О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

иши орқага кетмоқ — ибора. Фразеологик маъноси: 
ишда муваффақиятсизликка учрамоқ. Фразеологик бир- 
ликнинг турига нисбатан бу ибора фразеологик ҳўшнл- 
мадир, чунки умумий маъноси уни ташкнл қнлган сўз- 
ларнинг лексик 
маънолари 
йиғиндисидан 
келиб 
чиқмоқда. Иборанинг стилистик бўёғи иборада ифода- 
ланган воқелик ҳақидаги фикрни кучайтиришдан ибо- 
рат. иши орқага кетмоқ моносемантик ибора. Синоним- 
лари бор: иши юришмай қолмоқ, иши чапга тушмоқ. 
Булар иборанинг вариантлари эмас, балки синонимла- 
ридир. Чунки буларда ииш орқага кетиш ибораси анг- 
латган маъно бошқа-бошқа лексик бирликлар восита- 
сида юзага чиқаётир, яъни бирипчи иборада (иши) 
юриишай қолмоқ, иккинчи нборада (иши) чапга тушмоқ 
бирикмаларн иборанинг асосини ташкил этяпти. Ибора 
замонавий қатламга мансуб, унда архаизм ёки неоло- 
гизмга хос хусусият сезилмайди.
завод — сўз, лексик маъноси корхона, турли хил ёки 
бир хил маҳсулот ишлаб чиқариладиган иш жойи. 
Синоними йўқ, термин, корхонанинг номи, шунга кўра 
моносемантнк сўз саналади, 
Стилистик бўёққа эга 
змас. Замонавий қатламга мансуб. Узлашма қатламга 
тегишли, рус тилидан ўзлашган.
ҳайдалмоқ — сўз, лексик маъноси ишдан бўшатил- 
моқ. Унинг бу маъиоси (ишдаи) қувилмоқ, 
(ишдан) 
бўшатилмоқ сўзларшшнг лексик маъносига тенг. Бу уч 
сўздан бўшатилмоқ сўзида стилистик бетарафлнк бор; 
ҳайдалмоқ, қувилмоқ сўзларида сўзловчинипг антипа- 
тик (салбий) муносабати сезилади, ҳайда(л)моқ поли- 
семантик (кўп маъноли) сўз: 1) қув(ил)моқ, 2) ҳайвоп- 
ларни ҳаракатга 
келтирмоқ (молларки ҳайдамоқ); 
жувозни ҳаракатга келтирмоқ (мой жувознн ҳайдамоқ) 
каби. ҳайдалмоқнинг лекснк омоиимик жуфти бор. У 
ҳамма грамматмк формзлэрида 
бирор восита бнлан, 
мас., трактор билан ерни ағдармоқ маъносида ншла-
12
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тиладиган қайдалмоқ сўзи билан омонимик жуфтликнн 
ташкил этади. ҳайдалмоқ замонавий қатламга тегишли 
сўз. У туркий тилларга хос, ўзбекча сўздир. Чунки ҳай- 
далмоқ тарихан -да {-ла нинг фонетик варианти) аф- 
фикси орқали ясалгандир.
мен — сўз, кишилик олмоши, биринчи шахс сўзлов- 
чини кўрсатадц. 
Стилистик бўёқ нуқтаи пазаридан 
нейтрал, моносемантик сўз, синоними ва омоними йўқ. 
Замонавийлик бўёғи нейтрал. Уз қатламга оид сўз.
сабабчи — сўз, лексик маъноси бирор нарса, ҳоди- 
са-воқеанинг юз беришига восита бўлиш. Стилистик 
бўёғи нейтрал. Моносемантик сўз. Синоними бор: воси- 
тачи. Антоинми, омоними йўқ. Замонавий қатламга оид. 
Сўзиннг ўзаги араб тилндан ўзлашган.
шумоёқ — ибора. Фразеологик маъноси: келииш за- 
рарли, ёқимсиз. Фразеологпк бирликларнинг турига 
кўра бу ибора фразеологик чатишмадир. Чунки ибора- 
нннг маъноси уни ташкил этган сўзларнииг лекснк маъ- 
посн йиғинднсидан келиб чиқмайди. Иборапниг стилис- 
тик бўёғи сўзловчининг салбий муносабатинн кўрсатади. 
Моносемантик ибора. 
Синоними йўқ, антошши 
бор: 
қутлуғ қадам, қадами қутлуғ. Ибора замонавий ва ўз 
қатламга тегишли.
Мураббия ҳай-ҳайлаганича бориб унинг ҳовучидаги 
сувни тўкиб ташлади ва қўлидан 
етаклаб келди-да, 
қайнамаган сувдаги қуртлар ҳақида гапирди. (Ойдин.)
Контекстда ўн тўртта лексик бирлик (мураббия, 
ҳай-ҳайлаганича, бормоқ, у, ҳовуч, сув, тўкиб ташламоқ, 
қўл, етакламоқ, келмоқ, қайнамоқ, қурт, ҳақида, гапир- 
моқ) бор.
мураббия — сўз, лексик маъпоси тарбиячи. Бироқ 
мураббия сўзм стилистик бўёғи жиҳатдан китобий. 
мураббия моносемантик сўэ*. Синоними бор: тарбиячи. 
Антоними ва омоними йўқ. Архаизм. Аниқроғи, ўз ўр- 
пини тарбиячи синонимига қолдириб, тобора архаикла- 
шиб бормоқда. Узлашма қатламга оид, араб тилидан 
ўзлашган.
ҳай-ҳайлаганича — сўз, лексик маъноси огоҳлантир- 
ганнча, огоҳлантирувчи овоз чиқарганича сўз ва бирик- 
маларининг маъносига тўғрп келади. Стилистик бўёқ 
нуқтаи назаридап нейтрал. Моносемаитик сўз, синоними 
бор: огоҳлантирганича. Антоними ҳам бор: индамасдан. 
Омоними йўқ. Замонавий ва ўз қатламга мансуб сўз.
ташламоқ — сўз, лекснк маъноси бирор предметни
13
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ерга қўймоқ, ташламоқпп англатадп. 
Стплистпк бўё- 
ғи — бетараф. Полнсемаптик сўз. У турли сўзлар би- 
лан бирикиб ҳар хил лексик, фразеологнк маъноларнинг 
юзага чиқишига асос бўлади. Мас., тоиши ерга таииа- 
моқ, папиросни ташламоқ (чекмай қуймоқ), кўз қирини 
ташламоқ (қиё боқмоқ), шох ташламоқ (қийшангламоқ) 
на ҳоказо. Бизнинг коитекстда тўкиб сўзн бплан бири- 
киб кўмакчи феъл вазифасида келган ва ҳаракатпннг 
(тўкмоқ сўзида ифодаланган ҳаракатнинг) тезда, шарт- 
та бажарилишини англатган.
ҳақида — сўз, лексик маъноси йўҳ, грамматик маъ- 
нонинг юзага чиҳншида бошқа сўзларга кўмаклашади, 
яъни кўмакчи сўз. Сгюонимлари бор: тўғрисида, х у с у  
сида. Антоними ва омоними йўҳ. Замонавийлнги ней- 
трал, ўз ҳатламга оид. Сўзнинг ўзаги арабча, аффикс- 
лари ўзбекча (ҳақ-и-да).
Қаттиқ уйқуга чўмган тун фақат станциядан поезд- 
лар нари-бери ўтгандагина ёруғдан кўзи қамашгандек 
сесканиб кетарди-да, яна ўша заҳотиёқ атрофни зулмат 
қопларди. (Ч. Айтматов).
Контекстда ўн бешта лексик бирлик бор: қаттиқ, 
тун, фақат, станция, поезд, нари-бери, ўтмоқ, ёруғ, сес- 
канмоқ, кетмоқ, ўша, заҳоти, атроф, зулмат, қопламоқ. 
Иккнта фразеологик бирлик бор: уйқуга чўммоқ, кўзи 
қамаишоқ.
қаттиқ — сўз, лексик маъноси юмшоқнинг тескарн- 
синп англатади. Полисемантик сўз. Бу контекстда уиинг 
маъноси зўр, кучли каби сифатларнинг маъносига мос 
келади. Синоними йўқ. Аммо контекстуал ҳолда унга 
баланд, юқори, яхиш, зўр, кучли сўзларн синоним бўлн- 
шн мумкпн. Контекстга қараб, 
ютиоқ, секин, аста, 
паст, бўш сўзларн упга аитоним бўла олади. Омоними 
йўқ. Замонавий ва ўз қатламга тегишли лексема.
уйқуга чўмган — ибора. Фразеологик маъноси ухлаб 
қолган, ухлаган. Кўчган маъиода, яъни инсонга 
хос 
белги инсондан бошқа предметга, жонсиз нарсага кў- 
чирилган. Контекстда тунга нпсбатан ишлатилиб, сокин, 
тинч маъноларгши англатади. Фразеологик бирликлар- 
нинг турнга кўра бу ибора фрдзеологик қўшилмадир. 
Чунки иборагшнг маъноси унн ташкил этган сўзларипнг 
маъноларидан иборат. Ибораиинг стилистик бўёғи ун- 
да ифодаланган воқслмк ҳақидаги фикрни кучайтирнш- 
•дан, образлиликни оширишдан иборат. 
Моносемантик 
ибора, бцргина ухлаган маъносида ишлатиладп. Снно-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нимлари бор: уйқуга кетган, маст уйқуда. Булардан 
ташқари, у ухлаган лексемаси билан ҳам синонимик 
муносабатдадир, Контекстдаги маъиосига кўра унга со- 
кин, тинч сўзлари ҳам синоним ҳисобланади. Фразеоло- 
гик антоними йўқ, фақат уйғоҳ сўзи билан антонимик 
муносабатда. Омоними йўқ. Уйқуга чўмган ибораси за- 
монавий ва ўз қатламга киради.