraglar we ýumuş
1. Kärhananyň balansy näme we ony düzmegiň maksady nämeden ybarat?
2. Kärhananyň aktiwleriniň ykdysady manysy näme we olar nämäni öz içine alýarlar?
3. Kärhananyň passiwleriniň ykdysady manysy näme?
4. Hususy maýasy näme?
5. Uzak möhletli we gysga möhletli bergi nämeden ybarat?
6. Kärhana tarapyndan karzlaşdyrmagyň haýsy görnüşleri peýdalanylyp bilner?
7. Pul akymlaryna kesgitleme beriň: gündelik, maýa goýum, maliýe akymlary. Olaryň ähmiýeti 
nähili (oňyn ýa-da ýaramaz) bolup biler? 

---

216
 15.2.
Kärhananyň maliýe
meýilnamasy (býujeti)
Býujet – bu önümçilik, satyn almalar, ýerlemek we kärhananyň öňünde goýlan 
maksatlara ýetmek üçin zerur bolan meýilnamalaryň gymmat, mukdar taýdan kesgitlenen 
aňlatmasydyr.
Kompaniýanyň býujetler ulgamy geljekde (düzgün bolşy ýaly, bir ýylda) kärhananyň 
göz öňünde tutulýan işiniň öňünden kesgitlenilen maksatlara ýetmäge gönükdirilen maliýe 
modelinden ybaratdyr. 
«Master­býujet» – bu öňki bölümde seredilen, ýöne hakyky maglumatlaryň esasynda 
düzülen däl­de, eýsem menejerleriň kompaniýanyň geljegine garaýyşlaryny beýän edýän 
üç maliýe resminamasy (balans, peýda we ýitgiler, pul akymlary) bolup durýar.
Býujetlemek düzgüni kompaniýany dolandyrmagyň resmi maksat goýmaga esas­
lanýan ulgamyna goşulýar, maksat goýma işiň meýilnamalarynyň toplumyna, amal döwrüne 
bölünýär. Şu ýagdaýda býujet iki hili rol oýnaýar: birinjiden, kompaniýanyň hereket et­
meginiň aýry­aýry maliýe wezipelerine we funksiýalaryna fragmentler görnüşde bölünen 
maksatlaryny belleýär, ikinjiden bolsa, işiň hakyky görkezijileriniň býujet görkezijilerinden 
gyşarmalary diýilýänlere seljerme geçirmegiň esasynda menejerleriň gözegçilik guraly bolup 
durýar.
Býujetlemek ulgamyny ýola goýmak we onuň işini üpjün etmek maksady bilen, kom­
paniýa aýry­aýry jogapkärçilik merkezlerinden durýan maliýe gurluşy diýlip atlandyrylýan 
gurluş görnüşinde görkezilip bilner.
Maliýe gurluşy – tutuş kompaniýany beýan edýän, iýerarhiýa tertibinde gurlan aýry­
aýry menejerleriň maliýe jogapkärçiligini, şeýle hem jogapkärçilik merkezleriniň býujet­
leriniň tabynlyk we iýerarhiýa ulgamyny häsiýetlendirýän jogapkärçilik merkezleri ul­
gamydyr.
Jogapkärçilik merkezi (JM) – kärhananyň onuň üçin işe içki baha beriş ulgamy işlenip 
taýýarlanan, onuň işi bellibir menejeriň jogap berýän segmenti bolup durýar.
Kärhananyň jogapkärçilik merkezleriniň ählisi, olaryň ýolbaşçylarynyň hukuk dere­
jesine we ygtyýarlyk derejesine baglylykda, şu görnüşde toparlanma bölünip bilner.
B kärhanasy peýda merkezi bolup durýar, maýa goýumlaryň möçberi holding de­
rejesinde düzgünleşdirilýär, bu kärhananyň menejeriniň jogapkärçiligi bolsa, önümçilik 
kuwwatlyklarynyň kesgitlenen möçberine düşýän peýdany aňrybaş derejä ýetirmekden 
ybaratdyr. Kärhana öz gezeginde, girdeji merkezinden, üýtgäp durýan harajatlar merkezin­
den we hemişelik harajatlar merkezinden durýar. 
Kärhananyň maliýe gurluşyny şekillendirmek bilen, kompaniýanyň nobatdaky amal 
döwri üçin býujetlerini emele getirmek boýunça iterasiýalaryň (gaýtalanýan) we ädimleriň 
yzygiderliligini şu görnüşde emele getirip bolar:
0 tapgyr. Tutuş kompaniýanyň öňünde maksatlary goýmak, ýagny paýdarlar tarapyn­
dan baş direktoryň öňünde maksatlaryň goýulmagy.
1­nji tapgyr. Geljek ýyl üçin agregirlenen umumy maksatlary goýmak, wezipeler we 
işiň ugurlary boýunça olary böleklere bölmek. Maglumatlaryň hereketi ýokardan aşak, baş 
direktordan birliklere tarap bolup geçýär.

---

217
2­nji tapgyr. Maglumatlaryň garşylyklaýyn (aşakdan ýokary) hereketi. Maksatlara 
nähili ýetmelidigi, maksatlara ýetmekdäki çäklendirmeler barada teklipler, maksatlara ýet­
mek üçin zerur bolan serişdeler babatynda talaplar. Aşakdan ýokary hereket edýän wagtyn­
da maglumatlaryň jemlenmegi bolup geçýär, olar has umumy görkeziji lere jemlenýär.
3­nji tapgyr. Funksional býujetler biri­biri bilen utgaşýar (bähbitleriň balansy) we olar 
kompaniýalaryň derejesinde zerur bolan formatlarda gutarnykly jemlenýär.
4­nji tapgyr. Emele getirilen býujetleri olaryň ilkibaşda bellenen maksatlara laýyk 
gelmegi babatynda barlamak. Şular ýaly laýyklyk bar bolanda – tassyklamak. 
5­nji tapgyr. Laýyk gelmedik halatynda düzediş girizmek, maksatlara düzediş girizil­
megi hem mümkindir. Ýöne köplenç bu býujetlere düzedişlerdir (maglumat ýene­de ýokar­
dan aşak gaýdýar), maksatlara ýetmek boýunça garşylyklaýyn teklipler (aşakdan ýokary) 
we ş.m. Bu ylalyşyk tapgyrydyr, onuň hemişe iterasion häsiýeti bolýar we uzaklygy boýun­
ça dürli döwürlerde bolup geçip biler. Şu ýerde býujeti taýýarlamak üçin esasy wagt we 
serişdeler ýitirilýär we şu ýerde hem kompaniýalar esasy kynçylyklara gabat gelýärler. 
Bu kynçylyklar aşakdakylar ýaly telekeçilik häsiýetnamalary bilen öňünden kesgit­
lenýär we çuňlugy hem­de kynlyk derejesi boýunça düýbünden tapawutlanýan häsiýetde 
bolup bilerler:
1. Daşky we içki gurşawyň ýagdaýyny öňünden bilmek – býujeti düzmäge gatnaşýan 
dürli menejerler tarapyndan kompaniýanyň geljegi barada pikirleriň we garaýyşlaryň ilki­
başdan golaýlygy. 
2. Kompaniýanyň «keseligine» çylşyrymlylygy – işleri umumy býujetde utgaşdyryl­
maly we laýyk getirilmeli bolan jogapkärçilik merkezleriniň hem­de menejerleriň sany. 
Maliýe gurluşynda jogapkärçilik merkezleri näçe köp bölünen bolsa, olaryň býujetlerini 
özara ylalaşmak işi şonça hem uzaga çekýär.
3. Iýerarhiýa derejeleriniň sany – amal görkezijileriniň ýokary ýolbaşçylardan nä­
derejede «uzaklygyny» we ilkinji býujetlere ilkibaşdan ynamsyzlygy, şeýle hem «pes de­
rejedäki» menejerleriň býujete nämedir bir zady «goşmak» («bilip bolmaz» diýen ýaly) 
islegini öňünden kesgitleýär.
4. Býujetlemegiň resmileşdirilen we ýola goýlan düzgünleriniň bolmagy, olar ýokarda 
bellenilen meseleleri «tiz we standartlaşdyrylan» görnüşde çözmäge ýardam edýär.
Kompaniýanyň jebislendirilen gutarnykly býujeti kompaniýanyň aýry­aýry, ýerine ýe­
tirilmegi anyk menejerleriň üstüne ýüklenen wezipeleriniň durmuşa geçirilişini görkezýän 
funksional býujetleriň toplumyndan emele gelýär. Aragatnaşyk hyzmatlaryny edýän kom­
paniýa üçin funksional býujetleriň mysaly hökmünde täze ATS gurmak üçin çykdajy býu­
jetini, sebitde täze hyzmatlary durmuşa geçirmek býujetini, zähmet haky üçin harajatlar 
býujetini görkezip bolar. Bir jogapkärçilik merkezinde birbada birnäçe funksional býujetler 
emele getirilip bilner.
Jemi býujet funksional býujetleriň ählisiniň jebislendirilmeginden we agregirlenme­
ginden başga zat däldir. Meýilnamalaşdyrmagyň nobatdaky her bir ädiminde býujetleri 
emele getirmegiň logikasy we yzygiderliligi emele getiriliş tertibi boýunça ondan öňki 
býujetleri «goldamak we üpjün etmek» üçin zerur bolan býujetlemekden durýar. 

---

218
Islendik meýilnamalaşdyrma «gowşak ýerden» başlanýar, kompaniýalaryň köpüsi 
üçin şunuň ýaly ýer tükeniksiz ösmäge mümkinçilik bermeýän önüme bolan ahyrky isleg 
bolup durýar.
Şeýlelikde, birinji nobatda ýerleme birliklerinde satuwlaryň býujeti emele getirilýär, 
ol önümiň ýerlenmeli möçberlerini we bahalaryny öz içine alýar.
Mundan başga­da şu tapgyrda ýerleme birlikleriniň goşmaça býujetleri, hususan­da, 
şu aşakdakylar peýda bolýar:
– taýýar önümiň ätiýaçlyklar býujeti – islegi ygtybarly kanagatlandyrmak üçin näçe 
möçberde harydy ammarda saklamaly;
– debitor bergiler býujeti – iberilen önüm üçin tölegi bize näderejede tiz geçirerler;
– täjirçilik çykdajylary býujeti – aýry­aýry döwürlerde ýerlemäni goldamak üçin ha­
rajatlaryň görnüşleri we möçberleri (mahabat, söwda agentleriniň hyzmat haky, ulag hyz­
matlary), olar satuwlaryň möç berine laýyk gelmelidir.
Soňra «girdejili» býujetiň yzysüre ähli «çykdajyly» býujetler peýda bolýar, olar sat­
mak göz öňünde tutulýan önümi öndürmek üçin amala aşyrylmaly bolan işi görkezýärler:
– önümçilik býujeti – satuwlar býujetiniň we taýýar önümleriň ätiýaçlyklary býujeti­
niň, aýry­aýry döwürler boýunça natural görkezijilerdäki önüm çykarmak meýilnamasynyň 
esasynda düzülýär. Önümi çykarmagyň zerur bolan möçberi = satuwlaryň möçberi + taýýar 
önümiň ahyrky ätiýaçlygy – taýýar önümiň başky ätiýaçlygy.
Tamamlanmadyk önümçiligiň ätiýaçlyklary býujeti – önümçilik döwrüne pul näçe 
wagtlap goýulmaly bolar, islendik pursatda sehlerde näçe möçberde ýarym taýýar önümler 
bolmaly. Olar önümçiligiň tehnologik aýratynlyklaryndan ugur alnyp kesgitlenilýär.
– Materiallar üçin göni harajatlar býujeti – önümçilik býujetiniň esasynda düzülýär, 
önümçilik üçin näçe möçberde çig malyň we materiallaryň talap edilýändigini hem­de näçe 
möçberde çig malyň we materiallaryň satyn alynmalydygyny görkezýär. 
– Çig malyň we materiallaryň satyn alynmaly möçberi olaryň peýdalanylmagyna 
garaşylýan möçbere, şeýle hem ätiýaçlyklaryň göz öňünde tutulýan derejesine baglydyr. 
Satyn almalaryň möçberi = önümçilikde peýdalanylmaly möçberi + çig malyň ahyrky 
ätiýaçlyklary – çig malyň başky ätiýaçlyklary. Edil beýleki harajatlar býujetleri ýaly, mate­
riallar üçin kreditor berginiň üzülmeli möhletlerini, tertibini hasaba almak bilen düzülýär.
– Zähmet hakyny tölemek üçin göni harajatlar býujeti önümçilik býujetinden, zähmet 
öndürijiligi baradaky we esasy önümçilik işgärleriniň zähmet hakynyň möçberleri (stawka­
lary) baradaky maglumatlardan ugur almak bilen emele getirilýär.
– Umumy önümçilik goşmaça çykdajylar býujeti önüm öndürmek bilen bagly ähli 
harajatlaryň möçberini görkezýär, materiallar we zähmet haky üçin göni harajatlar muňa 
girmeýär. Umumy önümçilik seh çykdajylary býujeti adatça şulary öz içine alýar: önümçi­
lik enjamlarynyň ulanyş tutumyny we kärende tölegini, ätiýaçlandyryşy, işgärlere goşmaça 
tölegleri, önümçilik däl wagtyň tölegini we ş.m. öz içine alýar.
– Dolandyryş çykdajylary býujeti, ýagny kompaniýanyň önümçilik we täjirçilik işi 
bilen bagly bolmadyk ähli çykdajylar, hususan­da: işgärler bölümini, hukuk bölümini, IT 
bölümini saklamak üçin harajatlar, önümçilik däl maksatly desgalary yşyklandyrmak we 
ýylatmak üçin harajatlar, iş saparlary, aragatnaşyk hyzmatlary, önümiň özüne düşýän gym­
matyna eltilýän salgytlar we karz üçin göterimler we ş.m. 

---

219
Funksional amal menejerleriniň işini meýilnamalaşdyrmagyň netijesinde peýdalar we 
ýitgiler býujetiniň beýleki bölekleri, şeýle hem kassa bölünmeleriniň we ätiýaçlyklaryň 
hereketini hasaba almak bilen, pul serişdeleriniň hereketiniň býujeti we balans üçin maglu­
matlar «düzülýär».
Soňra maýa goýumlar – dolanyşykdan daşary aktiwlere go ýum laryň býujeti emele ge­
tirilýär. Kompaniýanyň galan ähli býujetlerinden tapawutlylykda şu býujetiň ýerine ýetiril­
megi meýilnamalaşdyrylýan döwürde kompaniýanyň işiniň maliýe netijelerine göni täsir 
etmeýär. Bu ýerine ýetirilmegi býujet döwrüne düşýän strategik meýilnamalaryň bölegidir.
Nobatdaky tapgyrda pul serişdeleriniň býujetiniň ilkinji görnüşi «jemlenýär». Esasy 
işden gelip gowuşmalar debitor bergidäki üýtgemeleri hasaba almak bilen, çykdajylar – 
kreditor bergilerdäki üýtgemeleri hasaba almak bilen hasaplanylýar. Ätiýaçlyklaryň gym­
matynyň üýtgemeginiň täsiri hem şunuň ýaly hasaba alynýar. Maýa goýum işinden gelýän 
pul serişdeleri aýratynlykda hasaba alynýar. 
Pul serişdeleriniň akymyny býujetlemegiň jemleri aşakdakylar baradaky netijeler bol­
malydyr:
– pul serişdeleriniň netijeleri baradaky, diýmek, kompaniýanyň karzdarlar ýa­da paý­
darlar tarapyndan goşmaça maliýeleşdirilmegine bolan zerurlyk baradaky – serişdeleri 
näçe möçberde we haçan çekmelidigi baradaky netije;
– pul serişdeleriniň artyklygy barada, maýany gaýtarmak müm kinçiligi barada neti­
jeler.
Mundan öňki tapgyrda gelnen netijeleriň esasynda goşmaça maliýe býujetleri meýil­
namalaşdyrylýar: bank bilen hasaplaşyklar býujeti; hususy maýasynyň üýtgemeginiň býu­
jeti. Maýany çekmegiň mümkin däl wagtynda meýilnamalaşdyrmak, bir ädim ýa­da birnä­
çe ädim «yza çekilýär» we pul serişdeleriniň hereketi býujetiniň ýetmezçiliksiz ýagdaýy 
gazanylýança gaýtalanýar.
Mundan başga­da, şu tapgyrda peýdalar we ýitgiler býujetine – karzlar we salgytlar 
boýunça üýtgän göterimleriniň möçberinde düzediş girizilýär.
Iň soňky tapgyrda balans çaklama «jemlenýär». Ol meýilnamalaşdyrylýan döwrüň 
ahyrynda kärhananyň nähili maliýeleşdiriş çeşmeleriniň boljakdygyny we olaryň nähili 
peýdalanyljakdygyny görkezýär.
Balansyň aktiwini çaklamak üçin dolanyşyk aktiwleriniň ululygy we debitor berginiň 
ululygy peýdalanylýar, olar degişli býujetler taýýarlanylanda hasaplanýar. Maýa goýum 
býujetleri we ulanyş tutumy esasy serişdeleriň gymmatyny çaklamak üçin esas bolup 
durýar. Hasaplardaky pul serişdeleriniň galyndysy pul serişdeleriniň hereketi býujetinden 
«alynýar».
Passiwlerde hususy maýasynyň ululygy paýdarlaryň goýum laryny we peýdany ha­
saba almak bilen meýilnamalaşdyrylýar. Karz lar boýunça bergiler hem pul akymlaryny 
meýilnamalaşdyrmagyň çäklerinde emele getirilýär. Kreditor bergiler degişli býujetlerden 
alynýar.
Bu hereketleriň ählisiniň netijesinde kompaniýanyň işiniň maliýe görkezijilerinde 
beýan edilýän meýilnamasy emele gelýär, ol göwrümi boýunça geçen döwürleriň hasabat­
lylygy bilen deňeşdirerlik bolup durýar.

---

220
Býujetlemegiň ýokarda beýan edilen düzgünini ýa­da şoňa meňzeş düzgüni üpjün 
etmegiň maksada laýyklygy şu esasy garaýyşlar bilen düşündirilýär.
Býujeti emele getirmek işiniň özi özboluşly mejbury meýilnamalaşdyrmany üpjün 
edýändigi, ähli funksional menejerleri öňlerinde näme durandygy, daşky gurşawyň olara 
nähili mümkinçilikler berýändigi we bu mümkinçilikden peýdalanmak üçin näme etmeli­
digi barada pikir etmäge, oýlanmaga mejbur edýändigi bilen peýdalydyr.
Býujetler telekeçiligi ýöretmegiň ähli strategiýasyny we taktikasyny emele getirmäge 
hem­de olary sanlaryň ýeke­täk we ölçäp bolýan diline geçirmäge mümkinçilik berýär.
Býujetlemek düzgüni kärhananyň, aýratyn hem iri kärhananyň dürli jogapkärçilik 
merkezleriniň, birlikleriniň işini we iş ugurlaryny tiz hem­de öňünden laýyk getirmäge, 
utgaşdyrmaga mümkinçilik berýär. Edil şonuň ýaly meýilnamalaryň ýerine ýetirilýän ta­
pgyrynda işe girizilýän üýtgetmeleri utgaşdyrmak düzgüni taýýar we özara bag lanyşykly 
býujetleriň bardygy bilen ýeňilleşýär.
Býujetler jogapkärçiligi dolandyryşyň has pes derejelerine geçirmäge, bu jogapkär­
çiligi ylalaşmaga we haýsydyr bir býujet görkezijileri üçin gönüden göni jogap berýän 
menejerlere ygtyýarlyklary bermäge mümkinçilik berýär. 
Şeýle hem býujetler höweslendirme guraly hökmünde hem çykyş edip bilerler, sebäbi 
öz­özünden aýry­aýry wezipeler boýunça bölünen maksatlaýyn ösüş görkezijilerini emele 
getirýärler.
Eger şu ýylda kompaniýa berilýän baha geçen ýyl bilen deňeşdirilende (maliýe seljer­
mesi) «telekeçilik nähili işläpdir?» diýen soraga jogap berýän bolsa we daşky peýdalany­
jylar üçin gyzykly bolsa, onda şu ýylyň hakyky görkezijilerini býujet görkezijileri bilen 
deňeşdirmek «özleriniň nähili işlemelidikleri bilen deňeşdirilende funksional menejerler 
nähili işläpdirler?» diýen soraga jogap bermäge mümkinçilik berýär, bu bolsa guramanyň 
içki dolandyryşy üçin has peýdalydyr. 
Şeýle hem býujet näderejede jikme­jik düzülen bolsa (maddalar boýunça däl­de, 
wagt aralyklary boýunça) kompaniýa hakyky işdäki býujetden gyşarmalary şonça tiz ýüze 
çykaryp biler, zerur bolan dolandyryş çözgütleri tiz kabul edip biler. Bu hem öz gezeginde, 
telekeçiligi dolandyrmagyň dessinligini we netijeliligini ýokarlandyrar.