O’. Hoshimov asarlari misolida

2.3.Otlarda son va egalik shakllari
Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga (bazan predmetga) taalluqli ekanligini korsatuvchi umumiy manolar va bu manolarni ifoda etuvchi shakllar tizimiga egalik kategoriyasi deyiladi.
Predmet yoki predmetlik tushunchasining uch shaxsdan biriga, yani sozlovchi (I shaxs), tinglovchi (II shaxs), ozga (III shaxs) shaxsga taalluqliligini ifodalaydigan affikslar egalik affikslari deyiladi. Egalik affikslari shaxs manosi bilan birga uning sonini (birlik yoki koplik manosini) ham ifodalaydi.
Predmetning bir shaxsga yoki kop shaxsga taalluqliligi egalik affiksi olgan ot boglanib kelgan sozning grammatik son shakliga qarab aniqlanadi: uning kitobi birlik, ularning kitobi koplikdir.
Egalik affikslari odatda, ko‘plik affiksidan keyin qo‘shiladi: kitobQ -larQ -im kabi.
Egalik affiksi qo‘shilgan ot, odatda, qaratqich kelishigidagi (belgili va belgisiz shakldagi) boshqa ot, olmosh va otlashgan so‘z bilan bog‘lanadi: daraxtning bargi, ipak qurti, mening vazifam, yaxshining so‘zi kabi. Bu boglanish egalik affiksini olgan ot anglatgan predmetning qaratqich kelishigida kelgan sozga qaramli ekanligini korsatadi.
Egalik affiksini olgan ot bazan chiqish kelishigidagi ot bilan ham boglanishi mumkin. Masalan: talabalardan bir guruhi kabi. Bunday boglanishda egalik affiksini olgan ot yuqoridagi kabi qarashlilik manosini emas, balki aloqadorlik, mansublik manosini ifodalaydi. Demak, bu holda faqat grammatik egalik (aloqadorlik, mansublik) manosi mavjud.
Egalik affiksi I va II shaxsda predmetning qaysi shaxsga tegishli ekanligini aniq korsatadi. Chunki bu shaxslar har vaqt kishilik olmoshlari bilan ifodalanadi. Masalan: mening burchim, sening burching, bizning burchimiz, sizning burchingiz kabi. III shaxsda esa egalik affiksini olgan ot qaratqich kelishigida kelgan olmosh bilan ham, ot va otlashgan sozlar bilan ham boglana oladi: uning burchi, farzandning baxti, koplarning orzusi kabi.
Bazan uslub talabi nuqtai nazaridan shaxs va egalik affiksini olgan ot orasidagi munosabat ozgacha bolishi mumkin, yani II shaxs birlik sondagi egalik affiksini olgan ot shu shaxsning kopligi uchun qollanishi mumkin: senlarning maqsading kabi. Yoki, aksincha, otning II shaxs koplik shaklidagi egalik affiksini olgan ot shu shaxsning birligi uchun qollanishi mumkin: sizning opangiz kabi. Birinchi holda kamsitish, kesatiq kabi manolar, ikkinchi holda esa hurmat manosi ifodalanadi.
Ot koplik son shaklida kelib, koplik manosini ifodalaganda, egalik affiksi lar qoshimchasidan keyin qoshiladi: opalarim kabi. Lekin hurmat manosi ifodalanganda, egalik affikslari lar qoshimchasidan oldin qoshiladi: opamlar, akamlar kabi.
Egalik affikslari otning gapdagi sintaktik vazifasini korsatmaydi.
Bazi otlarga egalik affikslari qoshilganda, soz tarkibida turli fonetik ozgarishlar roy beradi. Bular quyidagilar:
1. k, q undoshi bilan tugagan kop boginli sozlarga, shuningdek, bek kabi ayrim bir boginli sozlarga egalik affikslari qoshilganda, k undoshi g undoshiga, q undoshi g undoshiga aylanadi va bu holat yozuvda ham saqlanadi: tilak tilagi, yurak yuragi, bek begi, kubok kubogi, qishloq - qishlogi kabi. Lekin kop boginli ozlashma sozlarga, bir boginli sozlarga (kop hollarda) egalik affikslari qoshilganda k, q undoshi asliga mos holda aytiladi va yoziladi: ishtirok ishtiroki, ocherk ocherking, erk erki; huquq - huquqim, zavq - zavqi kabi.
2. Orin, qorin, burun, ogil, boyin, kongil, singil kabi otlarga egalik affikslari qoshilganda, ikkinchi bogindagi i, u unlilari talaffuzda aytilmaydi va yozilmaydi: orin - ornim, qorin - qornim, burun burning, ogil - oglim, kongil kongli, singil singlim kabi.
3. Parvo, obro, mavqe, avzo, mavzu sozlariga I va II shaxs egalik affikslari qoshilganda, soz tarkibida bir y tovushi qoshim aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying, obroyim, obroying kabi; III shaxsda esa parvo, obro, mavqe, avzo sozlari parvoyi, obroyi, mavqeyi, avzoyi kabi, mavzu sozi esa mavzusi tarzida aytiladi va yoziladi.
Predmet va predmetlik tushunchasining nutqdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligini bildiruvchi qoshimchalar jami egalik kategoriyasini tashkil etadi. Egalik qoshimchalari negizning til oldi va til orqa xususiyatiga hamda negizda lablangan unlilarning qatnashishiga qarab, turli fonetik korinishlarda qollangan:
-m qoshimchasi unli bilan tugagan har qanday negizga qoshila oladi: atamu akam.
-i'm qoshimchasi undosh bilan tugagan til orqa unlilari mavjud negizlarga qoshiladi: Furqati'ndi'n za'faran uzra tokarmen lalalar\\Lalalar yermaski bagri'mdi'n yerur pargalalar (Nav.).
-im qoshimchasi undosh bilan tugagan til oldi unlilari mavjud negizlarga qoshiladi: Mehrim oti'n hushu sabru aqlu his yashurmadi \\Mehri lam'i to'rt burqa' keynidin pi'nhan yemes (Nav.).
-ym qoshimchasi undosh bilan tugagan va til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qoshiladi: Ul labi unabgun konglumga ekkan mehr\\ Konglum ichre yashurun durdanadek unab ara (Nav.).
-um qoshimchasi undosh bilan tugagan til orqa lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qoshiladi: Bolmado'm umrumda bir dam xato'ro' xurram bile\\Gar ilikdin kelsa bir domni kechurmas gam bile (Bobir).
I shaxs kopligi, II shaxs birlik va kopligida yuqoridagi qoida oz kuchini saqlaydi. I shaxs kopligida egalik qoshimchalari -mi'z\miz, -imo'z\imiz,-umi'z\umiz va umuz\umuz tarzida; II shaxs kopligida niz\niz, ini'z\iniz, -uniz\ yniz, unuz\uniz III shaxs birlik va kopligida -si'\\si (unlilardan song), -i'\i (undoshlardan song) qoshimchalari qoshiladi.


XULOSA
Meni bu kurs ishimdan xulosalarim esa quyidagicha bo’ldi:
Narsa-buyum, shaxslarning nomi, atamasi bolgan sozlar turkumi ot deyiladi. Otlar kim? nima? qayer? soroqlaridan biriga javob boladi.
Otlar egalik, kelishik kabi soz ozgartirish, turli mano va vazifa uchun qollanuvchi vazifadosh shakllarga hamda oziga xos soz yasalish tizimiga egaligi bilan ajralib turadi.
Otlarning muhim belgilaridan biri ularning sifat, son, olmosh, fel va ravish distributsiyasida kelishi, yani ular bilan birika olishidir: katta bino, ikkinchi kurs, barcha inson, kitob oqimoq, kop odam.
Ot gapning barcha gap bolagi vazifasida qollanishi mumkin. Otning bu kabi sintaktik vazifasi uning qanday grammatik shakldaligi bilan bogliq boladi. Masalan, otning bosh shakli, yani bosh kelishik, koplik yoki birlik hamda egalik shakli gapda ega, Kesim kabi vazifada keladi: Ozbekiston-mustaqil davlat. Millatim-ozbek. Ozbekistonim-onajonim.