O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

3. finanslardın’ mazmunı ha’m finans
qatnasıqlarının’ bag’darları
Pul qarjılarının’ qa’liplesiwi ha’m ha’reketi menen baylanıslı bolg’an 
qatnasıqlar finans qatnasıqları bolıp, ha’r qanday isbilermen o’z aldına 
qoyg’an maqsetine finanslıq resurslardan tuwrı paydalanıw ha’m na’tiyjeli 
isletiw arqalı g’ana erisedi.
Egerde ma’mleketlik ka’rxanalarda qarjılandırıw, byudjet esabınan 
a’melge asırılsa, jeke isbilermenler tiykarınan, za’ru’r bolg’an qarjının’ 
60–65% o’zlerinin’ qarjıları esabınan a’melge asıradı.
Finans resursları degende tu’rli fondlar formasındag’ı pul qarjıları 
sa’wlelenip, olardın’ qa’liplesiwi tiykarınan to’mendegi derekler negizinde 
a’melge asadı: jeke isbilermenlerdin’ yaki sheriklerdin’ ustav fondı 
tiykarında qoyg’an qarjıları; xızmeti na’tiyjesinde kelip atırg’an tu’simler; 
kredit; ma’mleket ta’repinen dotatsiya, subsidiya, kompensatsiyalar.
Finanslıq resurslardın’ ha’reketi to’mendegi finans quralları tiykarında 
a’melge asadı: sarıplang’an qa’rejetler, payda, amortizatsiya, aktsiya kursı, 
dividend, salıqlar, to’lemler, bajı haqı, qamsızlandırıw haqı, subsidiya, 
dotatsiya, kompensatsiya ha’m t.b.
Firmalardın’ finans qatnasıqları 2 bag’darda baradı: ishki finanslıq 
baylanıslar ha’m sırtqı finanslıq baylanıslar.
Firma o’z ıqtıyarında bolg’an pul qarjıların o’zinin’ xojalıq iskerligin 
qarjılandırıw ha’m sırtqı finanslıq minnetlemelerin orınlaw ushın isletedi. 
Firmalardın’ da’ramatları to’mendegi dereklerden ju’zege keliwi mu’mkin: 
alıng’an payda; amortizatsiya ajıratpası; aktsiya ha’m obligatsiyalardı 
satıwdan tu’sken pul tu’simi; alıng’an qarız; qamsızlandırıw to’lemi; satıp 
alıng’an o’zgelerdin’ aktsiya ha’m obligatsiyalarınan keletug’ın da’ramat; 
ma’mleket ta’repinen beriletug’ın finanslıq ja’rdem.
Firma o’zinin’ da’ramatların to’mendegi bag’darlarda bo’listiriwi, 
paydalanıwı mu’mkin: bankten alg’an qarızdı ha’m protsenttı to’lew ushın; 
salıqlardı to’lew ushın; tu’rli fondlarg’a to’lemler; qamsızlandırıw pulın 
to’lew; reinvestitsiyag’a, yag’nıy, qarjının’ bir bo’legin xojalıq iskerligin 
ja’ne de rawajlandırıw ushın sarıplaydı; jumısshı-xızmetkerlerdi sıylıqlaw, 
olardın’ sotsiallıq mu’ta’jlikleri ushın fondlar du’ziw;
Bazarda firmanın’ jag’dayı birinshi orında onın’ finanslıq turaqlılıg’ına 
baylanıslı boladı. Firma o’zinin’ strategiya ha’m taktikasın islep shıg’ıw 
ushın finanslıq jag’dayın tallaw qıladı. Bul tallaw to’mendegi jag’daylarda 
za’ru’r boladı:

---

91
banklerge kreditlew ma’selesinde ka’rxanalar basqa qanday ka’rxana 
–
menen baylanısta ekenligin biliw ushın;
fond birjalarına, ka’rxana bahalı qag’azı sawdasında bolıwı ha’m 
–
kotirovka qılınıwı ma’selesinde;
qamsızlandırıw kompaniyalarına, qamsızlandırıw ma’selesinde.
–
Sonın’ ushın bazar ekonomikasında firmanın’ finanslıq esabı ashıq 
dag’azalanıwı ma’jbu’riy esaplanadı. Ka’rxanalardın’ finans xojalıg’ı 
olardın’ ma’mleket, basqa ka’rxanalar ha’m shaxslar menen o’z ara 
qatnasın ta’rtipke salıw menen baylanıslı bolg’an pul esap-sanaqların 
ko’rsetedi. Xojalıqtın’ finanslıq jag’dayı olardın’ aylanıs qarjıları menen 
ta’miyinlengenliginde, barlıq tu’rdegi qarjılardın’ tuwrı jaylastırılıwında 
ha’m olardan paydalanıwdın’ tuwrılıg’ında, ma’mleketlik byudjet, bankler, 
tovar jetkizip beriwshiler, basqa sho’lkem ha’m ka’rxanalar menen alıp 
barılatug’ın esaplasıwlarda ko’rinedi. Finanslıq jag’day ka’rxananın’ ha’r 
ta’repleme iskerliginin’ na’tiyjelerin ko’rsetedi ha’m rejede belgilengen 
wazıypalardın’ orınlanıwına ta’sir ko’rsetedi.
Xojalıqtın’ finanslıq jag’dayın tallaw, onın’ finanslıq jag’dayının’ 
jaqsıla nıwına, u’nemlewdin’ ku’sheyiwine, xojalıqtın’ esap-sanag’ının’ 
bekkem leniwine, finanslıq intizamdı saqlawg’a, xojalıq ishindegi rezerv-
lerdi tabıw ha’m olardan paydalanıwg’a imka’niyat jaratadı.
Ka’rxananın’ finanslıq jag’dayın tallaw to’mendegi wazıypalardı 
sheshedi: finanslıq rejenin’ orınlanıwın; qarjılardın’ tuwrı yaki natuwrı 
bo’listiriliwin ha’m olardan durıs ha’m nadurıs paydalanıwdı; xojalıqtın’ o’z 
qarjıları menen ta’miyinlengenligin anıqlawdı; aylanıs qarjıları ko’leminin’ 
belgilengen rejelerge ha’m esap-sanaq intizamına saykes keliwin; bank 
kreditlerinen paydalanıwdı; xojalıqtın’ to’lew qa’biletin anıqlawdı; aylanıs 
qarjılarının’ aylanıp turıwın ha’m t.b. u’yreniwden ibarat. Buxgalteriya 
balansı xojalıqtın’ finanslıq-ekonomikalıq jag’dayın belgilengen da’wir 
ushın eki ekonomikalıq ko’z qarastan ulıwmalastırılg’an pul o’lsheminde 
ko’rsetedi, yag’nıy, balanstın’ aktivi qarjılardın’ bar ekenin ha’m olardın’ 
jaylasıwın, passivi bolsa, qarjılardın’ dereklerin, olardın’ kelip shıg’ıwın 
ha’m ornın ko’rsetip beredi.
Balans ka’rxananın’ finanslıq esabının’ tiykarg’ı hu’jjetlerinen biri 
esaplanadı. Onda ma’lim sa’nege (a’dette, jıl aqırına) firma qarjıla-
rının’ tu’rleri ha’m derekleri boyınsha jag’dayı ko’rsetiledi. Bazar ekono-
mikasında ka’rxananın’ esap balansı birinshi orında o’z aldına erkin 
xojalıq jag’dayın ko’rsetiwi lazım.

---

92
Balanstın’ aktiv bo’liminde ka’rxana ıqtıyarındag’ı qarjılar ko’rsetilgen, 
aktivler xojalıq aylanısında isletiliwi boyınsha ha’r qıylı boladı. Usıg’an 
muwapıq aktivler eki toparg’a bo’linedi:
tiykarg’ı qarjılar;
• 
aylanıs qarjıları.
• 
Balans aktivinin’ ekinshi bo’liminde ka’rxana ıqtıyarındag’ı materiallıq 
aylanıs qarjılarının’ qunı boyınsha mag’lıwmatlar toplang’an boladı. 
Onda o’ndiris ko’lemi awısıq bo’lekleri, tamamlanbag’an islep shıg’arıw, 
tayar o’nim ha’m tovarlar da esapqa alınadı. O’ndiris ko’lemindegi awısıq 
bo’leginde kem qunlı qarjılar, yag’nıy arnawlı a’sbaplar ha’m u’skeneler, 
arnawlı kiyim ha’m ayaq kiyimler baslang’ısh bahalarda ko’rsetiledi.
Balanstın’ bul bo’liminde kelesi da’wir qa’rejetlerinin’ qunı boyınsha 
mag’lıwmatlar jaylastırıladı. Finanslıq esaplardı du’ziwdin’ xalıq aralıq 
ta’rtibinde, awısıq zatlar bazar bahası boyınsha ko’rsetiliwi ko’zde tutıladı.
Balans aktivinin’ u’shinshi bo’liminde ka’rxana kassasında, esap 
betinde ha’m valyuta esap betindegi pul qarjıları haqqındag’ı mag’lıw-
matlar ko’rsetiledi. Usı jerde tez satıp jiberiletug’ın bahalı qag’azlarg’a 
sarıplang’an qa’rejetler haqqındag’ı mag’lıwmatlar ko’rsetiledi.
Balanstın’ passiv bo’limi o’z qarjıları ha’m tartılg’an qarjılarg’a 
bo’lingen bolıp, finanslıq xızmet derekleri ko’rsetiledi.
Buxgalteriya esap-sanaq islerin sho’lkemlestiriw. Buxgalteriya – bul 
isbilermenliktin’ tili esaplanadı, sebebi buxgalteriya esabın ju’rgizbey 
turıp informatsiyanı na’tiyjeli bayanlap bolmaydı.
Buxgalteriya esabının’ predmetine to’mendegiler kiredi:
ka’rxananın’, sho’lkemnin’ xojalıq qarjıları;
–
usı qarjılardın’ derekleri;
–
xojalıq iskerligi protsesinde qarjılardın’ ha’reketi.
–
Xojalıq qarjıları o’z na’wbetinde 2 bo’limge bo’linedi: tiykarg’ı ha’m 
aylanıs qarjıları. Ka’rxanalar o’z qarjılarınan tısqarı, qarızg’a alıng’an 
qarjılarg’a da iyelik qılıwı mu’mkin.
Miynetke haqı to’lewdi sho’lkemlestiriw. Miynet qatnasıqları−bul 
ma’mleket, ka’rxana ha’m xızmetkerler, is beriwshiler ha’m jumısshılar 
arasında ju’zege keletug’ın qatnasıqlar sisteması. Miynet ja’ma’a’ti 
ka’rxananın’ bazardag’ı ornın, miynet o’nimdarlıg’ının’ da’rejesin, onın’ 
sapasın anıqlaydı. Ka’rxananın’ tiykarg’ı maqseti payda alıw bolıp, is haqı 
bolsa islep shıg’arıw qa’rejetleri quramına kiredi. Bunın’ na’tiyjesinde 
iske jallawshı ha’m jallanıwshı ortasında qarama-qarsılıq kelip shıg’adı. 
Birinshisi usı qa’rejetlerdi pa’seytiwge, ekinshisi bolsa is haqını, yag’nıy, 

---

93
islep shıg’arıw qa’rejetlerin asırıwg’a ha’reket etedi. Usı qarama-qarsılıqlar, 
ma’lim da’wirge ja’ma’a’tlik sha’rtnamalardı du’ziw, ra’smiylestiriw ha’m 
imzalaw tiykarında sheshiliwi mu’mkin. Ja’ma’a’tlik sha’rtnama bul 
ka’rxanada, sho’lkemde, sotsiallıq-ekonomikalıq, ka’siplik ha’m miynet 
qatnasıqların ta’rtipke salıwshı huquqıy hu’jjet bolıp, is beriwshiler 
ha’m jumısshı, xızmetkerler ja’ma’a’tleri ortasında du’ziledi. Bunda eki 
ta’rep, yag’nıy, qa’rxana ha’kimshiligi ha’m xızmetkerlerinin’ o’z ara 
minnetlemelerı, is haqının’ forması, sisteması, mug’darı, pul napaqaları, 
qosımsha haqı to’lew ha’m kompensatsiya forması, is ko’leminin’ 
orınlanıwı, xızmetkerlerdi qayta oqıtıw, is waqtı, dem alıs mu’ddeti ha’m 
basqalar ko’rsetiledi. Ja’ma’a’tlik sha’rtnama bir jıldan u’sh jılg’a shekem 
bolg’an mu’ddetke du’ziledi.
Bazar xojalıg’ı sha`rayatında is haqı mug’darı miynet bazarındag’ı 
talap ha’m usınıs nızamı tiykarında o’zgeriwi mu’mkin.
Ka’rxanalarda is haqı to’lewdin’ waqtına qaray ha’m islegen isine 
qaray formaları qollanıladı.
Ha’zirgi waqıtta O’zbekstanda da bazar ekonomikasına o’tiwge 
baylanıslı is haqı to’lewde reforma o’tkiziw isleri alıp barılmaqta. 1993-jıl 
1-yanvardan baslap ma’mleket ta’repinen jumısshı, xızmetkerlerge is haqı 
to’lewde bir pu’tin «tarif setkası» engizildi. Ka’rxana o’zinin’ islewshileri 
ushın aylıqtan tısqarı qosımsha xoshametlewshi jen’illiklerdi de engiziwi 
mu’mkin.